Morgunblaðið - 04.05.1999, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 4. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Morgunblaðið/Ásdís
TÓNSKÁLDIN Mist Þorkelsdóttir og Kjartan Ólafsson
leggja blómsveig á leiði Jóns Leifs fyrir hönd Tónskálda-
félags Islands.
Morgunblaðið/Ásdís
ÞORBJÖRG Leifs, ekkja tónskáldsins, Atli Heimir Sveins-
son og fleiri virða fyrir sér handrit Jóns Leifs á sýning-
unni í Þjóðarbókhlöðunni.
Morgunblaðið/Ásdís
BJÖRN Bjarnason menntamálaráðherra opnaði nýjan vef
um Jón Leifs og verk hans, sem tónlistardeild Ríkisút-
varpsins og íslensk tónverkamiðstöð hafa sett upp.
Jóns Leifs
minnst á 100 ára
fæðingarafmæli
ÞESS var minnst á laugardaginn,
1. maí, að hundrað ár voru liðin
frá fæðingu tónskáldsins Jóns
Leifs. Dagskráin hófst í Fossvogs-
kirkjugarði um morguninn með
því að tónskáld lögðu blómsveig á
leiði Jóns og nemendur úr Tónlist-
arskólanum í Reykjavík blésu í
trompeta ísland farsælda frón.
Úr kirkjugarðinum lá Ieiðin í
Þjóðarbókhlöðuna, þar sem opnað-
ur var nýr vefur um Jón Leifs, sem
tónlistardeild Ríkisútvarpsins og
Islensk tónverkamiðstöð hafa sett
upp. Þar var einnig opnuð sýning
á handritum Jóns Leifs, bæði eldri
handritum og tölvusettum handrit-
um sem unnið hefur verið að á
undanförnum mánuðum með styrk
frá menntamálaráðuneytinu. Í
tengslum við sýninguna héldu þeir
Ámi Heimir Ingólfsson og Carl-
Gunnar Áhlén fyrirlestra um Jón
Leifs og tónlist hans.
Þjóðleikhúsið var fullsetið á af-
mælistónleikum hjá Kammersveit
Reykjavíkur, sem flutti ásamt
einsöngvurunum Bergþóri Páls-
syni, Einari Clausen, Finni
Bjarnasyni, Guðbirni Guðbjörns-
syni, Guðjóni Óskarssyni, Guð-
rúnu Eddu Gunnarsdóttur, Jó-
hanni Smára Sævarssyni, Jó-
hönnu Þórhallsdóttur og Þórunni
Guðmundsdóttur fjögur verk eftir
tónskáldið, þar af tvö sem aldrei
hafa verið flutt áður.
Kjartan Ólafsson, formaður
Tónskáldafélags íslands, kvaðst í
samtali við Morgunblaðið afar
ánægður með daginn og sagði að-
sókn hafa farið fram úr björtustu
vonum. Hann fagnaði því sérstak-
lega að Þorbjörg Leifs, ekkja Jóns,
og Leifur Leifs, sonur hans, tóku
þátt í hátíðahöldunum.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson^
KAMMERSVEIT Reykjavíkur og einsöngvurum var ákaft fagnað í lok afmælistónleikanna í Þjóðleikhúsinu. I
lokaverkinu á tónleikunum, Grógaldri, sem þar var frumflutt, sungu einsöng þau Jóhanna Þórhallsdóttir og
Finnur Bjarnason.
Jón Leifs
TOIVLIST
Þjóðleikhúsið
HÁTÍÐARTÓNLEIKAR
Flutt voru verk eftir Jón Leifs og
þess minnst, að 100 ár eru liðin frá
fæðingu hans. Flytjendur voru Þór-
unn Guðmundsdóttir, Guðbjöm Guð-
bjömsson, Guðjón Óskarsson, Einar
Clausen, Bergþór Pálsson, Jóhann
Smári Sævarsson, Guðrún Edda
Gunnarsdóttir, Jóhanna V. Þórhalls-
dóttir, Finnur Bjarnason og
Kammersveit Reykavíkur, undir for-
ustu Rutar Ingólfsdóttur.
Sljórnandi var Johann Arnell.
Laugardaginn 1. maí.
TÓNSKÁLDAFÉLAG íslands
og Kammersveit Reykjavíkur
stóðu fyrir hátíðartónleikum í
Þjóðleikhúsinu 1. maí sl. Kammer-
sveitin heldur upp á 25 ára starfs-
afmæli og Tónskáldafélag íslands
hyllir stofnanda félagsins, Jón
Leifs, tónskáld. Það var sannkall-
aður hátíðarbragur á tónleikunum
og flutt fjögur söngverk eftir Jón
en tvö þeirra voru frumflutt að
þessu sinni, Helgakviða Hundings-
bana og Grógaldur. Guðrúnarkvíða
hefur aldrei verið flutt hér landi og
Nótt aðeins einu sinni, fyrir 30 ár-
um. Það má í raun segja að tón-
leikagestir séu að heyra þessi verk
í fyrsta sinn, ríflega 30 árum eftir
lát tónskáldsins.
