Morgunblaðið - 05.12.1998, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1998 55
ÞORGEIR RUNAR
KJARTANSSON
+ Þorgeir Rúnar
Kjartansson
fæddist 26. nóvem-
ber 1955. Hann iést
á Landspítalanum
6. nóvember síðast-
liðinn og fór útför
hans fram frá Ar-
bæjarkirkju 13.
nóvember.
þegar ég sá hann í síðasta
sinn sat hann í anddyrinu
á geðdeildinni.
hríðskjálfandi
í vetrarfrakka
þegar hann sá mig
heilsuðumstvið
hann horfði á mig augum
semísennvorudöpur
og langþreytt á auðmýkingu
auðmýkingunni að þurfa að biðja
náunga sinn
um hjálp
það var ekki erfitt að hjálpa honum
erfiðara að taka á móti
svona stóru þakklæti
(Þ.K. 1997)
Fyrst þegar ég kynntist saxófón-
leikaranum glæsilega hélt ég að
varasamur kvennaflagari væri að
fara í fjörurnar við mig. En þegar
ég sá draumlynd viðkvæmnisleg
augu hans vissi ég að dulbúinn
engili var á ferðinni. Ég var heill-
uð. Að faðma Þorgeir (Gogga) var
eins og að faðma aldagamlan ástvin
og hann sagði og gerði svo margt
fallegt. Sagnfræðingurinn kunni
ótal sögur og sagði skemmtilega
frá og skáldið orti til mín Ijóð. I
leyndum hirslum átti Porgeir fjár-
sjóð skáldskapar eftir sjálfan sig
og jós mig dýrindis Ijóðperlum:
„Eg hef leitað þfn alla ævi Rúna.
Óll mín ljóð hef ég ort til þín.“ Ég
var orðlaus í heila viku. Þessi mað-
ur sem hafði fengið þann stimpil á
sig að vera geðsjúklingur og sukk-
ari var snillingur. Eitt sinn orti
hann tilfinningaþrungið ljóð af
munni fram án blaðs og penna.
Augnablikið var of töfrandi og
ótrúlegt til að hægt væri að festa
það á blað. Orðin dóu út jafnóðum
og hann hvíslaði þeim í eyi'a mér
dáleiðandi röddu. „Goggi var ljóð
frá Guði,“ sagði einn vinur hans við
mig klökkur eftir útförina. Með
hugmyndaflugi sínu og hrífandi
framkomu hafði Þorgeir andlega
frjóvgandi áhrif á þá sem í kring-
um hann voru. Þegar ég fékk málið
aftur fór ég sjálf að svara honum í
ljóðum og orti meira eftir að ég
kynntist honum en áður. Hann var
svo hlýr og umhyggjusamur, hvatti
mig mikið og gaf mér
styrk eins og mörgum
öðrum. Oft var Þor-
geir í hlutverki leið-
toga og sálusorgara.
Hann var sterkur fyrir
aðra og skilningsríkur
enda er „þjáningin [...]
fæðingarhríð skiln-
ingsins" (K. Gibran
1996: Spámaðurinn,
63). Þorgeir hafði iðu-
lega þau áhrif á fólk að
það opnaði sig. Margir
trúðu honum fyrir
leyndarmálum sínum
og raunum. Hann bjó
yfir sterkri réttlætiskennd og tók
ávallt málstað lítilmagnans. Hroka,
hræsni og hleypidóma þoldi hann
ekki og mat fólk út frá öðru en ver-
aldargengi þess og stöðu. Honum
var ljóst að róninn á götunni getur
verið jafn sönn og mikil manneskja
og borgarstjórinn. A þessum tíma
var Þorgeir fullur af lífsgleði,
sjálfsöruggur og ákveðinn. Hann
skrifaði greinar í Mannlíf, hafði
skoðanir á öllu og talaði af brenn-
andi hugsjónamóði. Við hlógum og
lékum okkur eins og börn, sólskin
var í öllum heiminum og fólk
flykktist að okkur. Eins og ávallt
þegar sól Þorgeirs stóð hátt á lofti
leyfði hann öllum að lauga sig í
Ijómanum sem frá honum stafaði.
Hann dansaði um af kátínu, las upp
ljóð, hélt myndlistarsýningu og
tónleika. Tregablandin gleðitónlist
hljómaði í eyrum alla daga. Þorgeir
lék á gítar og saxófón, hljóðfærið
sem hann taldi komast næst guð-
dómnum allra hljóðfæra. Hann var
dulspekingur og bænheitur trú-
maður eins og sjá má á sálmum
hans og því hvernig Júpíterslagið
Manus Dei varð til. Að sögn Þor-
geirs höfðu hljómsveitarmeðlimir
verið að karpa og stefndi í klofning
meðal þeirra. Hann fór þá fram,
lagðist á bæn og bað þess ákaflega
að ágreiningurinn yrði leystur.
