Morgunblaðið - 10.04.1999, Page 54

«* 54 LAUGARDAGUR 10. APRÍL 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ

V

Lífríki Elliðaánna
VEGNA greinar
Stefáns Pálssonar um
Elliðaárnar í MBL 7.
apríl tel ég rétt að ít-
reka eftirfarandi álit
sérfræðinga Veiði-
málastofnunar „að
meta alvarlega
fýsilegt sé að
raforkuvinnslu
liðaánum og rífa þar
með Árbæjarstíflu."
Þetta virðist nokkuð
afdráttarlaust. Þetta
er aðeins ein af tugum
tilvitnana sérfræðinga
sem komið hefur verið
á framfæri í ítarlegri
samantekt til borgar-
yfirvalda.
A ársfundi Veiðimálastofnunar,
VMST, var vistkerfi Elliðaánna í
heild sinni ekki til umræðu, aðeins
Orri
Vigfússon
fjallað um afmarkaða
þætti í lífríki ánna sem
hentuðu e.t.v. fyrst og
fremst raforkusjónar-
miðunum. A fundinum
komu fram tvær mikil-
vægar spumingar. Sú
fyrsta varðaði náttúru-
lega stofna Elliðaánna
samkvæmt greiningu
Alþjóða Hafrannsókn-
arráðsins, ICES. Vís-
indanefnd ráðsins
leggur áherslu á að að-
eins lax sem á foreldra
sem hafa hfað allt sitt
líf í náttúrulegu um-
hverfi sé náttúrulegur
lax. Klaklax úr seiða-
stöð, jafnvel af Elliða-
árstofni, er sérstaklega tilgreindur
sem náttúruaðlagaður lax sam-
kvæmt skilgreiningu vísindanefnd-
Þessi þrjú atriði endu-
spegla áhyggjur manna
af því, segir Orri
Yigfússon, að náttúru-
legur hrygningarstofn
Elliðaánna hafí látið
umtalsvert á sjá.
arinnar. I svari sínu vísaði sérfræð-
ingur VMST slíkum forsendum
nánast á bug. Þar erum við algjör-
lega ósammála og styðjumst við
vísindanefnd ICES, sem annar sér-
fræðingur Veiðimálastofnunar á
reyndar sæti í.
Seinni spumingin kom frá Krist-
jáni Guðjónssyni formanni Stanga-
veiðifélags Reykjavíkur sem gerði
alvarlegar athugasemdir við mat á
veiðiálagi, en hér áður fyrr vom
miklu færri stangir leyfðar í Elliða-
ánum.
Þá má bæta við þriðju athuga-
semdinni, þeirri að Rafmagnsveita
Reykjavíkur hefur nýlega breytt
gögnum um laxagöngur í EUiðaán-
um fyrir 1985. Fyrri upplýsingar
Rafmagnsveitu Reykjavíkur sýna
að göngumar vom umtalsvert
stærri. Þessi þrjú atriði endur-
spegla áhyggjur manna af því að
náttúrlegur hrygningarstofn El-
liðaánna hafi látið inntalsvert á sjá.
Því miður era forsendurnar miklu
fleiri og alvarlegri. I botndýra-
rannsókn Líffræðistofnunar Há-
skólans segir m.a. að botndýrasam-
félög Elliðaánna em lengur að ná
fyrri fjölbreytileika og að endur-
teknar rennslistmflanir leiða því til
þess að samfélög botndýra verða
mun einsleitari en ella.
Niðurstaða mín er sú að taka
ekki frekari áhættu og hefur borg-
arstjóri til dæmis bent á ódýra
orku frá Nesjavöllum.
Höfundur er stjómarformaður-
NASF - Vemdarsjóðs villtra
laxastofna f Atlantshafi.
Þeir hæða vorn
rétt til að lifa
ISLENSKT MAL
Þúsund er bæði til í kvenkyni
og hvorugkyni, þær þúsundirnar
og þau þúsundin. Þetta er einnig
til í gerðinni þúshund, og berast
þá senn böndin að orðinu hund-
rað, eins og okkur hefur líklega
granað.
