Morgunblaðið - 23.05.1999, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 23. MAÍ 1999
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTÍU ÁRA STRÍÐ UM
SKRIÐUKLAU STUR
GUNNARSHÚS á Skriðuklaustri.
KLAUSTURHÁTÍÐ, sem haldin var 20. ágúst 1989.
ALLT FRÁ því er Franzisca og
Gunnar skáld Gunnarsson gáfu ís-
lenska ríkinu hið fomfræga höfuð-
ból, Skriðuklaustur í Fljótsdal,
haustið 1948, hefur staðið styrr um
afnot hennar og umráðarétt. Þetta
fáránlega stríð hefur nú staðið í
hálfa öld. Það hefur aðallega verið
háð milli tveggja ráðuneyta suður í
Reykjavík, en Rannsóknastofnun
landbúnaðarins og Safnastofnun
Austurlands hafa blandast inn í
það, svo og einstakar persónur.
Samþykkt ríkisstjórnar 1949
Eysteinn Jónsson, þáverandi
ráðherra menntamála, veitti gjöf-
inni viðtöku, og 28. apríl 1949 ritar
hann starfsbróður sínum í land-
búnaðarráðuneyti eftirfarandi
bréf:
„Ríkisstjómin hefnr ákveðið, að
Skriðuklaustur í Fljótsdal, sem
Gunnar Gunnarsson rithöfundur
ogfrú Franzisca kona hans gáfu ís-
lenska ríkinu til ævar-
andi eignar, með bréfi
dagsettu 11. des. 1948,
skuli hagnýtt fyrir til-
raunastarfsemi í þágu
landbúnaðarins, þ.e. að
tilraunabúið, sem nú
er rekið á Hafursá í
Vallahreppi, Suður-
Múlasýslu, skuli flutt
að Skriðuklaustri.
Jafnframt ákvað ríkis-
stjórnin, að hluti af
íbúðarhúsinu skuli
vera til afnota fyrir
byggðasafn Austur-
lands, og einnig að is-
lenzku eða erlendu
skáldi, rithöfundi eða
listamanni skuli ætluð
vistarvera í húsinu. Byggðasafnið
hefur tii umráða fimm herbergi á
aðalhæð hússins (nánar markað á
teikningu, sem geymd er hér) og
einnig rishæðina. Síðar verður
ákveðið af þessu ráðuneyti, hvar í
húsinu listamanni verður búið að-
setur. Þetta ráðuneyti hefur yfir-
umsjá byggðasafnsins og húsnæðis
iistamannsins, en að öðru leyti af-
hendist Skriðukiaustur landbúnað-
arráðherra hér með, til umráða og
hagnýtingar, í samræmi við fram-
angreinda ákvörðun og ákvæði
gjafabréfsins fyrir jörðinni, er fylg-
ir bréfi þessu í afriti. Þetta ráðu-
neyti mun annast viðhald innan
stokks á þeim hluta hússins, sem
það hefur til umráða, en ekki við-
hald eða endurbætur að öðru leyti.
Vekur ráðuneytið athygli á leið-
beiningum þeim, er felast í bréfí
Gunnars Gunnarssonar hingað,
dags. 7. des. s.l., varðandi viðhald
hússins o.l1“
Bitbein ráðuneyta
Bæði „byggðasafn" og „tilrauna-
starfsemi í landbúnaði“ voru til-
nefnd sem mögulegir notendur
jarðarinnar í gjafabréfi Gunnars og
Franziscu, enda hvort tveggja
óskaböm Gunnars. Því var ekkert
við þessa ákvörðun ríkisstjómar að
athuga. Minjasafnið var fyrir í hús-
inu, og tilraunastöðin á Hafursá
var flutt í Klaustur þetta vor. Auk
þess var bamaskóli Fljótsdæla á
Klaustri á sjöunda og áttunda ára-
tugnum.
Varla hefur þá nokkum gmnað,
að þessi stjómargerð frá 1949 yrði
upphaf að eilífðarstríði milli þeirra
tveggja ráðuneyta, sem hér um
ræðir.
Árið 1972 var Safnastofnun Aust-
urlands sett á fót, og hóf hún samn-
ingaumleitanir við ráðuneytin tvö.
