Morgunblaðið - 29.10.1998, Side 37

36 FIMMTUDAGUR 29. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
-h
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FIIAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
BUHYGGINDI
VINNUYEITENDA
VSÍ HEFUR sett fram þá óvenjulegu ósk við Geir
Haarde, fjármálaráðherra, að fallið verði frá lækkun
atvinnutryggingagjalds, sem gert er ráð fyrir í fjárlaga-
frumvarpinu. Gjaldið á að lækka úr 1,15% af greiddum
launum í 1%, sem mundi spara atvinnurekstrinum 450
milljónir króna á ári. Vinnuveitendur vilja, að Atvinnu-
leysistryggingasjóður vaxi í góðæri, svo hann verði undir
það búinn að taka á sig aukin útgjöld til atvinnuleysisbóta
í efnahagssamdrætti.
„Við teljum, að Atvinnuleysistryggingasjóður eigi að
vera til sveiflujöfnunar, en ekki til að magna sveiflurnar.
Þess vegna er það tillaga okkar, að fallið verði frá áform-
um um að lækka skatta á atvinnureksturinn heldur verði
skattheimtunni haldið áfram í þágu þessa sjóðs,“ segir
Þórarinn V. Þórarinsson, framkvæmdastjóri VSÍ.
Þar sem atvinnulífinu er gert með lögum frá 1996 að
standa straum af atvinnuleysistryggingum hljóta það að
teljast búhyggindi hjá VSÍ að nýta góðærið til undirbún-
ings mögru áranna. Það er í samræmi við þær kröfur,
sem VSI hefur gert um árabil á hendur ríkisvaldinu í
efnahagsmálum almennt. Vinnuveitendur eru því sam-
kvæmir sjálfum sér í þessum efnum, en því miður hefur
það verið einkenni á stjórn íslenzkra efnahagsmála þar
til nú, að ríkissjóður hefur hafið stórfellda greiðslu
skulda, að eyða ávinningi uppsveiflu í efnahagslífinu
jafnóðum.
Búhyggindi vinnuveitenda eru því kærkomin og von-
andi til merkis um það, að Islendingar hafi lært sína lexíu
af þeim efnahagsáföllum, sem riðu yfir þjóðfélagið fyrri-
hluta þessa áratugar.
ÁBYRG AFSTAÐA
HREPPSNEFND Fljótsdalshrepps hefur ályktað að
fram fari lögformlegt mat á umhverfisáhrifum
Fljótsdalsvirkjunar og beinir því til Landsvirkjunar og
stjórnvalda að þessir aðilar sjái um að slíkt mat fari fram.
Þessi afstaða hreppsnefndarinnar er í senn ábyrg og sýn-
ir að hreppsnefndin gerir sér ljós þau breyttu viðhorf,
sem orðið hafa í þjóðfélaginu til náttúrunnar, landsgæða
og á hvern hátt umgangast eigi landið.
Jóhann F. Þórhallsson hreppsnefndarmaður sagði í
samtali við Morgunblaðið í gær: „Leyfi fyrir Fljótsdals-
virkjun var samþykkt á Alþingi 1981, en síðan þá hefur
mikið vatn runnið til sjávar. Viðhorf til náttúru og um-
hverfis er allt annað en það var þá. Menn eru farnir að sjá
að ósnortin náttúra er ekki einskis virði. Við teljum að
það yrði slæmt, ef menn stæðu uppi eftir ár eða áratugi
og almennt sjónarmið væri að með Fljótsdalsvirkjun
hefðu verið gerð slæm mistök. Þá verður hægt að benda á
að það hafi ekki verið notuð bestu tæki sem til voru til að
varna þessum mistökum."
Sautján ára gamalt virkjunarleyfi var veitt við allt
aðrar aðstæður og eðlilegt eins og málum er nú háttað,
að fram fari lögformlegt umhverfismat á virkjunarkost-
inum.
DAGUR DAGBOKAR
VEL TÓKST til við framkvæmd Dags dagbókarinnar
15. október síðastliðinn en yfir fjögur þúsund manns
skrifuðu dagbók og skiluðu henni inn á Þjóðminjasafn,
eins og fram kom í blaðinu í gær. Markmið dagsins var
meðal annars sköpun og söfnun persónulegra heimilda
fyrir sagnfræðinga framtíðarinnar.