Þegar inn kom aftur hóf hann að
leika á saxófóninn af mikilli ástríðu
og aðrir hljóðfæraleikarar tóku
undir. A eftir sagði svo einn hinna:
„Eigum við ekki að kalla lagið
Manus Dei - Hönd Guðs?“ Þeir
hinir vissu þó ekki hvað saxófón-
leikarinn hafði verið að gera meðan
hann brá sér fram. Þess má svo
geta til gamans að trúmaðurinn var
með undarleg siggmynduð för í lóf-
unum miðjum eins og eftir nagla.
Hann sagði þau hafa myndast
smám saman en vissi ekki af
hverju.
„Lindin, sem er uppspretta gleð-
innar, var oft full af tárum“ og
„þeim mun dýpra sem sorgin gref-
ur sig í hjarta manns, þeim mun
meiri gleði getur það rúmað“. (K.
Gibran 1996, 36). Þegar gleðin var
ríkjandi í list Þorgeirs og lífi var
sorgin aldrei langt undan og þegar
ÁSTA
GUNNSTEINSDÓTTIR
+ Ásta Gunnsteinsdóttir fædd-
ist 10. janúar 1920. Hún lést
á Landakotsspítala 21. nóvem-
ber síðastliðinn og fór útför
hennar fram frá Neskirkju 30.
nóvember.
Mig langar til að rita fáeinar línur
til minningai- um Ástu Gunnsteins-
dóttur, sem jarðsungin vai1 sl. mánu-
dag, og mann hennar Sigurð Jóns-
son, sem dó fyrir fáeinum árum.
Þannig háttaði til í lífi mínu árið
1970, að segja má að ég hafi eigin-
lega verið vegalaus, 15 ára gamall.
Fyrir tilstilli góðra manna komst ég
þá til þeirra fóstru minnar Ástu
Gunnsteinsdóttii’ og Sigurður Jóns-
sonar á Melabrautinni. Fyrir var á
heimilinu sonurinn Gunnsteinn, sem
þá var í námi. Hann átti eftir að
reynast mér sem besti bróðir. Ég tel
án efa það hafa verið mín mestu
gæfuspor á unglingsárum að vera á
heimili þehra Ástu og Sigurðar og
þeim á ég að þakka hvað ég er í dag.
Þau lögðu sig öll fram um að koma
mér til manns. Ég mun ávallt minn-
ast þeirra með hlýhug og þakklæti
fyrir öll góðu og viðburðaríku árin,
sem ég átti hjá þeim.
Ásta var stórbrotin persóna,
traust sem klettur og vinur í raun.
En Sigurðar minnist ég mest fyrir
það hversu rólegur hann var, traust-
ur og blíður, og ekki síður fyrir
brennandi áhuga hans og traust á
Chevrolet. Þar áttum við alltaf sam-
eiginlegt áhugamál, sem létti hugann
að ræða, þegar aðrir og dapurlegri
hluth’ höfðu gert manni lífið leitt.
Blessuð verið minning Ástu og
Sigurðar. Ég bið einnig góðan Guð
að blessa og geyma Sólveigu, Gunn-
stein, börn þeiira og maka.
Jón Ómar Jóhannsson.
sorgin var mest áberandi kraumaði
gleðin undir niðri. Ég hef aldrei
upplifað eins innilega gleði og með
honum en heldur aldrei eins djúpa
sorg. Samband okkar stóð stutt og
ást okkar átti erfitt uppdráttar. En
hún var mögnuð eins og galdur.
Heimili mitt brann, Þorgeir fór í
maníu, brotist var inn til hans,
hann missti íbúðina sína, var mán-
uðum saman á spítala. Síðan vorum
við bæði alsnauð á götunni. „Vel-
ferðarkerfið" veitti ekki aðstoð og
við hröktumst um eins og útigangs-
hross í mánuð í leit að húsnæði.
Loks varð á vegi okkar hrörlegt lít-
ið „dúkkuhús“ á Oðinsgötu 21b
sem höfðaði til okkar og þurfti
jafnframt svo mikilla viðgerða að
lánin sem við höfðum rétt á nægðu
til kaupanna. Um stund virtist ætla
að rofa til en Þorgeir greindist þá
með „góðkynjað“ æxli í koki sem
brátt fór að valda honum vanlíðan.