Þann 6. des. sama ár samþykktu all-
ir viðkomandi aðilar, að byggt
Saga Skriðuklausturs
þá hálfu öld, sem liðin
er frá því að Gunnar og
Franzisca gáfu þjóðinni
jörðina, segir Helgi
Hallgrímsson, til
„menningarauka“ hefur
verið með ólíkindum.
skyldi annað hús fyrir tilraunastöð-
ina, og Gunnarshús yrði afhent
Saftiastofnun „til umsjár og afnota
fyrir Minjasafn Austurlands, bún-
aðarsögusafti og fleira“. Nokkur
upphæð var veitt á fjárlögum næstu
ár til nýbyggingar á Klaustri, en
RALA fékk óáreitt að ráðstafa þeim
í fjósbyggingu á Möðruvöllum í
Hörgárdal. Matthías Eggertsson
tilraunastjóri byggði
hins vegar annað íbúð-
arhús á Klaustri 1967,
sem kallað er „Skriða“.
Minjasafninu úthýst
Niðurstaðan varð sú
að stjóm Safnastofn-
unar ákvað að falla frá
öllu tilkalli um hús-
næði fyrir safnið á
Klaustri, gegn því að
ríkið legði fram fé til
byggingar safnahúss á
Egilsstöðum, enda
hafði safninu verið lok-
að 1966 og síðan að
mestu verið flutt burtu
frá Klaustri. í sam-
komulagi sem undirrit-
að var af ráðhermm menntamála,
landbúnaðar og fjármála, 12. okt.
1979 var þessi niðurstaða staðfest.
RALA var falin umsjá húsa og
jarðar, í umboði landbúnaðarráðu-
neytis, sem gert er að ljúka við
byggingu Gunnarshúss, með bygg-
ingu svala o.fl. Einnig em ákvæði
um minningastofu um Gunnar og
Franziscu. I 6. grein segir:
„Fari svo að landbúnaðarráðu-
neytið hætti tilraunastarfsemi á
Skriðulaustri, og þar með nýtingu
jarðar og mannvirkja í samræmi við
samkomuiag þetta, skal landbúnað-
arráðuneytið afhenda menntamála-
ráðuneytinu til ráðstöfunar þær
eignirsem gjafabréfíð tekur til.“
Umræddar svalir vom svo
byggðar við húsið á ámnum 1975-
1982.
Endurreisn hafin
Árið 1985 markar þáttaskil í
starfseminni á Skriðuklaustri, en
þá tók Þórarinn Lárusson við starfi
tilraunastjóra, og flutti þangað,
ásamt konu sinni Guðborgu Jóns-
dóttur og bömum þeirra. Þau hjón
settu sér í upphafi það markmið að
hefja staðinn aftur tii vegs og virð-
ingar og gera hann að því menn-
ingarsetri, sem gefendur höfðu í
huga. Sama ár settum við Þórarinn
fram „Tillögur um stofnun fræða-
seturs á Skriðuklaustri". Tveir
þingmenn Austfirðinga (Helgi Selj-
an og Jón Kristjánsson) bám í árs-
lok fram tillögu til þingsályktunar
„Um menningar- og fræðasetur á
Skriðukiaustri“, og fylgdu tillögur
okkar Þórarins sem greinargerð.
Tillagan var svo hljóðandi:
Iþingi ályktar að fela ríkis-
stjóminni að minnast þess að 100 ár
eru liðin frá fæðingu Gunnars
Gunnarssonar skálds 1989, með því
að gera Skriðuklaustur, gjöfskálds-
ins til íslenska ríkisins, að menning-
ar- og fræðasetri, griða- og vinnu-
stað hstamanna og vísindamanna.
Samstarf verði haft við heimaaðila,
félagasamtök lista- og vísinda-
manna og afkomendur skáldsins um
framkvæmd þessa, svo og að tryggt
verði, að aldarafmælis skáldsins
verði minnst á veglegan hátt.“
Árið eftir birtist í helstu dag-
blöðum landsmanna og vikublöðum
Austurlands „Ávarp til Austfirð-
inga um eflingu fræðaseturs á
Skriðuklaustri í Fljótsdal“, undir-
ritað af nokkmm valinkunnum
mönnum, þar á meðal þingmönnum
Austurlands og birtist það í Morg-
unblaðinu á afmælisdegi Gunnars,
18. maí 1986.