Það vill oft svo vera, að ferðin
heim dragist á langinn og þung-
genginn verði síðasti spölurinn, til
móts við þá fáu, er ef tii vill munu
fagna ferðlúnum gesti. Þegar
heimurínn hafði nærri gengið af
göflunum og stríðsfárinu linnt kom
Jón Leifs heim og var heilsað með
byssum og fangavist. Hver hefði
glaðst yfir slíku og haldið reisn
sinni? I lífi listamanns ríkja tveir
heimar, sá ytri, er snýr til alls þess
sem er umhverfis, og sá innri, eins
konar Draumaland, hugsmíð lista-
mannsins, sem hann einn getur
opnað sér, horfið til og átt þar ör-
uggt skjól.
I Draumalandi Jóns Leifs
bjuggu óttalausar en samt tilfinn-
inganæmar hetjur, er gengu á
hólm við ráðin örlög sín og til
þessara persóna sótti Jón þrek og
vilja. Guðrúnarkviða I er stór-
brotið harmljóð og notar Jón að-
eins hluta af ljóðinu en bætir við
t.d. vísunni frægu úr Hamdismál-
um, „Einstæð er ég orðin sem ösp
í holti, fallin að frændum sem fura
að kvisti“. í fyrstu er Guðrún svo
harmi slegin, að hún kemur ekki
upp orði, er minnir á viðbrögð Or-
feusar við dauða Evridísar og vel-
ur Jón að túlka þessi viðbrögð
Guðrúnar með sérlega hljóðlátri
tónlist, sem flutt er af tveimur
karlaröddum. Þegar Guðrún tek-
ur að rekja raunir sínar verður
tónlistin kraftmeiri en undir lokin
kyrrist tónlistin aftur og er til-
vitnunin „Einstæð er ég orðin“ úr
Hamdismálum hápunktur verks-
ins. Þórunn Guðmundsdóttir söng
hlutverk Guðrúnar mjög vel og
sama má segja um Guðbjörn Guð-
björnsson og Guðjón G. Óskars-
son. Guðbjörn er nýkominn heim
og var ánægjulegt að heyra hann
og þá var ekki síður skemmtilegt
að heyra Guðjón, sem er frábær
„basso-profundo". Fyrir undirrit-
aðan var hraði verksins ívið of lít-
ill en forskrift höfundar fyrir
raddskránni er Andante con
moto. Þar getur einnig að lesa þar
sem flutningurinn á að vera
kuldalegur, ástríðufullur og frið-
sæll. Þær andstæður, sem bæði
tengjast kvæðinu og tónmálinu,
voru ekki nægilega afmarkaðar í
túlkun og má vera, að þar komi
til, að frumvinnan hafi tekið allan
tímann en í heild var flutningur-
inn samt mjög góður en frekar
sléttur í áferð, sem er verk stjórn-
andans.
Nótt var annað viðfangsefnið á
tónleikunum og er samið við
kvæði Þorsteins Erlingssonar, 12.
ljóðið í kvæðaflokknum Eiðurinn.
Jón tónsetur aðeins 10 erindi og í
millikafla fyrir hljómsveit er ást-
arástríða Ragnheiðar og Daða
túlkuð. Þetta fallega verk var
mjög vel flutt og farið mjög nærri
ljóðinu í túlkun, í sérlega góðum
flutningi Einars Clausen og Berg-
þórs Pálssonar. Ljóðið er einn
fegursti þátturinn í þessari sér-
stæðu ljóðaharmsögu Þorsteins
Erlingssonar um Ragnheiði bisk-
upsdóttur og í tónlist Jóns ríkir
heiðríkur andblær íslenskrar
sumarnætur.
Þriðja verkið, Helgakviða
Hundingsbana, fjallar um samtal
Helga og Sigrúnar. Helgi er fall-
inn en fær að yfírgefa Valhöll og
eiga eina nótt með Sigrúnu, er bjó
þeim sæng í haugnum. Þessi þátt-
ur er niðurlag Helgakviðu II og
var glæsilega fluttur af Guðrúnu
Eddu Gunnarsdóttur og Jóhanni
Smára Sævarssyni. Oft hefur ver-
ið deilt um hraðaleiðbeiningar
tónskálda og í þessu verki er
hugsanlegt að meiri hraði en And-
ante eigi betur við þær ástríður
sem búa í kvæðinu. Kvæðið er
mjög grimmt, því Helgi vegur föð-
ur og bróður Sigrúnar, giftist
henni, býður Degi bróður hennar
grið, fyrir trúnaðareið, sem Dag-
ur bregður við Helga og vegur
hann. Þrátt fyrir grimmdina í
kvæðinu er þessi lokaþáttur sér-
lega fagur og er mjög innilega
tónsettur, þar sem dulúð og
dauðakyrrð var ráðandi. Niður-
lagið var sérlega áhrifamikið, þá
Helgi hverfur á braut: „Mál er
mér að ríða roðnar brautir, láta
fölvan jó flugstíg troða“, og
hvernig söngur Helga hljóðnar er
hann hverfur á braut, fer yfir
Bifröst til Valhallar, til að vera
kominn fyrir dögun, áður en Gull-
inkambi vekur einherja. Stórbrot-
in lýsing, sem var glæsilega flutt
af Jóhanni Smára og hljómsveit-
inni, undir stjórn Arnells.