Þúsund á sér svipuð
frændyrði í fjölda mála, þó ekki
grísku og latínu. Asgeir Blöndal
Magnússon segir að forliðurinn
þús- eigi skylt við þjós = kjöt-
flikki og sögnina að þusa tala
hratt og mikið. Þús- er sem sagt
áhersluforskeyti, og þúsund
merkir þá „stóra talan“ eða „fjöl-
hundruð". Og Á.B.M. bætir við:
„Orðið þúsund sýnist vera sam-
eiginlegt Germönum, Böltum og
Slövum.“ Þúsund á latínu er
mille og þaðan fáum við orðið
niilljón. Hundrað er á latínu
centrum, og nú fer allt að líkum
samkvæmt lögmálunum. Það
getur í máli okkar bæði táknað
12 tugi (stórt hundrað, tólfrætt
hundrað) og 10 tugi (tírætt
hundrað), og svo er jafnan haft á
dögum okkar.
Hund var algengt forskeyti,
haft til áherslu, en sumir hafa
ruglað því saman við nafnorðið
hundur. Ef maður er hundgam-
all, þá hefur hann lifað svo sem
hundrað ár, en er ekki „gamall
eins og hundur“, enda verða
menn að jafnaði eldri. En fyrir
áhrif frá orðinu hundur tökum
við ekki svo til orða um nána
ættingja að þeir séu hundgamÞ
ir, heldur til dæmis fjörgamlir. í
fomu máli segir frá hundmörg-
um mönnum. Þeir hafa sjálfsagt
skipt hundraðum, en hundblaut-
ur er dregið af hundinum sem
liggur oft úti, þótt illa viðri. I lat-
ínu heitir hundurinn canis og era
þá sömu lögmál að verki og í
centrum/hundrað.
Til eru þeir málfræðingar sem
láta sér þetta ekki nægja og
spyrja: Hvers vegna heitir hund-
urinn hundur? Einn norskur,
mjög hugmyndaríkur, sagði sem
svo: Fundur er skylt sögninni að
finna-fann-fundum-fundinn. Þar
af leiðir, sagði hann, hefur verið
til sögnin að hinna sem auðvitað
hefur beygst eins og finna og
verið skyld orðinu hundur. Hún
hefur merkt að veiða, því að
hundurinn veiðir: ergo hundur
er = veiðidýr, sbr. sögnina að
hinna.
★
Fyrir nokkru hrósaði ég Sig-
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1000. þáttur
valda Júlíussyni þul fyrir að
breyta í tilkynningalestri „kirkj-
an“ opnar í kirkjan verður opn-
uð.
Birgir Þórðarson á Önguls-
stöðum hefur komið að máli við
mig og beðið mig að ítreka þetta
efni. Honum leiðist ákaflega
hversu oft er ranglega farið með
sögnina að opna. Umsjónarmað-
ur tekur þessu fúslega.
Sögnin að opna er áhrifssögn,
það er stýrir falli. Dæmi: Eg
opna munninn. Hann opnaði
dymar (ekki hurðina). Dymar,
tH að mynda, kunna hins vegar
ekki að opna neitt, né aðrir dauð-
ir hlutir. Hús kunna ekki þá list
að opna. En ef við notum mið-
mynd í þolmyndarmerkingum,
þá getur húsið opnast, eða þá
dymar opnast. Og svo verða
þessi fyrirbrigði þrásinnis opn-
uð. Þá grípum við til þolmyndar,
eins og þulurinn, og segjum:
Dyrnar verða opnaðar, húsið
verður opnað klukkan níu. Hús-
ið „opnar“ hins vegar ekki
nokkum skapaðan hlut, ekki
einu sinni sjálft sig.
