Morgunblaðið - 29.10.1998, Síða 52

FIMMTUDAGUR 29. OKTÓBER 1998
JÓN
ÓSKAR
+ Jón Óskar fædd-
ist á Akranesi
18. júlí 1921. Hann
Idst á heimili sínu
Ljósvallagötu 32 í
Reykjavík 20. októ-
ber síðastliðinn og
fór útför hans fram
frá Dómkirkjunni
28. október.
Jón Óskar skáld var
ekki dekurbarn heims-
ins. Hann kom hingað
• suður ungur maður úr
fjörunni á Akranesi til
að læra og vann m.a.
fyrir sér með píanóleik. Hann ætl-
aði að verða skáld og kynntist hér
öðrum ungum skáldum og tók þátt í
merkilegustu umræðu heimsins
sem alltaf stendur, umræðu ungs
áhugafólks um skáldskapinn og
menninguna í heiminum. Uppúr
1950 gaf hann út tvær bækur, ljóð
og sögur, og þá strax má greina
áhrif tónlistarinnar á fmlegan vef
setninganna og taktbundinn áslátt.
Höfundareinkenni hans birtist svo
fullskapað í ljóðabókinni Nóttin á
herðum okkar 1958, sem mér þykir
ein fegursta ljóðabók sem skrifuð
hefur verið á íslensku. Höfundur
slíkrar bókar ætti að vera eftirlæti
þjóðar sinnar, væri allt með felldu.
Jón Óskar var einn af stofnendum
tímaritsins Birtings árið 1955 og
einn af ritstjórum þess, en Birting-
ur var höfuðmálgagn módernism-
ans hér á landi. Erindisbréf þess
boðaði byltingu í ljóðagerð og
myndlist. Þá var stríðið um ljóð-
formið í þvílíkum gangi að menn
voru hæddir og jafnvel barðir fyrir
að vera atómskáld. Sumir halda víst
'núna að orðið atómskáld sé eins
konar þýðing á orðinu módemismi.
Það er rangt, atómskáld var bínefni
leirskálda sem kölluð vom og skipti
engu hvort það var af klaufaskap
eða ásetningi. Nafnið var sótt í
Atómstöðina eftir Halldór Laxness.
Atómskáld voru af almenningi talin
með leirskáldum, svo ekki greiddi
þetta ljóðum Jóns Óskars leiðina til
fólksins. Módernisminn barst hing-
að frá Norðurlöndum aðallega en
sjálft móðurland hans flestum lok-
að. Jón Óskar dreif sig til Parísar
að stúdera frönsku og franskar
bókmenntir. Þrátt fyrir takmarkað
formlegt skólanám náði hann fljótt
þeim árangri að geta
þýtt ljóð franskra
meistara á íslensku.
Hann opnaði ekki að-
eins gluggann heldur
dyi-nar líka. Auk vand-
aðra ljóðaþýðinga
samdi hann merkar
ritgerðir um sögu
franskrar ljóðagerðar.
Margur hefur hlotið
lof og jirís fyrir minna.
Jón Óskar hafði eins
og títt var um unga
menn skipað sér í raðir
þeirra sem hann taldi
berjast fyrir réttlæti.
Hann varð fyrir vonbrigðum og
samdi allnokkrar bækur þar sem
hann rifjaði upp minningar sínar.
Þar gerði hann upp hug sinn og
sagði meiningu sína. Þetta var
meira en flokkskontórískar valda-
bullur þoldu. Þeir sem álitu Stalín
sáluga vera félagshyggjumann og
menningarfrömuð réðust að honum
og reyndu að útskúfa honum. Ekki
opinberlega þó, heldur af þeirri læ-
vísi sem þeim vai- lagin. Hann átti
m.a. í erfiðleikum með að fá bækur
sínar útgefnar. Ekki skánaði þegar
„hugmyndafræðingarnir“ komu til
sögunnar. I þeirra augum var Jón
Óskar eins og hver annar forngrip-
ur, maðurinn sem opnað hafði
dyrnar fyrir frönskum módem-
isma. Nú situr þessi söfnuður og
mænir kálfsaugum sínum í Vestrið
eins og hann áður mændi uppá
Austrið.