Aldarafmæli
Gunnars
Aldarafmælis Gunnars var
minnst með viðeigandi hætti á
Skriðuklaustri 20. ágúst 1989, og
kom Svavar Gestsson þáverandi
menntamálaráðherra fram fyrir
ríkisins hönd. Þá var loksins hrint í
framkvæmd ákvæði ráðherrabréfs-
ins frá 1949, um „vistarvem"
skálda og listamanna, og sérstök
gestaíbúð standsett í húsinu, sem
hefur verið rekin þar síðan.
Fyrir þessa afmælishátíð höfðu
ýmsar framkvæmdir átt sér stað á
Klaustri, bæði innan og utan húss.
Gunnarshús var nú fært í upphaf-
legt horf, með því að aftur var sett
á það torfþak, með vökvakerfi, og
veggir vom málaðir á milli steina.
Einnig var nú í fyrsta skipti gengið
frá lóðinni kringum húsið, hellulagt
og plantað mnnum og trjám. Þau
Guðborg og Þórarinn stóðu fyrir
þessum verkum af áhuga, myndar-
skap og óþreytandi elju, sem seint
verður fullþakkað.
Millibilsástand
í árslok 1990 ákvað Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins að leggja
tilraunastöðina á Skriðuklaustri
niður. I framhaldi af því var sauð-
fjárkvótinn tekinn af jörðinni, svo
hún varð óhæf til hefðbundis bú-
skapar. Gunnarshús með ótiltek-
inni lóð var afhent menntamála-
ráðuneyti árið 1992, en þrátt fyrir
samþykktina frá 1979, vom jörðin
og húsið Skriða eftir sem áður í
umsjá landbúnaðarráðherra.
Þórarinn gerðist ráðunautur hjá
Búnaðarsambandi Austurlands, en
bjó áfram í Gunnarshúsi. Jón
Bjömsson, er verið hafði bústjóri
frá 1985, bjó í húsinu Skriðu, og
rak nú búskap á jörðinni með eigin
kvóta.
Síðan hafa þau Guðborg og Þór-
arinn séð um allan rekstur og við-
hald á Gunnarshúsi, fyrst með leyfi
landbúnaðarráðuneytis (1991), en
frá 1996 skv. sérstökum samningi
við menntamálaráðuneytið. Jafn-
framt hafa þau staðið fyrir marg-
háttaðri menningarstarfsemi, svo
sem námskeiðum í samvinnu við
búnaðarskólana og fleiri aðila.
Tvær minjasýningar hafa verið
settar upp í húsinu, önnur 1993 í
samvinnu við Safnastofnun (Minja-
safn), hin 1998, og hafa þær staðið
sumarlangt. Húsið hefur að jafnaði
verið opið almenningi til skoðunar,
og síðustu sumur hefur Guðborg
haft þar veitingar á boðstólum, og
gistingu fyrir hestaferðahópa. Þá
hafa nokkrir dvalargestir haft eig-
in listsýningar eða fyrirlestra.
Gunnarsstofnun
Stofnun Gunnars Gunnarssonar
á Skriðuklaustri var komið á fót 9.
des. 1997, með því að Bjöm
Bjamason menntamálaráðherra
undirritaði reglur um stofnunina,
en hann hefur frá upphafi ráð-
herrastöðu sinnar látið sér annt
um málefni Skriðuklausturs. Þar
með voru að nokkru staðfestar þær
tillögur sem við Þórarinn lögðum
fram 1985, um „fræðasetur á
Skriðuklaustri". Stofnunin hefur
staðið fyrir nokkmm fyrirlestrum
Hallgrfmsson
á Klaustri, sem hafa verið vel sótt-
ir. Undirbúningsnefnd undir for-
stöðu Helga Gíslasonar hefur farið
með stjóm hennar. (Skv. nýjustu
fregnum er búið að endurskipa
stjómina, og auglýsa starf for-
stöðumanns.)