I Handbók Ara Páls stendur
stutt og laggott: „Verslunin er
opnuð kl. 9. (Ekki: „Verslunin
opnar kl. 9.“) Fólk opnar en
staðir era opnaðir.“
Og ekki sakar að bæta við úr
Handbókinni: „opnunartími" -
Fremur: afgreiðslutími, þjón-
ustutími. “ Og Kristinn Hrafns-
son á Stöð tvö fær gott prik fyrir
að segja afgreiðslutími oftar en
einu sinni og það á páskadags-
kvöld.
★
Hlymrekur handan kvað:
Mælti Jónína Jakobs á Klöpp:
Eg er núorðið dáb'tið slöpp
það tekur á fætur
ogtefstframánætur
að taka allan skrattann á löpp.
★
Þessi þáttur er nú orðinn svo
langlífur sem sjá má, og er það
einkum til marks um ódræpan
áhuga íslendinga á máli sínu.
Umsjónarmaður hefði aldrei haft
hugmyndaflug til þess að sjá svo
lengi um þáttinn, ef ekki hefðu
komið til bréf, samtöl, símtöl,
hvatningar og spurningar, þetta
er gleðilegt. Áhuginn er mikill og
víða. Þetta vissi Matthías Jo-
hannessen skáld, þegar hann bað
mig árið 1979 að taka að mér að
sjá um vikulegan þátt um ís-
lenskt mál í Morgunblaðinu.
Blaðið hefur undir núverandi
stjóm lengi verið eitt helsta
brjóstvígi íslenskrar tungu, og
hefur verið gott með okkur
Matthíasi allar götur frá við
kynntumst nemendur í íslensk-
um fræðum við Háskóla íslands.
Ég þakka Matthíasi allt það
sem að mér snýr varðandi þenn-
an þátt og blaðinu fyrir vakandi
varðstöðu um mál okkar.
Starfsmenn blaðsins, margir
hverjir: viðtakendur, setjarar,
umbrjótendur og prófarkalesar-
ar eiga ekki síður mikið lof skilið.
Vandvirkni þessa fólks hefur
lengi verið stök. Má heita að ár-
um saman hafi prentvillur heyrt
til algjörra undantekninga í
pistlunum. Eru þó handritin oft
vandsett mjög og misjafnlega vel
úr garði gerð af hendi umsjónar-
manns.
Og þá eru það allir, sem hafa
haft samband við mig, lífs og
liðnir. Margir tryggustu vinir
þáttarins eru horfnir.
Tryggir vinir þessa þáttar
þreyta sína ferð.
Ýmist dagar eða náttar.
er sú skipan gerð.
Lifendum hollvinum þáttarins
flyt ég bestu kveðjur og hvet þá
til þess að láta ekki af skiptum
sínum af þættinum. Hann er
ekki dómstóll, þótt auðvitað sé
hann litaður meir en lítið af
smekk og viðhorfum umsjónar-
manns. En hann er þó einkum
vettvangur skoðanaskipta og
upplýsinga, og umræðugrund-
völlur. Tómlæti gagnvart tungu
okkar er verst.
Alltaf sjást og heyrast skugga-
leg teikn, en góðu fréttimar eru
miklu fleiri. Hvert þrekvirkið af
öðra er unnið, og umheimurinn
hefur tekið eftir því að okkur er
ekki sama um arf okkar í máli og
menningu. Við höfum vissa sam-
úð, og ekkert getur komið ís-
lensku máli fýrir kattamef nema
við sjálf.
★
Festum oss í minni
hvert ferð vorri skal stefnt
kynslóð eftir kynslóð
yfir krappan sjó tímans:
til landnáms hið innra
er lífi voru stefnt
höndum vorum, geði
og hug og tungu. _
(Hannes Pétursson; úr Óði til Islands.)
eins og menn
MORGUNBLAÐINU
laugardaginn 13. marz
1999 var afar sér-
kennileg grein eftir
framsóknarmanninn
Hjálmar Amason und-
ir heitinu „Mesta
hækkun almanna-
trygginga". Við lestur
greinarinnar komu í
hug mér orð ónefnds
verkalýðsforingja: „Ef
þú stendur með annan
fótinn í ísköldu vatni
og hinn fótinn í sjóð-
andi heitu vatni þá líð-
ur þér ekki vel að með-
altali“.