Það er rétt sem Jóhann Hjálm-
arsson skáld segir í Morgunblaðinu
daginn sem fréttist af andláti Jóns
Óskars. Allt sem Jón Óskar skrifaði
er litað af mannúð. Það er um
manninn að tefla, sagði Saint-John
Perse. Já, það er um manninn að
tefla, manninn sjálfan og tilvist
okkar allra hér ájörðinni. Annað er
húmbúkk. Jón Óskar var alla tíð
málsvari þessa lífsviðhorfs og hann
var góður málsvari og fékk að
gjalda þess. Jón Óskar var heilsu-
tæpur lengst af, dulur og nokkuð
einrænn. Hann tranaði sér hvergi
fram en vann verk sín í kyrrþey af
einlægni og heiðarleika og sér-
stakri vandvirkni. Síðustu ljóða-
bækur Jóns Óskars hafa litla um-
fjöllun fengið og reyndar verk hans
flest. Hann orti ljóð um frelsið og
hafið og fjöruna á Akranesi þaðan
+
Móðir okkar og tengdamóðir,
KRISTBJÖRG LÍNEY ÁRNADÓTTIR
frá Garði,
sem lést 22. október, verður jarðsungin laug-
ardaginn 31. október kl. 14.00 frá Oddakirkju
á Rangárvöllum.
Borghildur Garðarsdóttir, Sveinbjörn Blöndal,
Hulda Garðarsdóttir, Böðvar Valdimarsson,
Páll G. Björnsson, Erla Emilsdóttir.
+
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð og hlýhug við andlát og útför
SIGRÍÐAR GUÐMUNDSDÓTTUR,
áður til heimilis á Grundarstíg 9.
Ida Sigríður Daníelsdóttir, Magnús Þorleifsson
og fjölskylda.
Formáli minningar- greina
ÆSKILEGT er að minningargreinum fylgi á sérblaði upplýsingar um
hvar og hvenær sá, sem fjallað er um, er fæddur, hvar og hvenær dá-
inn, um foreldra hans, systkini, maka og börn, skólagöngu og störf og
loks hvaðan útför hans fer fram. Ætlast er til að þessar upplýsingar
komi aðeins fram í formálanum, sem er feitletraður, en ekki í greinun-
um sjálfum.
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
sem hann kom. Jón Óskar átti góða
konu, Kristínu Jónsdóttur frá
Munkaþverá. Hún var stoð hans í
erfiðri baráttu. Henni og dóttur
þeirra og tengdasyni sendi ég sam-
úðarkveðjur.
Jón frá Pálmholti.
Við Jón Óskar vorum nágrannar
í mörg ár. Húsin okkar á Ljósvalla-
götunni stóðu hlið við hlið. Með fjöl-
skyldum okkar tókst vinátta sem
ekíd hefur rofnað þó að ég hafi flust
burt af Ljósvallagötunni fyrir
mörgum árum, og við ekki sést eins
oft og áður fyrr. Jón Óskar og
Kristín voru eins og mínir aðrir for-
eldrar og Una eins og systir mín.
Óskaplega er ég ánægð yfir að hafa
kynnst þeim og alist upp við þeirra
nálægð. Þau hafa alla tíð verið svo
góð og yndisleg.
Margar eru minningamar frá því
í gamla daga, ég gæti skrifað enda-
laust um þær, en ein er mér meðal
annars svo minnisstæð.
