Morgunblaðið - 23.05.1999, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 23. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
mót verður útkoman í besta falli af-
stæð. Á Kóla-skaga fá hugtökin enn
víðari merkingu. Uppsöfnun geisla-
virks úrgangs og fullnýtts kjarn-
orkueldsneytis af ýmsum toga er
einn stærsti vandinn sem lýtur að
rússneskum kjamorkubúskap. Þau
geymslusvæði sem fyrir eru í land-
inu hafa þegar verið nýtt til fulls og
hafa Norðmenn talið að eitt mikil-
vægasta verkefni komandi ára sé
smíði öruggra geymslna fyrir
geislavirkan úrgang, hvort sem
hann er sprottinn af borgaralegri
eða hemaðarlegri starfsemi.
Slíkt uppbyggingarstarf er þó
mjög kostnaðarsamt og tekur lang-
an tíma að koma í framkvæmd. Á
Kóla-skaga er fyrst og fremst horft
til þriggja uppsprettna; Kolatom-
kjamorkuversins, kjamorkuknú-
inna kafbáta Norðurflotans og
kjarnorkuísbrjóta Múrmansk-
skipafélagsins. Erfitt er að gera
upp á milli þessara þátta, á öllum
vígstöðvum er vandinn afar knýj-
andi.
Ástandið er einna verst - meðal
jafningja - í hinum fimm kafbáta-
höfnum Norðurflotans á Kóla-skaga
sem standa við: Zapadnaya Litsa,
Vidyaevo, Gadzhievo, Severomorsk
og Gremikha. Ástæðan er ekki ein-
göngu gífurlegt magn af geislavirk-
um úrgangi sem til fellur hvert ár
og safnast upp, heldur hefur al-
þjóðastofnunum, erlendum aðilum
og jafnvel fulltrúum rússneska
geislavamaráðsins Gosatomnadzor,
oft reynst afar erfitt að fá aðgang
að svæðunum svo gera mætti grein
fyrir umfangi vandans. Samkvæmt
upplýsingum Bellona-samtakanna
nemur geislavirkur úrgangur sem
geymdur er á athafnasvæði Norður-
flotans um 15-16.000 rúmmetmm,
helmingur í föstu formi og hinn
helmingurinn fljótandi. Oftar en
ekki úti undir bera lofti. Eru þessar
tölur varlega áætlaðar. Þá er talið
að alls falli til um 11.000 rúmmetrar
af geislavirkum úrgangi í fljótandi
formi og yfir 3.000 rúmmetrar í
fóstu formi ár hvert, bæði vegna úr-
eltra kafbáta, sem verið er að taka
úr umferð og svo vegna endumýj-
unar á kjarnorkueldsneyti þeirra
kafbáta sem enn era í notkun. Líða
þrjú til fimm ár milli þess sem elds-
neyti kafbátanna er endumýjað.
Talsvert magn af þeim úrgangi sem
fyrir er í heimahöfnum Norðurflot-
ans er tilkomið vegna viðgerða á
kjamorkukafbátum sem hafa orðið
fyrir óhöppum af ýmsum toga og er
hættan af óhöppum einna mest er
verið er að skipta um kjarnorku-
eldsneyti. Hafa menn rekið sig á að
eldsneytiseiningar hafa brotnað á
meðan kjarnakljúfar era enn í fullri
vinnslu. Af því leiðir að skipta verð-
ur oftar um eldsneyti en ella, úr-
gangur eykst og áhættan sömuleið-
is.
Ófyrirsjáanleg keðjuverkun og
ógnvænlegar afleiðingar
Samkvæmt Bellona-samtökunum
er erfitt að henda reiður á því í
hverju mesta ógnin liggur, ein-
göngu ef tekið er mið af kjamorku-
búskap Norðurflotans. Ef kort-
leggja ætti áhættuþætti til fulls
þyrftu fullkomnar upplýsingar að
liggja fyrir. Ekki má gleyma að um
hernaðarlega starfsemi er að ræða
og gætir því vissrar tregðu innan
rússneska hersins til að láta uppi
um starfsaðferðir sínar. Alþjóðlegar
stofnanir hafa skipt hugsanlegri
ógn í tvo þætti. Annars vegar væri
um að ræða keðjuverkun sem ófært
yrði að stjórna. Er þar með vísað til
kjamorkukafbáta sem eru í fullri
notkun, kafbáta sem bíða þess að
verða teknir úr umferð og hafa að
geyma kjarnorkueldsneyti innan-
borðs, ófullkominna geymslusvæða
flotans hvort sem er á landi eða sjó
auk gáma og járnbrautarvagna sem
kunna að geyma geislavirkan úr-
gang. Mesta ógnin stafar af óhappi í
einhverjum þessara þátta og er fyr-
irséð að slíkt óhapp gæti leyst úr
læðingi gífurlegt magn geislavirkra
efna í umhverfíð. Dæmi um hugsan-
legt keðjuverkandi óhapp er ef elds-
neytisklæðning kjarnakljúfs í kaf-
báti myndi rofna sem myndi leiða til
þess að kjarnaofninn ofhitnaði,
brynni, og versta tilfelli, spryngi.
Hins vegar er rætt um leka á
geislavirkum úrgangi þar sem upp-
tökin væra önnur en í kjölfar ófyrir-
sjáanlegrar keðjuverkunar, t.a.m.
lekar úr kjarnakljúfum kafbáta,
geymslubyggingum og geymslu-
skipum fyrir kjarnorkuúrgang og
geymslusvæðum fyrir fullnýtt
kjarnorkueldsneyti. Hugsanleg at-
vik af þessum toga gætu verið ef
kjamorkukafbátar myndu rekast
saman eða ef úreltir kafbátar, sem
haldið er á floti með sérstökum
jafnvægisflothylkjum, sykkju í einni
af heimahöfnum Norðurflotans. Þá
era ótalin hugsanleg áhrif þess ef
Lepse, geymsluskip Múrmansk-
skipafélagsins, sykki þar sem það
hefur legið við bryggju í höfninni í
Múrmansk undanfarin tuttugu ár.
