Morgunblaðið - 15.08.1999, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Horft yfir Fljótin.
ÆTTARODUL
Á UNDANHALDI
Oðalsjarðir eru samkvæmt nýjustu upplýs-
---------------------7-------------------
ingum 102 talsins á Islandi og telst það
vera um 2,2% af byggðum jörðum sam-
kvæmt upplýsingum um fjölda jarða frá
1994. Jon Asgeir Sigurvinsson leit á þau
ákvæði jarðalaga sem kveða á um óðals-
jarðir og kannaði tildrög þess að lög um
ættaróðul voru sett upphaflega.
BYGGÐAR jarðir voru á
íslandi 4.638 talsins 1994,
skv. bæklingnum Hagur
landbúnaðarins sem gef-
inn er út á þessu ári af Hagþjón-
ustu landbúnaðarins og eru það
nýjustu útgefnar tölur um eignar-
hald jarða. Samkvæmt þeim voru
2.903 jarðir í eigu ábúenda, 474 í
eigu ábúenda og annarra, 520 í
eigu ríkisstofnana, sveitarfélög
áttu 186 jarðir og aðrir 555.
Einar eru þær jarðir í einkaeign
sem hafa ákveðna sérstöðu er felur
í sér bæði ýmis réttindi en kvaðir
einnig. Það eru óðalsjarðir eða
ættaróðul. Samkvæmt 49. gr. laga
nr. 65 frá 1976 ber sýslumönnum
um sérhver áramót skylda til að
láta Bændasamtökum Islands
upplýsingar í té um fjölda óðals-
jarða í sínu umdæmi. Mikill mis-
brestur hefur verið á framkvæmd
þessa ákvæðis þannig að heildar-
tölur um fjölda óðalsjarða hefur
vantað.
í maí á síðasta ári skipaði land-
búnaðarráðherra nefnd til að end-
urskoða ákvæði jarðalaga og eru
ákvæðin um óðalsjarðir meðal
þeirra sem sérstaklega skal skoða.
Æskti nefndin upplýsinga frá
sýslumönnum um fjölda óðalsjarða
í umdæmum þeirra og er niður-
staðan sú, þegar aðeins vantar
upplýsingar frá tveimur sýslu-
mönnum, að óðalsjarðir teljast 102
talsins. Ekki er líklegt að upplýs-
ingar frá þeim sýslum sem á vant-
ar komi til með að auka verulega
við þessa tölu. Eru þetta talsvert
færri jarðir en búast hefði mátt
við, að sögn Jóns Höskuldssonar,
lögmanns og formanns nefndar-
innar. Segir hann t.a.m. að það
veki athygli að í Austur- og Vest-
ur-Skaftafellssýslu og Rangár-
vallasýslu, þrem stórum umdæm-
um, sé aðeins ein óðalsjörð.
Fæð óðalsjarða er einnig gerð
að umtalsefni í greinargerð nefnd-
ar sem falið var, í kjölfar ályktunar
Búnaðarþings þar að lútandi, að
endurskoða lög um ættaróðul nr.
102 frá 1962. í greinargerðinni,
sem fylgdi frumvarpinu til jarða-
laga nr. 65/1976, segir að nefndin
hafi kynnt sér fjölda skráðra ætt-
aróðala og ættarjarða við öll sýslu-
mannsembættin og niðurstaðan
hafi verið, að mjög fáir bændur
hafi gert jarðir sínar að ættaróðali,
aðrir en þeir sem skyldugir voru
til þess vegna ákvæða um sölu rík-
isjarða. Segir í greinargerðinni að
allmörg dæmi séu um að bændur
hafi fengið jarðir sínar leystar
undan ákvæðum óðalslaga sam-
kvæmt heimild í lögum nr. 18 frá
1968.