Skilningur á gildi alþýðlegra og persónulegra heimilda
fyrir sagnfræðirannsóknir hefur aukist á síðastliðnum ár-
um hér á landi. Lengi hefur stofnanasagan verið ríkjandi í
íslenskum sagnfræðirannsóknum, menn hafa einbeitt sér
að því að skoða söguna í ljósi hinna formlegu stofnana
samfélagsins, stói*viðburða tengdra þeim og einstaka
þekktra persóna. Með rannsókn persónulegra heimilda,
eins og dagbóka og bréfa, hefur staða og viðhorf einstak-
linga gagnvart hinum formlegu stofnunum þjóðfélagsins
verið könnuð. Með því að lesa saman niðurstöður þessara
aðferða hefur þannig fengist nýtt sjónarhorn á söguna.
Dagur dagbókarinnar er gott framtak til þess að afla
persónulegra heimilda en ekki síður til þess að auka al-
mennan skilning á gildi þeirra. Verður vonandi framhald
þar á.
Staðan í rússnesku efnahagslífi er til marks um spillingu, gallaða skattheimtu og veikt bankakerfi
Komnir
niður úr
botninum
Ekki ríkir mikil bjartsýni á framtíðina í
Rússlandi. Eftir efnahagskreppu í lok sum-
ars blasir við langur og strangur vetur.
Stjórn Jevgení Prímakovs hefur nær ekkert
hafst að í efnahagsmálunum sem hefur verið
líkt við leka tunnu. Urður Gunnarsdóttir
kynnti sér hljóðið í Rússum og vestrænum
stjórnmálaskýrendum í Moskvu.
EG átti mér draum um eðli-
legt land sem hét Rússland.
Núna veit ég að ég mun
aldrei sjá hann rætast en
kannski munu börnin mína gera það.“
Svo farast Lev Bruni, rússneskum
sjónvarpsmanni orð. Manni sem flýði
Sovétríkin fyrir margt löngu en sneri
aftur heim þegar þau heyrðu sögunni
til og uppgangurinn hófst í heima-
landi hans. Nú hefur hann ekki fengið
greidd laun frá því í júní, auk þess
sem þau hafa lækkað um 40%. Hann
lifir á launum eiginkonunnar og von-
ar að framtíðin beri eitthvað betra í
skauti sér. Hvort þessi ágæti maður
hefur raunverulega ástæðu til þeirrar
vonar er svo allt annað mál.
Landi hans og kollegi, Nikolaj
Meinert, líkir rússneskum efnahag
við leka tunnu. Engu skipti hvað sett
sé í hana, allt streymi jafnharðan úr
henni aftur og ofan í vasa spilltra
embættismanna og annarra sem vilji
komast yfir almannafé. Sami maður
segir virðingarleysi íyrir öðrum hafa
verið einkennandi íyrir Sovéttímann
og að þess sjái svo sannarlega stað
ennþá. „Nýlegt dæmi um það er fyr-
irtæki sem gekk vel en greiddi engu
að síður starfsmönnum sínum ekki
laun. Þegar yfinnenn þess vom
spurðir hverju það sætti var svarið að
Rússland væri jú á heljarþröm!"
Og vissulega er ástandið í Rúss-
landi alvarlegt, þótt ekki séu allir
reiðubúnir að samþykkja það að land-
ið sé á leið til helvítis. En það er ekki
langt frá brún hengiflugsins.
Hvað gerðist?
Hagspekingar og aðrir fræðingar
hafa tínt til ótal ástæður fyrir því að
efnahagskreppa skall yfir með jafn-
miklum þunga og raun bar vitni og
ekki er hægt að segja annað en að
Rússar hafi verið varaðir við. En
stjórnvöld í spilltu kerfi skelltu ýmist
við skollaeyrum, eða fengu ekkert að
gert.
Allan Rousso, yfirmaður Carnegie-
rannsóknarstofunnar í Moskvu, segir
að nefna megi fjölmargar
ástæður fyrir kreppunni.