Ekki þótti aðkallandi að fjarlægja
það og náði æxlið að stækka þá tvo
mánuði sem beðið var eftir aðgerð.
Þó kom á tímabilinu út fyrsta
ljóðabók Þorgeirs Þar sem það er
séð og birtist í henni brot þess
skáldskapar sem hann hefur látið
eftir sig. En þegar til kom reyndist
æxlið illkynjað, við tók þriggja
mánaða skelfileg geislameðferð og
ástvinur minn hrapaði ofan í hyl-
djúpa helnótt hjartans. Þar voru
engar stjörnur og aðeins einn
máttfarinn ljósgeisli. En meira ljós
þarf til að þunglyndisskuggar
hörfi.
„Ég er einskis virði Rúna, - ég
hef enga stöðu í lífinu, - ég er ekki
neitt,“ sagði þessi snillingur tón-
listar og orðlistar. „Ég vil bara fá
að deyja." Þorgeiri leið eins og mér
þegar hann huggaði mig fyrr um
veturinn. Við urðum svo lítil og
vanmáttug og hjálparköll okkar
veikluleg. Öll sund virtust lokuð og
engin leið út úr þjáningunni nema
dauðinn. Samt þráðum við að fá að
vera til. En í grimmum heimi eiga
ofurnæmar listrænar sálir sér
stundum hvergi skjól nema í laun-
djúpum hugans. Fáir gátu fylgt
Þorgeiri inn í svartnættið.
„Þú ert yndisleg manneskja Þor-
geir,“ mótmælti ég. „Allir sem
þekkja þig dá þig og elska.“ Ég
taldi upp allt sem hann hafði afrek-
að, það sem vinir, kunningjar og
samstarfsmenn hafa borið lof á
hann fyrir í fallegum minningar-
greinum sínum. En Þorgeir hafði
vegna veikinda sinna misst tvö
störf á fjölskrúðugum ferli sínum.
Það sat eftir í myi’kri minningunni.
Engu máli skipti þótt öllum bæri
saman um að hann væri framúr-
skarandi starfsmaður. Allt sem
Þorgeir tók sér fyrir hendur gerði
hann vel. Hefði hann líka misst
vinnuna ef hann til dæmis hefði
verið hjartveikur? Það var erfitt að
halda sjálfsvirðingunni andspænis
sleggjudómum heimsins. „Þú ert
besti saxófónleikari í heimi,“ hélt
ég áfram þrjóskulega. „Og ljóðin
þín. Öll undursamlegu ljóðin sem
þú hefur ort.“
„Ég er ekkert sérstakur og ljóð-
in eru léleg,“ hreytti hinn blíðlyndi
listamaður út úr sér, óvægnari við
sjálfan sig en nokkurn annan.
Langt var síðan hann hafði leikið á
saxófóninn og ljóðabókin eina sem
komið hafði út seldist illa (eins og
aðrar ljóðabækur). Neikvæði dóm-
urinn í Mogganum særði lista-
mannssálina og skyggði á góða
dóminn í DV. Þorgeir gat ekki einu
sinni fengið að birta ljóð í TMM og
„aldrei aldrei / var til nokkur hugg-
un“ (Þ.K. 1997, 32).
Við einangruðumst eins og tvö
helsærð dýr og reyndum að sleikja
sárin en í hvert skipti sem þau voru
farin að gróa urðum við fyrir nýj-
um áföllum með nýjum sárum.
Vorið kom með birtu sína og brot-
hætta von en seinlega gekk að gera
upp húsnæðið og var á mörkunum
að það væri íbúðarhæft. Allar
vatnsleiðslur reyndust til dæmis
ónýtar svo við þurftum á tímabili
að sækja neysluvatn út í fötu. Síð-
an fundust meinvörp frá æxlinu í
lungum Þorgeirs og beinum og
vonin brotnaði. Við fengum loksins
aðstoð og fluttum í j-auðakrossíbúð
á Rauðarárstíg 33. Ég vann myrkr-
anna á milli í fornleifauppgreftri og
íbúðinni á Óðinsgötu auk þess sem
ég reyndi að hlúa að elskuvini mín-
um. Hann var svo veikur, ég svo
þreytt, en við byggðum samt upp
nýja von. Þorgeir var nú staðráð-
inn í að sigrast á veikindunum -
hann ætlaði að lifa - og ég trúði því
með honum að þetta fengi farsælan
endi. Þegar tekist hafði eftir sum-
arið að koma Óðinsgötuíbúðinni í
betra ástand snerum við aftur og
fluttum með aðstoð góðra vina fá-
tæklegar eigur okkar sem verið
höfðu tæpt ár í geymslu. Þorgeir
tók nú gleði sína aftur og virtist
vera að hressast. Við hreiðruðum
um okkur á hlýlegu draumaheimili
vonblíð á leið inn í ljósið en þá
dundi síðasta reiðarslagið yfir. Þótt
líðan Þorgeirs hefði verið ágæt
þennan mánuð hafði sjúkdómurinn
tekið sig upp. Lyfjameðferð með
slæmum aukaverkunum hafði ekki
skilað árangri og krabbamein
breiðst út um beinagi’indina auk
þess sem nýtt æxli hafði myndast í
kokinu. Þorgeir varð enn einu sinni
að leggjast inn á spítala.
