Morgunblaðið - 10.10.1998, Side 34

34 LAUGARDAGUR 10. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐBÆJARSKÓLINN 100 ÁRA
Ekki bara
skóli...
s
A einni öld hefur Miðbæjarskólinn hýst
margskonar starfsemi, þótt hann hafi
lengstum gegnt hlutverki skóla. Hildur
Friðriksdóttir setti sig í hlutverk veggja
skólans og ímyndaði sér að þeir hefðu
eyru. Til þess að rekja söguna studdist
hún við bæklinginn Miðbæjarskólinn 100
ára, sem Guðjón Friðriksson hefur tekið
saman, og aðrar heimildir.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur
MARGIR minnast lýsisgjafanna þegar kennararnir helltu glóðvolgu lýsinu daglega upp í börnin.
EF veggir Miðbæjarskólans hefðu
eyru ... hefðu þeir heyrt eftirvænt-
ingarkliðinn og spennuna, sem ríkti
vígsludaginn 10. október 1908, meðal
annars hjá þeim 285 skólabömum, er
voru að hefja þar nám. Sumir héldu
fast í hönd móður sinnar, aðrír hvísl-
uðu sín á milli: „Þarna er fröken
Þuríður. Ætli hún kenni okkur eins
og í fyrra?“ Þar kom að spennan og
kliðurinn var rofínn þegar sungið var
kvæði Steingríms Thorsteinsson „Yf-
ir haustfold enn þá græna...“
* -------------------
Ijúlí 1897 var rætt um í Bæjar-
stjórn Reykjavíkur, að byggja
þyrfti nýtt skólahús, þar sem hús-
næði Barnaskóla Reykjavíkur á
homi Hafnarstrætis og Pósthús-
strætis var orðinn of lítill. Prátt fyrir
að fræðslulögin hefðu ekki enn tekið
gildi gat skólinn ekki sinnt öllum
þeim bömum, sem hann vildu sækja.
Allmiklar deiiur urðu um staðsetn-
ingu skólans, en afráðið var á fundi 9.
október 1897 að reisa hann á svoköll-
uðum Útnorðui-velh, austan við norð-
urenda Tjarnarinnar. Var hann jafn-
íramt fyrsta húsið, sem þar var reist.
Mönnum var í mun að vanda til
byggingar skólans og aðbúnaðar.
Kynntu byggingameíhdarmenn sér
skólabyggingar á Norðurlöndum og á
Englandi. Vom tveir arkitektar í
Kaupmannahöfn fengnir til að gera
tillögur um barnaskólann og var
teikning eftir C. Brandstrup valin.
Þegar farið var að huga að skólaborð-
um var leitað eftir fyrirmyndum frá
Danmörku. Urðu fyrir valinu borð og
stóll í einu húsgagni, en undir borð-
plötunni var rými, þar sem geyma
mátti bækur og annað. Vom hús-
gögnin smíðuð í þremur stærðum.
Vinna við sökkul hússins hófst
snemma vors 1898, en húsið var full-
byggt rúmlega hálfu ári eftir að
grannur var tekinn. Um var að ræða
jámvarið timburhús, en nokkur
skoðanamunur hafði verið um það í
upphafí, hvort reisa ætti skólann úr
steini eða timbri. „Jarðskjálftamir
árið 1896 vora ráðamönnum í of
fersku minni til þess, að þeir teldu
hættandi á að reisa steinhús,“ segir í
Öldinni okkar 1861-1900.
Húsið var vígt 10. október 1898 að
viðstöddum fjölda manns. Halldór
Daníelsson bæjarfógeti afhenti skóla-
nefndinni húsið, Jóhann Þorkelsson
dómkirkjuprestur hafði orð fyrir
skólanefdinni og að síðustu setti
Morten Hansen skólastjóri skólann.