Sýnt er að landbúnaðarráðu-
neytið vill ekki sleppa tangarhaldi
sínu á jörðinni Skriðuklaustri, eins
og eðlilegt hefði verið og því bar
skylda til. Nýlega hefur Guðmund-
ur Bjamason ráðherra landbúnað-
armála ráðstafað henni til hjóna,
sem hafa ábúð og búsetu á annarri
jörð í sveitinni, og telur sig vera að
efna þar gamalt loforð (sbr. Mbl.
17.4.). Þetta var gert án samráðs
við heimamenn og hreppsnefnd
Fljótsdalshrepps, sem er þessu
mjög andsnúin, og hefur ráðið sér
lögfræðing til að hnekkja því.
Ómaklegar aðdróttanir
Síðustu fregnir af málefnum
Skriðuklausturs hafa vakið mikla
athygli, en þær er að finna í Morg-
unblaðinu 24. apríl, þar sem Pétur
Gunnarsson blaðamaður ræðst
með ósmekklegu orðbragði að nú-
verandi ábúendum, Þórarni og
Guðborgu. Hann hefur það eftir
ónafngreindum „heimildarmanni í
stjórnkerfinu" að þau séu „hús-
tökufólk", er búi í „algjöru heimild-
arleysi“ í Gunnarshúsi. Þessi grein
blaðamannsins er öll með ólíkind-
um, og hann virðist ekki hafa haft
fyrir því að afla sér heimilda frá
öðrum en óvildarmönnum þeirra
hjóna. Slík skrif eru sem betur fer
fágæt í nútíma blaðamennsku, og
fáséð að slíkar greinar birtist í
Morgunblaðinu, sem er þekkt fyrir
vandaðan málflutning.
Þó tekur steininn úr í ritstjórn-
argrein sama blaðs 27. apríl sl., en
þar stendur orðrétt:
„Lengi vel rak ríkið reyndar til-
raunabú í sauðfjárrækt og jarð-
rækt á jörðinni, en sá rekstur logn-
aðist út af fyrir röskum áratug.
Síðan það gerðist hefur fátt verið
til menningarauka ájörðinni. Fyrr-
verandi starfsmaður tilraunabúsins
og fjölskylda hans, eru hins vegar
enn búsett í húsinu í algjöru heim-
ildarleysi."
Þórarinn svaraði þessum að-
dróttunum í Mbl. 1. maí sl., og er
litlu við það að bæta. Eins og hér
hefur verið rakið, eru þetta hin
mestu öfugmæli, sem vissulega eru
ekki sæmandi ritstjóra stærsta
dagblaðs Islendinga. Verður að
ætlast til að hann taki orð sín aftur
og biðjist afsökunar á þeim. Þau
Guðborg og Þórarinn eiga vissu-
lega betra skilið en að vera borin
slíkum rógi, eftir allt sem þau hafa
gert fyrir endurreisn Skriðuklaust-
urs undanfarin 15 ár.
Dæmalaus saga
Saga Skriðuklausturs þá hálfu
öld sem liðin er frá því að Gunnar
og Franzisca gáfu þjóðinni jörðina
til „menningarauka“ hefur verið
með ólíkindum. Þar hefur mestu
valdið hið furðulega valdatafl og
metingur milli ráðuneyta í Reykja-
vík, sem ekki er á færi meðal-
manns að skilja. Helst er hægt að
líkja því við samskipti óvinveittra
þjóða eða ríkja. Því miður eru litlar
horfur á að þessi furðulega tog-
streita verði látin niður falla á
næstunni.
Skipting jarðarinnar milli Gunn-
arsstofnunar í umsjá menntamála-
ráðuneytis og bújarðar í umsjá
landbúnaðarráðherra gefa tilefni
til áframhaldandi deilna, sem verða
dragbítur á alla starfsemi á þess-
um fomfræga stað. Engin lausn er
sýnileg í því máli nema að mennta-
málaráðuneyti fái full og óskoruð
umráð húsa og jarðar, eins og sam-
þykkt var af þremur ráðherrum 12.
okt. 1979. Eðlilegt væri í framhaldi
af því, að umrætt ráðuneyti fæli
Gunnarsstofnun á Skriðuklaustri
umráð og umsjá húsa og jarðar og
að Gunnarsstofnun verði gerð að
sjálfseignarstofnun.
Höfundur er Hffrœdingur og býr á
Egilsstöðum