Það er nefnilega svo
að þótt prósentutölur
,frá Þjóðhagsstofnun og mældar af
hlutlægni" séu settar í ramma þá
er ekki hægt að draga fram lífið af
þeim fáu krónum sem bera uppi
prósentumar. Greinarhöfundur til-
tekur m.a. stórkostlega hækkun
kaupmáttar heimilisuppbótar á yf-
irstandandi kjörtímabili, heil
71,4%. Hvað skyldi hann vera að
mæla hér? Jú, heildarapphæð
óskertrar heimilisuppbótar er í
febrúar 1999 13.836 krónur. Það
þarf engan snilling til að reikna út
hvað þessi „myndarlega" hækkun
hefur þýtt í raun.
Það er sama hvemig fólk snýr
sér í bótakerfinu að heildartekj-
umar liggja kringum 65.000 krón-
ur. Nánar tiltekið fær ellilífeyris-
þegi sem hefur grannlífeyri, fulla
telgutryggingu, óskerta heimilis-
uppbót og óskerta sérstaka heimil-
isuppbót samtals krónur 65.268 og
örorkulífeyrisþegi 810 krónum
meira.
Það sér það hver maður að það
er ekki hægt að lifa af þessum upp-
hæðum jafnvel þótt fólk hafi ára-
langa þjálfun í að velta hverri
krónu. Það skiptir ekld nokkra
máli hvort ástandið hefur verið
betra eða verra í tíð framsóknarí-
halds, krata eða hverra. Upphæð-
imar era gróf móðgun við það fólk
sem ætlað er að lifa af þeim. Svör
ráðherra og annarra stjómarliða
við spumingum um hvort þeir
myndu treysta sér til að lifa af bót-
um almannatrygginga á borð við
„Já, ég þyrfti að vísu að skipta um
lífsstíl" eða „Já, það er bara að
sníða sér stakk eftir vexti“ era van-
virðing á rétti launþega almanna-
trygginga til að lifa eins og menn.
Launin frá Tryggingastofnun ríkis-
ins bjóða hvorki upp á einn né ann-
an stakk eða lífsstíl heldur hreina
eymd.
Frá því að Islendingar höfnuðu
efnahagslegri viðmiðun í trygg-
ingakerfinu hefur verið stagað svo
hressilega í það að í dag lítur kerfið
út eins og bútasaumsteppi. Al-
mannatryggingakerfið er gjörsam-
lega ónýtt og þarf gagngerrar end-
urskoðunar við. Það er
vissulega áhugavert að
vita hverjir era ábyrg-
ir fyrir vafasömum
prósentum og vesæld-
arlegum upphæðum í
tryggingakerfinu og
það er eðlilegt að tals-
menn Alþýðuflokks og
Framsóknar takist á
um hvor flokkurinn
beri ábyrgð á meiri
skerðingu á lífskjöram
öryrkja og aldraðra í
samstarfinu við Sjálf-
stæðisflokkinn á þess-
um áratug. Kjósend-
um er einnig hoHt að
hafa í huga hvernig
flokkar haga sér þégar
þeir fá stjómartauma í hendur.
Nú þegar líður að kosningum er
ekki síður áhugavert að vita hveijir
treysta sér tH að stokka kerfið upp
og gera það mannsæmandi. Ég
ðótakerfið
Launin frá Trygginga-
stofnun ríkisins, segir
Sigríður Stefánsdóttir,
bjóða hvorki upp á
einn né annan stakk
eða lífsstíl heldur
hreina eymd.
legg til að notendur almannatrygg-
inga, sem auðvitað sérhver þegn
getur orðið frá einum degi til ann-
ars, skoði stefnu Vinstri hreyfing-
arinnar - græns framboðs í þess-
um málaflokki sem öðram.
Höfundur er réttarfólagsfræðingur
og formaður Vinstri h reyfingarinn -
ar - græns framboðs í Reykjavík.
Sigríður
Stefánsdóttir