Það vai' þannig að Jón var mikill
snillingur á píanó og einnig mikill
áhugamaður um tónlist. Eg taldi
mig, þá smástelpa, ekkert síðri en
Jón Öskar í þeim efnum og fékk
hann heldur betur að finna fyrir
því. A mínu heimili var ekki píanó,
þegar hér kemur sögu, þannig að
ég fór alltaf yfir til Jóns Óskars og
glamraði þar á píanóið. Aumingja
Jón Óskar þurfti að hlusta á mig
spila „Allt í grænum sjó“. Það var
ekki bara spilað einu sinni eða
tvisvar heldur fimm til sex sinnum í
röð og fyrir mann eins og hann að
hlusta á þessi óhljóð sem frá píanó-
inu komu, var alls ekki það
skemmtilegasta. En alltaf kom Jón
Óskar nú varlega að því að nú væri
þetta orðið fínt, ég ætti nú að fara
aðeins að hvíla mig eftir allt þetta
spil. Eg hélt þessum konsertum
mínum áfram í þó nokkurn tíma,
þangað til að ég varð sjálf orðin svo
þreytt á þeim að ég lagði þá á hill-
una fyrir fullt og allt. Jóni Óskari
eflaust til gleði og léttis. Þessi
minning fær mig alltaf til að brosa.
Jón var einstakur maður, svo góð-
ur, hlýr og fróður um alla heimsins
hluti. Sagði mér oft sögur frá París,
hans uppáhaldsborg.
Síðan liðu árin, Jón veiktist og
ekki get ég lýst því hvernig mér
leið þegar Una hringdi í mig núna
um daginn, og sagði mér að Jón
Óskar væri það mikið veikur að
hann ætti eflaust ekki langt efth'.
Það þyrmdi yfir mig og öll árin
gömlu og góðu svifu um í höfðinu á
mér, og allar góðu minningarnar
frá því á Ljósvallagötunni.
Ég vildi ekki trúa þessu, ekki
hann Jón Óskar, ekki að hann væri
nú að fara að leggja í ferðalag yfir
móðuna miklu. Nokkrum dögum
seinna hringir Una aftur í mig og
biður mig að koma upp á Ljósvalla-
götu. Ég fer ásamt móður minni og
er það í síðasta skipti sem ég sé Jón
Óskar á lífi því nokkrum dögum
seinna var hann farinn.
Elsku Jón, mikið er ég fegin því
að hafa farið og hitt þig og kvatt.
Ég er svo stolt og ánægð yfir því að
hafa kynnst þér, þú sem varst svo
mikill rithöfundur, skáld, tónlistar-
maður og síðast en ekki síst góður
eiginmaður og faðir. Jón Óskar, ég
veit að þér líður vel núna þar sem
þú ert og þá líður mér vel.
Elsku Kristín, Una og Eiður,
mikill er missir ykkar og megi Guð
styrkja ykkur í sorg ykkar.
Sif Björk.
Þeir eru ekki margir sem til-
heyra manni svo náið að brottför
þeirra skilji mann eftir ráðvilltan.
Ekkert fær bætt, aldrei fi'amar
geng ég á fund míns frænda og vin-
ar til þess njóta samveru hans og
hollráða sem allt frá barnæsku
minni hafa verið mér akkeri í
hlaupi lífsins.
A þeim tíma sem ég var að alast
upp var samgangur innan fjöl-
skyldna alstaðar meiri en í einangr-
un fólks í nútímanum. Og þó að
leiðir skildi stund og stund fundust
tilefnin æðimörg til að hittast og
rækta frændsemina, hvort sem það
var í Blönduhlíð eða Hlégerði. Fyr-
ir ungan og forvitinn strák voru
ómetanlegar þær stundir sem móð-
urbræðurnir ætíð höfðu aflögu til
að vekja áhuga okkar og virðingu
fyrir listum og skáldskap og ræða
við okkur menn og málefni eins og
við værum fullorðið fólk. Því upp-
eldi hef ég búið að í gegnum lífið.
A unglingsárunum sótti ég Jonna
heim og þáði hans ráð og vináttu.
Mér hefur oft verið hugsað til
þeirrar þolinmæði sem hann sýndi
mér á því lífsskeiði þegar ungur
maður þykist allt vita, betur en hin-
ir eldri. Og ljóðin hans las ég. Smá-
sögur hans og ljóð þekki ég betur
en nokkrar þær bókmenntir aðrar
sem ég hef komist í tæri við. Ég var
ríkari en aðrir að eiga að frænda
skáldið og mannvininn Jón Óskar.