Guðjón Friðriksson lýsir húsinu á
þennán hátt í bæklingnum Miðbæj-
arskólinn 100 ára: „Skólinn í sinni
uppranalegu mynd var vinkillaga tví-
lyft bygging. Suðurálman var ekki
reist fyrr en síðar. I álmunni, sem
sneri að Tjörninni (vesturálmu), vora
12 kennslustofur, sex uppi og sex
niðri. í norðurálmu var íbúð skóla-
stjóra uppi, en kennarastofa og
geymslur fyrir skjöl og bækur skól-
ans niðri. Fyrir enda þeirrar álmu
var einlyft leikfimihús."
Ef veggir Miðbæjarskólans hefðu
eyru... hefðu þeir getað heyrt
hlátrasköll og hróp barnanna úr
portinu. Drengirnir öðrum megin,
Ljósmyndasafn Reykjavíkur
ÞEGAR spænska veikin iierjaði á Reykvíkinga 1918 neituðu margar
mæður að leggjast inn í Miðbæjarskólann, sem gerður hafði verið að
farsóttasjúkrahúsi, nema börnin fylgdu með. Var þeim komið fyrir í
stofu annars staðar í skólanum.
klæddir buxum sem ná rétt niður
fyrir hné, í sportsokkum og prjónuð-
um peysum, nokkrír í jakka. Sumir
eru í síðastaleik, aði-ir stinga sér
óséðir yfír til stúlknanna til að toga í
eina og eina fléttu. Þær eru flestar
klæddar í heimasaumaða kjóla, eru í
prjónuðum ullarbuxum og sokka-
bandakoti. Meirihlutinn er í kápu.
„Ella, mella, mía, mons, sjonn, tjonn,
isla, bisla, topp. Gunna á að ver’ann!“
Guðjón Friðriksson segir að það
hafi virst vera örlög hverrar
nýrrar barnaskólabyggingar,
sem reist var í Reykjavík, að hún
varð nánast strax of lítil. A fyrsta ári
Miðbæjarskólans, sem hét Bama-
skóli Reykjavíkur, voru 285 börn en
304 árið á eftir. Þegar fræðslulögin
gengu í gildi 1907 fjölgaði þeim um
300, eðaúr 472 1 772.
Vegna plássleysis í skólanum var
gripið til þess ráðs að fækka kennslu-
stundum og takmarka fjölda 14 ára
nemenda. Astandið fór síversnandi
og stöðugt þrengdist að. Arið 1921
var Steingrími Arasyni og séra Ólafí
Ólafssjmi falið að rannska ásigkomu:
lag og starfsemi Barnaskólans. í
skýrslu þeirra kom fram, að nemend-
ur fengu ekki kennslu eins og þeim
var ætlað, kennsluáhöld voru ónóg,
skortur var á kennslubókum og ým-
islegt annað tíndu þeir til. Þó svo að
heiftúðugar deilur hafí orðið um skól-
ann í bæjarstjórn í kjölfar skýrslunn-
ar varð ekki af nýrri byggingu fyrr
en veturinn 1930-1931. Þá tók Aust-
urbæjai-skólinn til starfa og fækkaði
nemendum úr 2.091 niður í 1.172. Á
þessum tímamótum var nafni skólans
breytt úr Barnaskóla Reykjavíkur í
Miðbæjarskóla.
Ef veggir skólans hefðu eyru ...
hefðu þeir heyrt grátinn og örvænt-
inguna þegar hver sjúklingurinn á
fætur öðrum deyr úr spænsku veik-
inni 1918. „Doktor Þórður, okkur
vantar fleiri rúm og fleii'i sjálfboða-
liða til að leggja til lík og hjúkra hin-
um sjúku,“ segir prófessorsfrú
Christophine Bjarnhéðinsson, sem
tekið hefur að sér yfirstjórn hjúkrun-
arinnar. Að utan berast hins vegar
engin hljóð; ekkert vagnaskrölt, eng-
in óp sölubama, enda liggur allt
starfsfólk Isafoldar veikt, hvort sem
er í prentsmiðju, bókbandi eða á
skrifstofu. Morgunblaðið er hætt að
koma útí bili og sama er að segja um
Fréttir og Vísi.