„Til dæmis fjárlagahalla
upp á 7-8% á síðasta ári,
ónóga skattheimtu og of
mikil ríkisútgjöld. Þá eru
peningar allt of lítill hluti
hagskerfinu, sem byggist
vöru- og þjónustuskiptum
„Enn mikið fé
geymt í rúm-
dýnum“
af efna-
mikið á
. Banka-
kerfið var veikt og er nú hálflamað,
t.d. er erfiðara að færa fé á milli
banka innanlands en utan, vegna
þess að bankarnir treysta ekki hver
öðrum. Bankarnir hafa braskað með
of mikið fé, bankakerfið er ógegnsætt
og reglugerðir um það af skornum
skammti."
Rousso segir að þrátt fyrir að fé
hafi verið dælt í fyrirtækin skipti það
engu því rekstur þeirra hafi ekki ver-
ið tekinn í gegn. Þá séu erlendir fjár-
festar allt of fáir, á síðasta ári námu
erlendar fjárfestingar aðeins 6% af
vergri þjóðarframleiðslu.
„Rússar hafa trassað að byggja
upp meðalstór fyrirtæki. Og svo má
ekki gleyma spillingunni. Hún og
ótryggt ástandið í Kákasus hafa
dregið mjög úr trausti erlendra fjár-
festa. Til að rétta hallann og auka til-
trú þeirra var efnt til nýrra skulda og
þær sem fyrir voru framlengdar. Svo
kom Asíukreppan og olíuverð lækk-
aði. Það hafði m.a. þau áhrif að erlend
fyrirtæki losuðu fé í Rússlandi til að
leysa vanda annars staðar, t.d. í olíu-
iðnaði.
Áhyggjur af ofmati á rúblunni
leiddu til þess að stjórnin ákvað 17.
ágúst sl. að láta gengi hennar fljóta
eftir að ljóst var að ekki var hægt að
halda gengi hennar stöðugu. Þetta
leiddi til gengishruns og tilheyrandi
skelfingar sem greip um sig á meðal
almennings. Fólk hamstraði mat, hill-
ur tæmdust og vöruverð rauk upp úr
öllu valdi.“
Misstu endanlega
trú á stjórnvöldum
Rousso segir að með hruni
rúblunnar hafi loks verið bundinn
endi á umbótahugmyndir Jeltsíns. Þá
hafí veikindi og dómgreindarskortur
forsetans ekki bætt úr skák en brott-
rekstur Sergeis Kíríjenkós og tilraun
til að koma Viktori Tsjernomyi'dín
aftur til valda hafi verið marks um að
skynsamlegar ákvarðanir væni íyrir
bí. „Kíríjenkó hefði mögulega getað
ráðið við efnahagskreppuna, að
minnsta kosti betur en forveri hans,
Viktor Tsjernómyi'dín. Þetta varð til
þess að allir misstu trú á valdhöfum
og völdin fóru að færast til hérað-
anna, sem vilja ekki láta þau af
hendi.“
Það er ekki ofsögum sagt að menn
hafi misst trú á stjórnvöldum.
„Framtíðin? Ég sé enga von þar. Þeir
eyðilögðu Sovétríkin, hvernig getur
ástandið verið gott? Enginn stjórn-
málamaður er fær um að bæta
ástandið, þeir hugsa bara um sjálfa
sig,“ segir Katja Kínalíj,
fimmtug kona sem selur
loðhúfur á Kiev-markaðn-
um.
Atvinnuveitandi hennar
hefur reynt að koma til að-
stoðar og hefur tvívegis hækkað laun-
in hennar frá því í ágúst, úr 50 í 100
rúblur á dag, um 12.000 ísl. kr. á
mánuði, en það dugir ekki til. Eigin-
maðurinn er í stopulli byggingar-
vinnu, unglingurinn á heimilinu þarf
sitt og launin duga vai't fyrir mat,
hvað þá lúxus á borð við ný föt.