Ég hefði aldrei trúað því að ég
ætti eftir að aka þessum lífsfjöruga
manni svo þjáðum um í hjólastól
með súrefniskút. Aldrei aldrei var
neitt eins sárt. Samt var hann svo
hugrakkur og hvíslaði að mér
mörgum ástúðugum orðum. Eftir
síðustu nóttina hrökk ég upp við að
hann hljóp fram úr rúminu
kallandi: „Eg verð að fara! Hjálp-
aðu mér Rúna.“ Hann hné niður
hjá dyrunum þar sem ég faðmaði
hann að mér: „Þorgeir, Þorgeir."
Með grát minn í eyrunum yfirgaf
hann loks helsjúkan likama sinn.
Þegar ég hugsa um hlutskipti
þessa fjölhæfa manns verður mér
hugsað til sögunnar um fornkapp-
ann Starkað. Starkaður þoldi óvild
Þórs, varðguðs hefðbundinnar
samfélagsskipanar en naut hylli
Óðins, guðs skáldskapar, lista,
leiðslu og æðis. Þór lagði mikla
ógæfu á Starkað en Óðinn brást við
með því að gefa honum margar
gáfur. Ógæfu hetjunnar fylgdu því
guðsgjafir. Ef til vill ber heldur
ekki að líta á mótlæti Þorgeirs sem
bölvun eingöngu. Það er eins og
sársaukinn hafi að sumu leyti knúið
hann áfram því hann náði að af-
kasta óvenjulega miklu á skammri
ævi og meiru en margir sem lifa
helmingi lengur. Kannski gaf Guð
honum orku til að ljúka því sem
honum var ætlað á skemmri tíma
en öðrum. „Eins og kjarni verður
að sprengja utan af sér skelina, til
þess að blóm hans vaxi upp í ljósið,
eins“ hljótum við „að kynnast þján-
ingunni." (K. Gibran 1996, 63).
Kannski markaði Veðraspá Þor-
geirs upphafið, langt og torrætt
kvæði sem varð til um það leyti
sem hann veiktist fyrst. Kvæðið á
ekki sinn líka í íslenskri nú-
tímaljóðagerð en minnir helst á
heimsádeilu- og særingakvæði
fyrri alda. Þorgeir var alltaf list-
rænn en á tímabilinu sem í hönd
fór hófust listrænir hæfíleikar hans
í æðra veldi. Flest ljóð sín orti
hann að eigin sögn eftir þrítugt -
eftir að hann veiktist - og Júpíters
og fleiri hljómsveitir urðu einnig til
á þeim tíma. Geðveikin var samofin
snilligáfu. Þorgeir stóð sig furðu-
lega vel á þrettán ára þrautagöngu.
Frjóvgaði þjáningin kannski sköp-
unargáfuna? Þorgeir hélt auk þess
áfram að skapa mjög langt leiddur
í maníu. Mér er minnisstætt þegar
vinir hans Tómas Ponzi og Stein-
gi’ímur Eyfjörð fengu hann til að
hjálpa sér með frumlegt listaverk
sem síðan var til sýnis á Nýlista-
safninu. Þeir bjuggu til myndir og
óróa úr þeim sem fól í sér mynda-
sögu en Þorgeir samdi textann.
Vinir hans sýndu honum myndirn-
ar og meitlaðar setningar hrutu
jafnóðum af vörum hans. Þetta tók
aðeins eina klukkustund.
Nokkru eftir að ég kynntist Þor-
geiri fór fólk að vara mig við því að
hann væri geðveikur. Ég hafði
aldrei áður kynnst geðveikum
manni en var vön að svara að fleiri
ættu þá að vera þannig veikir því
Þorgeir var svo yndislegur. Ég
komst síðar að því að þegar geð-
veikin tók völdin gat það haft lítt
yndislegar afleiðingar og þó var
Þorgeir alltaf heillandi - líka í geð-
veikinni. Það kemur í sjálfu sér
ekki á óvart því tungumál geðveik-
innar er náskylt tungumáli skáld-
skaparins og sá sem yrkir fallega *
hlýtur líka að vera fallegur í geð-
veiki. Þegar Þorgeir var í maníu
varð líf hans allt að skáldskap.