Um veturinn 1917-1918 var mik-
ill eldsneytisskortur í Reykjvík
vegna stríðsástands í heimin-
um. Loka varð mörgum opinberam
byggingum. Rætt var um að loka
barnaskólanum en þar sem skóla-
stundimar vora eini tími dagsins, sem
fátækt böm gátu omað sér við heita
ofna, þótti það ekki hyggilegt.
Þó fór svo, að skólanum var lokað
haustið 1918 þegar spænska veikin
barst til Islands. Var skólinn gerður
að farsóttasjúkrahúsi, þar sem mikill
skortur var á sjúkrarúmum. „Margar
konur vildu ekki láta flytja sig á spít-
ala nema börn þeirra fylgdu með og
einnig þurfti að ráðstafa börnum sem
misst höfðu báða foreldra sína í veik-
inni. Til að koma þessum bömum
fyrir var sett upp sérstakt barnahæli
í annaná álmu skólans. Efnaðir borg-
arar gáfu leikfóng til að hafa ofan af
fyrir þeim,“ segir Guðjón Friðriksson
í bæklingnum.
Framan af öldinni var mikil fátækt
í Reykjavík og vora fjölmörg dæmi
um vannærð böm. Veturinn 1909-
1910 var yfír hundrað börnum gefínn
hafragrautur með sykri og mjólk há-
deginu, en það hafði verið eitt af
fyrstu verkum Bríetai’ Bjarnhéðins-
Heppinn að hafa afburðakennara
PÉTUR Guðmundsson byggingar-
verkfræðingur hóf nám í 8 ára
bekk árið 1935 og gekk í Miðbæj-
arskólann alla sína barnaskólatíð.
Kennari okkar öll árin var Odd-
ný Sigurjónsdóttir. Hún var
skörulegur kvenmaður, einn af
forgöngumönnum kvenréttinda
og mikill ferðalangur," segir
Pétur.
Talsvert var um félagslíf í skól-
anum. Til dæmis var oft sett upp
leikrit fyrir jólin, þótt ekki hafi
það heitið „litlu jól“ á þeim tfma.
Ekki var safnast saman á sal held-
ur hélt hver bekkur skemmtun út
af fyrir sig.
Pétur segist alls ekki minnast
lýsisgjafanna með hrylllingi.
„Auðvitað var hellt í mann lýsi, en
það var barnaleikur. Miklu meiri
hryllingur var þegar Týra tönn
sótti okkur. Menn vom hræddir
við hana, enda virtist hún ekki
hafa iag á börnum.“
Pétur segir, að Oddný hafi ver-
ið „afburðakennari, stjórnsöm og
menn vora ekki með neinn moð-
reyk gagnvart henni.
Andinn meðal bekkj-
arfélaga var góður og
við eram margir sem
höldum enn hópinn.
Við þéruðum kennar-
ana á þessum tíma en
ég minnist þess ekki
að við höfum kallað
Oddnýju fröken. Það
hefði þá frekar verið
ungfrú, því hún var
mikil íslenskumann-
eskja.
Ef eitthvað stendur
upp úr þá er það
fyrst og fremst hvað
við vorum heppin að
hafa þennan afburða-
kennara og hafa sama
kennarann í gegnum allan skól-
ann.“
Pétur segir að engin kynja-
skipting hafi verið á skólavellin-
um eins og var á fyrstu starfsár-
um skólans. Hins vegar hafi verið
algjör kynjaskipting í bekknum.
„Tveir og tveir gengu saman í röð
inn í skólann og stelp-
urnar á undan. Þær
vora að mig minnir
undantekningalaust
gluggamegin í
kennslustofunni. Ef
stóð á stöku var ein
stelpa á einum bekk
og einn strákur á öðr-
um bekk. Útilokað
var, að þau sætu sam-
an.