„Um tíma hélt ég að ástandið væri
að batna og framtíðin væri björt,“
segir Olga, sem er húsvörður í fjöl-
býlishúsi. „En svo skall kreppan á,
öllum að óvörum. Núna reyni ég að
hugsa ekki um framtíðina." Röng
stefna í efnahagsmálum, segir hún
aðspurð um helstu ástæður krepp-
Reuters
FJÖLDI fólks, ekki síst ellilífeyrisþegar, neyðist til að betla til að eiga fyrir mat.
unnar. Þegar hún er spurð um spill-
inguna hlær hún bara, það þurfi nú
ekki einu sinni að nefna svo augljósan
hlut.
Hvað getur gerst?
Ýmsar tilgátur hafa verið settar
fram um til hvers alvarleg efnahag-
skreppa kann að leiða. Fleiri en einn
hafa orðið til þess að setja samasem-
merki á milli Rússlands og Serbíu og
segja að fari allt á versta veg í Rúss-
landi, blasi við sama ástand og í Ser-
bíu; óðaverðbólga, atvinnuleysi og al-
gert hrun eigin gjaldmiðils sem eng-
inn vilji fjárfesta í, heldur skipti öllu
handbæru fé í annan styi'kari gjald-
miðil, Bandaríkjadali eða þýsk mörk.
Verstu mögulegu afleiðingar
kreppunnar eru sagðar borgarastyi'j-
öld, uppreisn innan hersins og upp-
lausn ríkisins. Fáir eru trúaðir á
borgarastyrjöld og kemur margt til.
Almenningur virðist ekki í uppreisn-
arhug, um það vitnar misheppnað
allsherjai-verkfall 7. október sl. Rúss-
neski herinn er skipulagslaus,
ástandið innan hans sums staðar
skelfilegt og dæmi eru um að her-
menn svelti. Og pólitískt vald hersins
er ekkert.
Upplausn Rússlands í 10-12 eining-
ar er heldur ekki talin líkleg, þótt
flestir séu þeirrar skoðunar að valdið
muni færast í auknum mæli til hérað-
anna, þess sjái þegar merki í því að
héraðsstjórarnir haldi í það fé sem
þeir ráði yfir í stað þess að láta það
renna í ríkissjóð. Álgert sjálfstæði
héraðanna telst þó tæpast pólitískt
eða efnahagslega skynsamlegt.
„Ég held ekki að Rússland muni
klofna frekar, til þess er þjóðríkið of
sterkt. Rússar eru ánægðir og sáttir
við sitt stóra land og stóru þjóð og ég
sé ekki neina tilhneigingu til frekari
klofnings úr ríkinu. Eg held að Rúss-
ai' muni sveiflast áfram á milli stöð-
ugleika og kreppu þar til upp koma
kynslóðir sem hafa skilning á og hafa
vanist markaðskerfi," segir Eino
Tamm, formaður utanríkismála-
nefndar eistneska þingsins um ná-
gi-anna sína í austri.
Þrátt fyrir að margir tali með eftir-
sjá um liðna tíma er þó talið afar ólík-
legt að snúið verði aftur til kommún-
ismans. Til þess eru stuðningsmenn
kommúnistaflokksins of fáir og of
gamlir, auk þess sem ýmsir mektar-
menn innan flokksins hafa lagt aukna
áherslu á sjálfstæði sitt um leið og
þeir hafa fjarlægst flokkinn. Jafnólík-
legt þykir að snúið verði aftur til
hinnar svokölluðu umbótastefnu.
Hins vegar sé of snemmt að afskrifa
helstu höfunda umbótastefnunnar, þá
Jegor Gajdar og Anatólí Tsjúbajs.
Of langur tími liðinn
Rúmur mánuður er nú liðinn frá
því að nýja stjórnin tók við og í Rúss-
landi og á Vesturlöndum eru menn
orðnir langeygir eftir aðgerðum gegn
kreppunni.
Rússneskir stjórnmálamenn úti-
loka margii' hverjir ekki að Prímakov
takist að vinna á ki'eppunni en vest-
rænir hagfræðingar og stjórnmála-
skýi'endur eru efins um það. Einn
þeirra sagði stjórnina, með sínar und-
ir- og yfirnefndir, í anda Sovétríkj-
anna sálugu. Og Jan Lundin, fram-
kvæmdastjóra Recep-áætlunar Evr-
ópusambandsins í Moskvu, líst ekki á.