Lokaverkið á þessum stórkost-
legu tónleikum var Grógaldur,
viðamesta verkið á tónleikunum
og þar sem hljómsveitin hefur
meira umleikis er í fyrri verkun-
um og er þetta meðal síðustu
verka Jóns, samið 1965. Svipdagur
kemur að leiði móður sinnar og
biður hana ásjár vegna ástarævin-
týris. Gróa gelur honum níu
galdra og biður honum heilla og
segir að lokum: „Því nóga heill
skaltu of aldur hafa meðan þú mín
orð of mant.“ Einsöngvarar í
Grógaldri voru Jóhanna V. Þór-
hallsdóttir og Finnur Bjarnason,
er fluttu verkið að mörgu leyti
mjög vel, þótt merkja mætti, að
Jóhanna væri svolítið leitandi á
köflum. Hún mun hafa hlaupið í
skarðið með litlum fyrirvara en
svona erfitt verk þarf langan tíma
til leika svo létt þyki.
Þrátt fyrir að gæða megi þessi
verk meiri tilþrifum í túlkun voru
þau öll mjög vel flutt, bæði af
söngvurum og þá ekki síst af
kammersveitinni, sem lék aldeilis
vel undir stjórn Johanns Arnells.
Með þessum glæsilegu tónleikum
hefur Kammersveit Reykjavíkur
innsiglað mikilvægi sitt fyrir ís-
lenska tónlistarsögu og munu þess-
ir tónleikar verða taldir með því
merkasta í 25 ára liststarfi sveitar-
innar. Kynnir á tónleikunum var
Kjartan Olafsson, tónskáld og for-
maður Tónskáldafélags íslands.
Avörp fluttu Hjálmar H. Ragnars-
son tónskáld og Bjöm Bjarnason
menntamálaráðherra.
Þegar hugað er að verkum Jóns
Leifs er einkum þrennt sem gefur
honum sérstöðu og þar skal fyrst
fram telja, að sú vinnuaðferð, sem
margir ámæltu hann fyrir og töldu
vera merki kunnáttuleysis, þ.e. að
nota að mestu leyti hljóma í grunn-
stöðu, má rekja til tvísöngsins, því
tónbilið fimmund er grunnstöðu-
tónbil. Hljóðfall eða hrynjandi ís-
lenskra ljóða, og þá ekki síst
fornra, hafði mikil áhrif á hversu
Jón tónklæddi texta og eru þessi
atriði sótt í sjóð íslenskra þjóðlaga.
Að þessu leyti má líkja starfi Jóns
við það sem Bartók og Kodaly
gerðu suður á Balkanskaga. Annað
atriðið er í raun alþjóðlegt og varð-
ar nútímalegt tónferli og notkun
tóna í ómstríðri skipan. Þar má á
stundum merkja áhrif frá atónal
tækni aldamótanna, einnig ýmis-
legt sem vísar til jaðaráhrifa frá
tólftóna vinnubrögðum og í spar-
samri tónskipan, má líta á að hann
hafi haft í huga það sem nefnt er
„minimalismi". Sem sagt: I tón-
vinnu Jóns Leifs er að finna margt
af því sem einkennt hefur þróun
nútímatónlistar, þótt meðferð hans
hafi ávallt verið mjög persónuleg.
Þriðja atriðið er ást hans á forn-
sögunum og það hvernig hann tón-
klæðir þetta sérstæða efni, sem
margir töldu ósöngvænt, þrátt fyr-
ir að flest muni kvæðin hafa verið
kveðin, þ.e. tónklædd með ein-
hverjum hætti, sem ekki er hægt
að flokka sem lestur, heldur sem
fyrirbrigði, er stendur miklu nær
því að vera söngur. Fornsagnaá-
hugi Jóns Leifs skapar honum al-
gjöra sérstöðu og má segja, að
nánast hvert einasta verk hans sé
beinlínis sprottið upp úr sögu
lands og þjóðar. Því er listsköpun
hans fyrst og fremst íslensk að
inntaki.
Jón Ásgeirsson