Um borð eru hundrað mislaskaðra
hylkja sem geyma úraníum-kjarn-
orkueldsneyti úr Lenín, elsta kjarn-
orkuísbrjót Rússa.
Norsk stjórnvöld hafa miklar
áhyggjur af ásigkomulagi þeirra
geymslusvæða sem fyrir era á Kóla-
skaga og þeirri staðreynd að geysi-
legur skortur er á öruggum geymsl-
um á svæðinu. Hafa Norðmenn leit-
ast við að aðstoða Rússa við upp-
byggingu á öllu innra skipulagi sem
lýtur að geymslu kjarnakleyfra
efna. Er þar með talin smíði og við-
hald bygginga, gerð fullkominna
lestarvagna sem flutt geta úrgang
og aðstoð við að koma á skilvirku
stjórn- og fjárhaldskerfi.
Þar eð af nægum verkefnum er að
taka hafa Norðmenn t.d. gripið til
þess ráðs að einbeita sér að nokkr-
um ákveðnum verkefnum t.d. Lepse-
geymsluskipinu og úreltum kjam-
orkukafbátum auk annars, í þeirri
von að aðrir aðilar, ríkisstjómir eða
alþjóðastofnanir sjái sér fært að
leggja úrlausn mála lið. Þetta fram-
kvæði kallar á mikið fjármagn, viða-
mikið skipulag og tímafrekar grunn-
rannsóknir. Er því fremur hugsað til
varanlegra framtíðarlausna í stað
þess að reyna að skjóta vandamálum
á frest með skammtíma lausnum.
Aðrir utanaðkomandi aðilar sem lagt
hafa hönd á plóginn við að koma
kjamorkumálum á Kóla-skaga í ör-
uggari jarðveg era t.d. Finnland,
Svíþjóð, Bandaríkin, Frakkland og
Bretland auk alþjóðlegi-a stofnana á
borð við Alþjóðakjamorkumála-
stofnunina (IAEÁ) og undirstofnanir
og framkvæmdastjóm Evrópusam-
bandsins (ESB).
Hugarfarsbreytingar þörf
f Ijósi reynslunnar hafa menn séð
að ekki er ráðlegt að einbeita sér að
vandanum á Kóla-skaga án þess að
líta á kjamorkuvandann í Rússlandi
í heildrænu samhengi. Skórinn
kreppir- víða í þessum málum um
þetta víðfeðmasta ríki veraldar og
fjarlægð jaðarsvæða frá Moskvu
margfaldast við hið varanlega fjár-
leysi sem í höfuðborginni er að
finna. Almenningur er ekki ýkja
áhyggjufullur yfir ástandi kjarn-
orkubúskaparins - viðurværi stend-
ur fólki nær. Samábyrgð og skuld-
bindingar alþjóðasamfélagsins era
því ekki aðeins knýjandi heldur
nánast eina úrræðið í stöðunni.
Það er bersýnilegt að erfitt er að
leysa vandamál ef upplýsingar era
af skornum skammti. Vandi Kóla-
skaga í heild sinni er margbrotinn,
óræður og virðist oft á tíðum óyfir-
stíganlegur - ef til vill aðeins hinn
sjáanlegi toppur á ísjakanum. Ekk-
ert er sem það sýnist vera. Þetta á
einnig við um upplýsingar. Þær
geta verið misvísandi eða hlutdræg-
ar og þar langt fram eftir götunum.
Vandanum hefur best verið lýst á
eftirfarandi hátt: Á blaðamanna-
fundi í Kolatom-kjarnorkuverinu
var yfirverkfræðingur verksmiðj-
unnar spurður um það hve mikil
ógnin væri sem umhverfinu stafaði
af orkuframleiðslunni. „Hún er í
núllstöðu," sagði fulltrúinn. „Hve
mikil hætta er í núllstöðu," spyr
blaðamaður. „Lítil,“ svarar yfir-
verkfræðingurinn. Punktur. Túlkui'
greindi síðar frá því að hugtakið lít-
ið getur í hugum heimamanna
spannað frá litlu, til nokkuð mikils.
Hvort sem stolti, tortryggni eða
menningarmun er um að kenna er
ljóst að hugarfarsbreytingar er
þörf. Sú breyting er nú að byrja að
eiga sér stað fyrir tilstuðlan örlátra
erlendra aðila sem hafa ríkra hags-
muna að gæta. En árangri verður
ekki náð án upplýsinga. Stríð verð-
ur ekki unnið orðalaust. Jafnvel
ekki þögult stríð.
Söluleyfi 17. júní 1999
í Reykjavík
Þeir sem óska eftir leyfi til sölu
úr tjöldum á þjóðhátíðardaginn 17. júní
1999, vinsamlegast
vitjið umsóknareyðublaða á skrifstofu ÍTR
Fríkirkjuvegi 11, opið kl. 08:20 - 16:15.
Umsóknum skal skilað í síðasta lagi
miðvikudaginn 2.júní fyrir kl. 16:00.
Úthlutun verður fimmtudaginn 3. júní kl.16:30
á Fríkirkjuvegi 11.
Vakin er athygli á því, að öll lausasala frá tjöldum
og á hátíðarsvæðinu er stranglega bönnuð.
Gjald v/ söluleyfa er kr. 3.000.-
L