„Það hefur liðið allt of langur tími án
þess að lagðar hafi verið fram raun-
verulegar áætlanir um aðgerðir í
efnahagsmálum. Þá eru margir ráð-
hen’anna í raun ekkert annað en full-
trúar ýmissa stórfyi'irtækja og hags-
munasamtaka. Viktor Gerasjenkó
seðlabankastjóri, sem kallaður hefur
verið versti bankamaður í heimi,
byi'jaði þegar að prenta seðla. Það er
ljóst að veturinn verður skelfilega
erfiður, nú teljast um 30 milljónir
manna undir fátæktarmörkum, sem
eru um 500 rúblur á mánuði, tæpar
2.500 ísl.kr.
„Vandinn sem við stöndum frammi
fyrir er hola og við erum komnir nið-
ur úr botni hennar. Enginn heldur að
Prímakov geti gert meira en að koma
í veg fyrir að kreppan versni. En
kannski tekst honum það. Efnahagur
ríkisins er eins og stórt skip. Skip-
stjórinn snýr stýrinu en skipið breyt-
ir ekki strax um stefnu. Við höfum nú
þegar eytt allt of miklum tíma í að
rífast um hugmyndafræði, um það
hver hafi haft rétt fyrir sér og hver
rangt,“ segir Alexei Podberjozkín,
foi-maður Andlegu arfleifðarinnar,
flokks sem verið hefur í kosninga-
bandalagi með kommúnistum.
Alexei Arbatov, þingmaður hins
frjálslynda Jablokoflokks og vara-
formaður varnarmálanefndar dúm-
nnar, er þeirrar skoðunar að Príma-
kov muni takast ætlunai-verk sitt.
Arbatov segir flokk sinn líklega
standa forsætisráðherran-
um nær en margir þeirra
flokka sem sitji í stjórn-
inni. Kveðst hann fylgj-
andi seðlaprentun en
leggur jafnframt áherslu á
að komið verði í veg fyrir óðaverð-
bólgu, nokkuð sem þó hlýtur að telj-
ast nær óhjákvæmileg afleiðing
seðlaprentunar.
Vonin liggur í
náttúruauðlindum
„Rússneskur efnahagur hefur stig-
ið afar stórt skref aftur á bak. Ef
ráða á bót á honum verða Rússar að
leggja á hilluna hugmyndir um að
reka velferðarkerfi, um að vera
kjarnorkuveldi og svo framvegis. Þá
fyrst verður hægt að styrkja rúbluna.
Én menn innan stjórnarinnar telja
sig geta haft stjórn á verðbólgunni og
því er ekki von á miklu,“ segir Jan
Lundin.
Ekki eru allir þó svo svartsýnir.
Rússar minna á að Rússland hafi áð-
ur staðið frammi fyrir erfiðleikum og
vitna fram og aftur í mannkynssög-
una. Aðrir benda á að margir eigi
sparifé og ýmiskonar aðstoð standi
illa stöddum almenningi til boða, svo
sem hjá Rauða krossinum. En þegar
til lengi-i tíma er litið Iiggur helsta
von Rússlands í auðlindum landsins,
m.a. olíu, gasi og málmum. Til að
nýta megi þær verður hins vegar að
auka tiltrú erlendra fjárfesta. Til að
auka það traust verður að berjast
gegn spillingu með öllum ráðum en
hún hefur orðið til þess að fjölmörg
erlend fyiártæki hafa gefist upp og
hætt starfsemi sinni í Rússlandi.
Þá voru viðmælendur Morgun-
blaðsins sammála um nauðsyn þess
að byggja upp skattkerfi í landi þar
sem raunin sé sú að aðeins lítill hluti
þjóðarinnar gi-eiði skatt. Kerfið sé
flókið og óskýrt og ýti undir skattsvik
og spillingu. Þar á móti kemur að
ekki er víst að almenningur taki því
þegjandi ef skattheimta verður aukin
og almennari en nú er og skyldi eng-
an undra. Launin eru ótrúlega lág og
fólki svíður að sjá spillinguna og
bruðlið með almannafé þegar það á
vart til hnífs og skeiðar.