Og svo réðu örlögin því, eða átti
Jonni þar líka sinn þátt, að ég réð-
ist til náms á þær slóðir sem honum
voru hjartfólgnar. Og nú tók við
ævilöng vinátta og óteljandi þær
stundir sem ég hefi notið í félags-
skap með þeim hjónum Jonna og
Kristínu. Fyrir þær skal nú þakkað
og honum alla leiðsögnina. Minn-
ingar, af þeim er of margt að taka,
til að rifja upp í stuttri kveðju.
Þegar Jón Óskar hefur nú kvatt
okkur er um fátt að gera annað en
hneigja höfuð sitt í virðingu, hann
hefur reist sér minnisvarða, og
votta samúð þeim Kristínu og Unu
Margréti.
Brynjar Viborg.
Oft er eins og einhver töf sé á því
að tíðarandi heimsins komi hingað
heim. Ekki síst um miðja öldina
þegar samgöngur voru strjálli. En
þá vill svo vel til að einhverjir
leggja það á sig að fara og sækja
hann. Finna hann í ókunnum heim-
um og anda honum að sér - og
reyna svo að þýða hann yfir á þá tíð
sem er hér. Það hlýtur að vera
erfitt fyrir þessa sendiboða að
koma til baka og þurfa að lifa sam-
tímis í tvennum tímum, tveimur
töktum, ef þeir vilja ekki gera eilíf-
ar málamiðlanir á kostnað listræns
metnaðar.
„Mishljómar jassins skerast; þeir
grópast inn í mig,“ segir Jón Óskar
í Ijóðinu „Dans“ úr bókinni „Skrifað
í vindinn“ sem kom út árið 1953.
Hann var, held ég, einn af fáum al-
vöru nýjungarmönnum í íslenskum
bókmenntum. Fulltrúi Appolinairs
og allra þeirra - og þýddi fyrir okk-
ur hin þá nýstárlegu stemmningu
sem hann hafði kynnst. Og virtist
síðan hafa sama næmleikann fyrir
því þýðingarmesta í samtímanum.
Samt var hann eins og á skjön við
allan tíma, eins og sínkópa í
jasslagi, sem virðist kannski vera
úr takti en er einmitt í honum.
Ég man ekki hvernig þetta var
með snillingana, hvort þeir týndust
allir á endanum. Ég var svo lánsöm
að fá að kynnast Jóni Óskari og
Kristínu, konunni hans, á heimili
foreldra minna og allavega lá alltaf
einhver snilld í loftinu þegar Jón
Óskar var á staðnum! Að fá að
spjalla við hann um það sem máli
skipti gaf kvöldinu gildi og ég tala
nú ekki um ef hann settist við pí-
anóið og spilaði jass.
Við eigum eftir að sakna hans, æ,
ef hann væri héma með okkur og
hjálpaði okkur að skilja þennan
mishljóm í samtímanum! En við
höfum þá verk hans, sem eru ómet-
anlegur arfur, og þau munum við
lesa áfram okkur til ánægju.
Kristínu og Unu Margréti send-
um við pabbi, mamma og Uggi
bestu samúðarkveðjur.
Oddný Eir Ævarsdóttir.
Jón Óskar, skáld og rithöfundur,
er dáinn - 77 ára að aldri. Jón var
mikilvirkur höfundur: orti ljóð,
skrifaði sögur og minningar, var
meðritjóri bókmenntatímaritsins
Birtings og þýddi þekktasta verk
eins merkasta rithöfundar þessarar
aldar, Pláguna eftir Albert Camus,
auk margra ljóða eftir Hugo,
Rimbaud og fleiri Frakka.