Hann lifði hugmyndir sínar í stað
þess að setja þær fram í ljóðum og
sögum. Mörkin milli lífs og listar,
draums og vöku leystust upp.
Skáld getur við sköpun sína farið í
eins konar leiðslu og manía Þor-
geirs fól í sér skáldlega leiðslu.
Eins og göfugur ævintýraprins
reyndi hann að vera góður við alla
menn og vildi breyta heiminum.
Ólíkt skáldinu sem veit að það er ■ -
að yrkja og kemst úr leiðslu sinni
af sjálfsdáðum var Þorgeir hins
vegar ekki meðvitaður um að hann
væri í leiðslu og þurfti hjálp til að
komast úr henni. Allt var þetta
stundum svo sárt fyrir þig elsku
vinur og kannski var efnið sem þú
varst gerður úr of fíngert fyrir
þennan grófa heim. Eins og þér
hefur mér verið sagt að ég sé of
viðkvæm og megi ekki láta tilfinn-
ingarnar hlaupa með mig í gönur.
En þótt óskaplega erfitt sé að vera
viðkvæmur og tilfinninganæmur er
það ekki ámælisvert og tilfínningar
eru oft skynsamlegar. Sorgin er
samsett úr mörgum tilfinningum
svo sem söknuði, sársauka, reiði og ‘
kvíða. Beiskja verður hins vegar
aðeins til þegar sársauki er byrgð-
ur inni eða reiði þögguð niður. Svo
ég verð að segja frá hvernig þér
leið og mér líður. Ég má ekki
svíkja þig og mig. Við vorum svo
lík, hugsuðum og fundum til á
sama hátt, vorum oft einfarar en
hughreystum og studdum hvort
annað þessi tvö ár. Nú ert þú far-
inn, sálufélagi minn, ég er aftur ein
og enginn lengur til sem skilur mig
eins og þú skildir mig. Ég óskaði
þess svo að þú fengir að lifa heill
heilsu og njóta verka þinna.
Kannski öðlastu þá viðurkenningu
sem þú átt skilið nú þegar þú ert
dáinn en hvað verður um mig án
þín? Manstu þegar við sátum í
bænhúsinu á Núpsstað, lokuðum
augunum og héldumst hljóð í hend-
ur. Ég óskaði þér sigurs í öllu, þú
óskaðir þess að allir mínir draumar
rættust. Þér var nauðugur einn
kostur að fara frá mér ástin mín,
en þú skildir ljóðin þín eftir í sára-
bót. Af innsæi þínu hafðir þú ort
um líðan mína núna:
Við djúpin blá er biðukolla ein
sem bíður þess að sundrast út í vindinn
og vonar að hún verði ekki of sein
og vonast til að svífa yfir tindinn
og útá götu gengur stúlkutötur
gráti næst - því forlög eru hörð
og endalaus var þessi vondi vetur
og verri en ekkert þessi gráa jörð
en gráttu ekki - gleðin kann að vera
í göngufæri - rétt við næsta horn
og alltaf skaltu blíðan ávöxt bera
til birtunnar þú fríða stúlkukorn
(Óprentaö handrit)
Þú vissir ekki aðeins hvernig
mér myndi líða heldur skildir
einnig eftir handa mér huggunar-
orð og í list þinni munu vinir og
fjöldamargir aðrir geta sótt sér
hugfró um ókominn tíma.
Með einlægni þinni snartstu alla
djúpt sem kynntust þér. Sumir
beinlínis elskuðu þig. Ég náði ekki
að kynnast öllum þínum vinum og
ættingjum árin okkar tvö en þeim
sem þótti vænt um þig eins og þú
varst þykir nú vænt um mig eins
og ég er. Ég finn hlýju og samúð
streyma til mín úr öllum áttum.
Þakka ykkur vinir og vandamenn
fyi’ir alla hjálpina. Þakka ykkur
starfsfólk deildar 11E fyrir að ann-
ast okkur síðustu erfiðu vikurnar.
Þakka þér sérstaklega Valgerður
fyrir gæsku þína og góðvild og þér
móðir mín fyrir styrk þinn og um-
hyggju. En þér elsku Þorgeir fæ
ég ekki nógsamlega þakkað fyrir
að treysta mér, trúa á mig og lofa
mér að kynnast þér svo náið.
Rúna K. Tetzschner.