Ótalmargt fleira má tína til, svo
sem kröfur um frekari einkavæðingu,
verkefni sem ýtt var til hliðar því það
reyndist of erfitt viðureignar, og
raunhæfar áætlanir um endur-
gi'eiðslu erlendra skulda. Þær nema
nú um 150 milljörðum bandaríkja-
dala, og gjaldfalla um 18 milljarðar á
næsta ári. Hagfræðingar hafa bent á
að þetta væru ekki óviðráðanlegar
upphæðir ef einhver vildi veita Rúss-
um lán.
Þá má ekki gleyma mikilvægi þess
að auka traust Rússa sjálfra á banka-
kerfinu. Enn er mikið fé geymt í
rúmdýnum og á bankareikningum er-
lendis. Dúman hefur nú
samþykkt að taka banka-
kerfið til endurskoðunar.
Hefur þegar verið ákveðið
að 20% rússnesku bank-
anna verði látin deyja
drottni sínum en reynt verði að koma
hinum, 15 talsins, til bjargar.
En það er við ramman reip að
draga í landi þar sem spilling og
skortur hafa sett óafmáanlegt mark
sitt á þjóðfélagið. ,Astandið er vissu-
lega skelfilegt og ástæðurnar fyrir
því margar," segir Alan Rousso. „En
það sem þó líklega er hræðilegast af
öllu er sá skortur á samfélagslegi'i
vitund sem er að finna allt of víða,
einkum hjá þeim sem hafa hagnast á
ástandinu og vilja auðvitað ekkert
frekar en að viðhalda því. Því miður
er ekki margt sem bendir til þess að
þetta breytist í bráð.“
„Auka verður
tiltrú erlendra
fjárfesta“
FIMMTUDAGUR 29. OKTÓBER 1998 37 ^
Kári Stefánsson um álit Lagastofnunar HI
Gerir lagasetn- .
ingu alfarið að
innanríkismáli
✓
Kári Stefánsson, forstjóri Islenskrar erfða-
greiningar, er þeirrar hyggju að álit það,
sem Lagastofnun vann um lagafrumvarpið
um miðlægan gagnagrunn, geri lagasetning-
una alfarið að innanríkismáli sé það rétt nið-
urstaða að frumvarpið brjóti ekki í bága við
þjóðréttarlegar skuldbindingar Islendinga.
ÁRI Stefáns-
son, forstjóri
Islenskrai’
erfðagreining-
ar, sagði í gær að álit
Lagastofnunar Háskóla
íslands væri mikilvægt
þar sem þar kæmi fram
að frumvarpið um mið-
lægan gagnagrunn á
heilbrigðissviði bryti
ekki í bága við þjóðrétt-
arlegar skuldbindingar
Islendinga og væri því
um innanríkismál að
ræða. Hann sagði jafn-
framt grundvallaratriði
að þar væri komist að
þein-i niðurstöðu að upp-
lýsingarnar í grunninum yi’ðu óper-
sónugreinanlegar.
Álitið gerðu Davíð Þór Björgvins-
son prófessor, Oddný Mjöll Arnar-
dótth' lögfræðingur og Viðai' Már
Matthíasson prófessor að beiðni Is-
lenskrar erfðagreiningar og vai' það
bh-t á mánudag. Þar kemur meðal
annars fram að einkaréttur til þess að
búa til og starfrækja miðlægan gagna-
grunn á heilbrigðissviði geti sami’ýmst
reglum í samningnum um Evrópska
efnahagssvæðið, aðskilja þurfi fjár-
hagslega þann rekstur, sem lúti að
gerð og starfrækslu gagnagrunnsins í
skjóli sérleyfis annars vegar og starf-
semi í samkeppni hins vegar.
Kári, sem staddur er á árlegiá ráð-
stefnu bandaríska mannerfðafræðifé-
lagsins í Denver í Bandaríkjunum,
sagði að frá sjónarhorni þeirra, sem
stæðu að baki hugmyndinni að frum-
varpinu, skipti mestu máli að í áliti
Lagastofnunar kæmi ekki fram
nokkur vafi um það að yrði frum-
varpið að lögum bryti það ekki í bága
við þjóðréttarlegar skuldbindingar
íslendinga.