Kjarninn í verkum Jóns var virð-
ing fyrir manninum, ástin, andstaða
gegn einræði og hemaði. Ég held
að sem ljóðskáld eigi Jón Óskar eft-
ir að lifa vel og lengi. Tökum dæmi:
Margt birtist okkur undarlegt og skrítið
á endalausri göngu um þennan heim.
Við segjum; vetur, vor og ljós, myrkur,
en vitum tæpast skil á orðum þeim.
Við göldrum synd í saklaus augu bamsins
og segjum; ljótt og glæpur. Undarlegt
að leika sér að því að þurrka út brosið,
sem þýðast er og skærast, en hrópa sekt.
I hveijum dali, hvar sem blómin lifa,
þar hvarflar sál þín hrygg um grund og veg.
Sof rótt, mitt bam, á bak við allt þitt myrkur
er bros þitt, líf þitt, synd þín eilífleg.
Nóttin og vegurínn
Þó að bifreið aki um veginn
sem ég kveð um meðan nóttin
hjúpar veginn sem ég elska
rökkm'blæjum er ég feginn
að þú kemur þó að nóttin
sveipi veginn meðan bifreið
ekur veginn og þú segir
Eg er komin og þú brosir
þó að nóttin fari um veginn
meðan bifreið ekur veginn
og þú segir. Eg er komin
og þú brosir meðan nóttin
sveipar veginn og ég kyssi
þig og veginn eins og bifreið
sem um veginn hljóðlaust ekur
eins og bam sem dauðinn tekur
eins og varir sem ég kyssi.
Ljóð um látinn bókmenntamann
(Jón Eiríksson)
Eg sé hann ganga upp Laugaveginn
setjast við borð og tala um Kafka,
Brecht og Jimenez, Hesse og Nietzshe.
Ég sé hann hlæja að galgopunum
og galgopa sé ég flárátt hlæja.
Lækkar sól, hörð gerast veður.
Ég sé hvar hann grunlaus áfram líður
heimspekingur í heimi þursa.
Lækkar sól, hörð gerast veður.
Ég sé hann ganga upp Laugaveginn
ég sé hann enn, því hann lifir ennþá
og er þó að vísu farinn burtu.
Hann er að vísu farinn burtu
af götunum þar sem illskan dansar.
Hækkar sól, stillt em veður.
0, stund sem fer,
Ég sá í bemsku
í djúpri fjarlægð
hvar augu blikuðu
á tæpri stund.
Ég sá í nálægð
á nýjum degi
hvar augu blikuðu
í djúpri kyrrð.
Og enginn veit
hvað það var og er,
0,nálægð djúp,
ó, stund sem fer.
Jón Óskar hafði einarðar skoðan-
ir og fylgdi þeim eftii' af festu.
Hann þorði t.d. að gagnrýna Krist-
in E. Andrésson, aðalpáfa Rauðra
penna og Jóni fannst ekld allt guð-
dómlegt og gott, sem kom frá Hall-
dóri Laxness og Thor Vilhjálms-
syni. Og Jón tók réttilega upp
hanska fyrir lítilmagna og nídda,
samanber ljóðið um Jón Emksson
og bókina um Sölva Helgason. Ég
er hins vegar ekki sammála Jóni í
aðdáun hans á verkum Sigfúsar
Daðasonar. Áhrif franskra bók-
mennta og franskrar menningar
leyndu sér ekki í verkum og við-
horfum Jóns Óskars. Hann var
Evrópumaður í þessa orðs besta
skilningi. Stíll Jóns var mjög sér-
stæður, ljóðrænn, knappur og oft á
tíðum áhrifamikill.
A seinni árum hefi ég oft sest
niður, lesið langtímum saman í ljóð-
um Jóns, þýðingum og öðrum verk-
um. Oft er það svo að vitrir og
djúpir höfundar eru lengi að rísa.
Svo mun verða um Jón Óskar.
Eftirlifandi konu Jóns og öðrum
aðstandendum sendi ég einlægar
samúðarkveðjur. Megi minningin
um góðan dreng og merkan rithöf-
und lifa.
Hilmar Jónsson.