Okkur vora kennd-
ar kurteisisvenjur eins
og að hneigja okkur
fyrir mektarmönnum
og í stuttu máli sagt
Iærðum við að trana
okkur ekki fram. Ég
lield að engin aga-
vandamál hafi verið til. Á þessum
tíma var mikið guðlast að mót-
mæla kennaranum eða öðram full-
orðum, svo að það kom alls ekki til
greina," segir Pétur. „Ég hugsa
með mikilli hlýju til skólans. Mér
þótti mjög gaman að vera í skól-
anum.“
Pétur
Guðmundsson
dóttur þegar hún kom í bæjarstjórn
1908, að beita sér fyrir matargjöfum í
Bai’naskólanum. Var þessum matar-
gjöfum haldið áfram til 1940. Jafnvel
á sunnudögum og frídögum vora
dæmi um að börn kæmu í skólann til
að borða.
Árið 1923 voru gerðar breytingar á
skólahúsnæðinu. Þá var leikfimihús-
inu lyft upp og komið fyrir sturtu- og
búningsklefum undir því. Þrátt fyrir
að vatnsveita hefði komið 1909 til
Reykjavíkur hafði skólinn verið án
nokkurrar slíkrar aðstöðu.
Enn bitnuðu ytri aðstæður á
kennslu íslenskra skólabarna. Að
þessu sinni urðu þau að víkja vegna
stríðsástandsins. Um vorið 1940
hertók breski herinn Miðbæjarskól-
ann og setti þar niður höfuðstöðvar
Rauða krossins. Um haustið var því
ekkert pláss fyiir börnin og var þeim
dreift í annað húsnæði. Eftir að stríð-
inu lauk hafði skólahúsnæðið drabb-
ast mjög niður og vora gerðar miklar
endurbætur árið 1947. „Allir inn-
veggir skólans voru klæddir, ýmist
með masoníti eða krossviði, og skól-
inn málaður að innan. Hæð var bætt
ofan á leikfimishúsið og innréttaðar
þar læknisstofa og tannlæknisstofa.
Einnig var komið á fót barnales-
stofu,“ segir í bæklingnum Miðbæj-
arskólinn 100 ára.
Fyrir áeggjan Armanns Halldórs-
sonar námsstjóra Reykjavíkur vai’
árið 1951 komið á svokallaðri sér-
deild gagnfræðastigsins fyrir þau
börn sem ekki höfðu náð barnaprófi.
Var hún til húsa í Miðbæjarskólan-
um, enda hafði börnum smám saman
fækkað í því skólahverfi. „Börn, sem
gengu í Miðbæjarskólann árið 1958,
voru 1133 talsins en tala þeúra var
komin niður í 674 veturinn 1968 til
1969. Jafnfá böm höfðu ekki verið í
skólanum síðan fyrir 1907. Um vorið
var ákveðið að hætta starfsemi
hans,“ segii' í bæklingnum Miðbæjar-
skólinn 100 ára.
Eins og Guðjón Friðriksson bendir
á var Miðbæjarskólinn ekki bara
skóli. Hann vai’ vettvangur margs
konar viðburða í bæjarlífi Reykjavík-
ur, svo sem útifunda, íþróttaiðkana,
fimleikasýninga og glímukeppni. Ár-
ið 1921 kynnti Valdimar Sveinbjörns-
son leikfimikennari nýja íþróttagi’ein
í skólanum, sem hafði ekki sést hér á
landi áður, en hann hafði kynnst í
Danmörku. Það var handbolti.
Frá og með bæjarstjórnarkosning-
unum 1908 var skólinn um áratugi
aðalkjörstaðurinn í Reykjavík og
raunar hinn eini lengi vel.
Ef veggir Miðbæjarskólans hefðu
eyra ... hefðu þeir heyrt skipanir af
vörum matráðskvenna, matreiðslu-
meistara og annarra þeirra sem eru
að undirbúa matarveisluna til heiðurs
Fríðriki konungi VIII og fylgdarliði
hans. „Háborðið er fyrir miðjum
langveggnum og 12 önnur borð eiga
að liggja horwétt út frá því. Jón, vilj-
ið þér sjá til þess að þessar rauðu,
hvítu og bláu dúki-æmur verði festar
yfír þverbitana. Borðana á líka að
festa frá ljósakrónunum yfír í vegg-
ina.“ Utifyrir spásserar mannfjöldinn
fram og aftur og bíður þess að sjá