„Ef rétt er gerir það þessa laga-
setningu alfarið að innanríkismáli,"
sagði hann.
Hann sagði að í ljósi þeirrar um-
ræðu, sem átt hefði sér stað í þjóðfé-
laginu, skipti mestu máli að í áliti
lagastofnunar væri komist að þeirri
niðurstöðu að upplýsingarnar í
gagnagrunninum eins og setja ætti
hann saman væru ópersónugreinan-
legar.
Vönduð umfjöllun um
upplýsingaþáttinn
„Þarna er vönduð umfjöllun um þá
spurningu þar sem er meðal annars
farið nokkuð gi’annt ofan í skilgrein-
inguna á sanngirniskröfunni," sagði
hann. „Ég held að það sé sá þáttur,
sem olli mér mestum áhyggjum frá
upphafi og þess ber að geta að um-
sögn Lagastofnunar er að þessu leyti
í samræmi við umsögn Jóns Steinars
Gunnlaugssonar frá því fyrr í sumar.
Þetta er það sem í mínum huga er
aðalatriði."
Kári sagði að í álitinu væri ekkert
sagt um einkarétt á miðlægum
gagnagninni á heilbrigð-
issviði, sem hann teldi
ekki sjálfsagt í sjálfu sér.
Lagastofnun teldi einka-
réttinn hvorki brjóta í
bága við þjóðréttarlegar
skuldbindingar né sam-
keppnisreglur.
Til önnur tæki til að
vinna sömu vinnu
„Þeir benda hins vegar
á að komist sérleyfishafi
í ríkjandi stöðu vegna
einkaleyfisins beri hon-
um að fara að almennum
samkeppnisreglum og ■
það finnst mér sjálf-
sagt,“ sagði Kári. „Það
sem mér finnst hins vegar gleymast í
þessu er að gagnagrunnurinn er
hugsaður sem sértækt tæki og það
eru til mörg önnur tæki til að vinna
sömu vinnu. Ég sé ekki að sá mögu-
leiki sé fyrir hendi að sérleyfishafi
komist í ríkjandi stöðu vegna gagna-
grunnsins sem slíks.“
Hann sagði að engu að síður væri
þetta atriði, sem yrði að gæta frá
upphafi. Ekki ætti að veita sérleyfi til
að koma sérleyfishafa í ríkjandi
stöðu og hafa yrði augun opin gagn-
vart því.
I áliti Lagastofnunar er í almenn-
um athugasemdum lýst yfir áhyggj-
um af því hvernig að því verði staðið
að veita visindamönnum, sem vinni
utan starfsemi sérleyfishafa, aðgang
að gagnagrunninum og er því velt
upp hvort það standist samkeppnis-
reglur. Gert sé ráð fyrir því að hægt
verði að synja einstökum vísinda-
mönnum um aðgang að upplýsingum
á sérstökum kjörum til að vernda
viðskiptahagsmuni rekstrarleyfis-
hafans.
Vísindamenn á Islandi
fengju algeran sérrétt
Kári sagði að þetta væri flókið mál,
sem þyrfti að hugsa til enda. Taka
yi'ði tillit til þess að verið væri að tala
um að veita vísindamönnum á íslandi
algeran sérrétt með ókeypis aðgangi
að gagnagrunninum.
„Þessir íslensku vísindamenn geta
keypt sér aðgang eins og hver ann-
ar,“ sagði hann. „Það sem við erum
að tala um er ekki að skerða sam-
keppnismöguleika þeirra, heldur
auka þá með því að veita ókeypis að-
gang.“
Kári kvaðst skilja hugmyndina svo
að íslenskir og erlendir vísindamenn
geti nýtt gagnagrunninn til að gera
hvaða rannsóknir sem þeim sýndist
og bætti við að ef til vill þyrfti að
kveða skýrar á um það. Verndun við-
skiptahagsmuna sérleyfishafa væri
bara að því marki að utanaðkomandi
vísindamenn geti ekki markaðssett
þær niðurstöður sem þeir fái út úr
gagnagrunninum nema með því að
kaupa sér aðgang.
„Þeir hafa leyfi til að vinna allar
Kári
Stefánsson
þessar rannsóknir og njóta þeirra
réttinda vísindamanna til að búa til
þekkingu þekkingarinnar vegna út í
ystu æsar,“ sagði hann. „Þeir geta
unnið í samkeppni við sérleyfishafa, í
samvinnu við sérleyfishafa og án til-
lits til sérleyfishafa. Það eina sem
greinin um að vernda viðskiptahags-
muni sérleyfishafa á að gera er að
koma í veg fyrir að hægt sé að grafa
undan viðskiptalegri forsendu gagna-
grunnsins með því að vísindamenn
með frían aðgang geti markaðssett
niðurstöður sínar. En allar þær rann-
sóknir, sem úr miðlægum gagna-
grunni koma, geta þeir unnið með
öðrum aðferðum."
Kári sagði að það væri misskiln---
ingur að takmörkun á sérleyfi gerði
að verkum að leyfið væri ekki þess
virði.
Ekki farið fram á sérleyfi til að
komast í ríkjandi aðstöðu
„I því felst misskilningur á okkar
afstöðu," sagði hann. „Við vorum
ekki að fara fram á sérleyfi til að
komast í ríkjandi aðstöðu. Ég lít
ósköp einfaldlega svo á að það sé
sjálfsagt sem þarna er tekið til þegar
kemur að samkeppnisreglum. En-»
þess ber þó að geta að þegar sérleyfi
er veitt er verið að fórna ákveðnu
viðskiptalegu frelsi. í kjörheimi væru
engin sérleyfi eða einkaleyfi og ég
væri hlynntur því að vinna öll við-
skipti án slíks, en í þessum kalda
harða veruleika, sem við búum við í
dag, eru engar viðskiptalegar for-
sendur á því að það sé hægt og má
nefna þróun lyfja sem dæmi.“
Tryggja samningsaðstöðu
við sérleyfishafa
I áliti Lagastofnunar er til þess
tekið að í frumvarpinu sé ekki skýrt
kveðið á um það hver eigi gagna-
grunninn og hvað gerist þegar sér-
leyfið renni út. Kári kvaðst telja að-*
ráðherra skildi þetta eftir opið vegna
þess að það þjónaði hagsmunum
ráðuneytisins og íslensks samfélags.
Með þessu væri verið að tryggja
samningsaðstöðu við sérleyfishafann
að loknu því 12 ára tímabili, sem gert
væri ráð fyrir að sérleyfi væri í gildi.
Hann sagði að þessu væri líkt farið
og með Islenska erfðagi-einingu.
„Þegar við byrjuðum lá meirihlutinn
af verðmætinu í hugmyndinni og sér-
stöðu íslenskrar þjóðar," sagði hann.
„En á tveimur árum hefur orðið gíf-
urleg verðmætauppbygging í þekk-
ingu og tæknilegri getu þess fólks,
sem vinnur þar, og ég er reiðubúinn
til að segja að meirihlutinn af verð-
mætinu liggi í þekkingunni og tækni- '
legi-i getu.“
Hann kvaðst eiga von á að það
sama myndi eiga við um gagna-
gi'unninn. I upphafi yrði sérstaðan
aðallega í þeim hráu upplýsingum,
sem færu í grunninn, en á tólf árum
myndi byggjast upp ráðgjafarþjón-
usta, þekking í hugbúnaði og þekk-
ing á því að fara yfír og skilja þessar
upplýsingar þannig að eftir 12 ár
lægju verðmætin að mestu í þekk-
ingu og tæknigetu.
„En sú þekking og tæknigeta eru
einskis virði ef gi-undvallarupplýs- a
ingarnar eru ekki til staðar," sagði
Kári. „Sérleyfishafinn kemur því til
með að sitja uppi með gífurleg verð-
mæti, sem hann getur ekki nýtt sér
nema hann nái samningum um
áframhaldandi samstarf af einhverju
tagi. Þessi óljósa umfjöllun tryggir
því hagsmuni samfélagsins á kostnað,
sérleyfishafa."