Átti að tryggja
eignarhald ættanna
Samkvæmt 47. grein í VII.
kafla jarðalaga er sérhverjum
jarðeiganda heimilt að gera jörð
sína að ættaróðali, ef þau skilyrði
eru fyrir hendi að: a) „Jörðin sé
svo stór eða svo gæðarík, að af-
raksturinn af búi, er jörðin getur
borið, með hlunnindum, er henni
fylgja, geti framfært að minnsta
kosti meðalfjölskyldu, að dómi
Bændasamtaka íslands og við-
komandi jarðanefndar;“ b) „að
fyrir liggi samþykki barna jarð-
eiganda, 16 ára og eldri, um að
jörðin sé gerð að ættaróðali;" c)
„að á jörðinni hvíli ekki aðrar veð-
skuldir en þær, sem kunna að
hafa verið teknar í Stofnlánadeild
Búnaðarbanka Islands, Orkusjóði
eða Lífeyrissjóði bænda vegna
þeirra framkvæmda á jörðinni,
sem þessar stofnanir lána til, eða
lánastofnanir, sem koma kunna í
þeirra stað.“
Grundvallarsjónarmiðið með
setningu laga um óðalsjarðir var
að tryggja það að jörð héldist inn-
an ættar, með því að gera hana
formlega að eign ættarinnar, og
auðvelda flutning hennar á milli
kynslóða. Voru víst brögð að því að
jarðir féllu úr ættinni þegar ábú-
andi féll frá. Fyrstu ákvæði um óð-
alsjarðir á Islandi er að finna í „til-
skipun viðvíkjandi óðalsrétti á Is-
landi“ frá 17. apríl 1833. Lög nr. 8
um erfðaábúð og óðalsrétt voru
sett 1936 og er það fyrsta heild-
stæða löggjöfin þar að lútandi.
Kvaðst Sveinbjöm Dagfinnsson,
fyrrum ráðuneytisstjóri landbún-
aðarráðuneytisins, telja að löggjöf-
in hafi verið undir áhrifum frá
norskum lögum, en ákvæði um óð-
alsjarðir hafa gilt þar í landi um
aldir. Það er því löng hefð fyrir því
í Noregi að einum afkomanda sé
gert hærra undir höfði með því að
hann taki við ættaróðalinu og öll-
um þeim eignum sem því íylgja.
Hér á landi virðast þessi lög a.á.m.
vera nokkurs konar fleinn í menn-
ingunni. Sú hugmynd að einn sé
borinn til að fá stærstan hluta
eignanna til afnota með þessum
hætti er ekki í samhljóman með ís-
lenskum hugsunarhætti og rétt-
lætiskennd, enda hefur aldrei ver-
ið veruleg ásókn í að breyta jörð-
um í ættaróðul.
Gegn uppflosnun og
jarðabraski
Breytingar voru gerðar á lögun-
um frá 1936 og ný lög, nr. 116,
tóku gildi 1943. í greinargerð með
frumvarpinu að lögunum 1943
segir svo: „Á síðari árum, eftir að
bændur fóru að stórbæta jarðir
sínar og reisa á þeim varanlegar
og dýrar byggingar, hefur mörg-
um ungum bændum reynzt lítt
kleift að kaupa þær af foreldrum
sínum eða meðerfingjum. Oft hafa
þeir því annað tveggja orðið að
dragast alla ævi með þunga
skuldabyrði vegna jarðar-
kaupanna eða beinlínis orðið að
hrökklast burt af jörðinni og leita
til kaupstaðanna af þeim sökum.
Jarðirnar hafa þá verið seldar
hæstbjóðendum og stundum lent
fyrir þá sök í braski hjá mönnum,
er hafa hugsað það eitt að rýja
þær að verðmætum til þess að ná
sem fyrst einhverju upp í jarðar-
verðið." Flytjendur frumvarpsins
halda því fram að af jarðarkaup-
unum undir þessum erfiðu kring-
umstæðum hafi oft leitt að kaup-
endurnir hafi litlu getað áorkað á
jörðinni eða veðskuldir hafi hlaðist
á jarðirnar sem kaupendurnir hafi
ekki getað risið undir á kreppu-
tímum. Lögunum um erfðaábúð
frá 1936 segja þeir hafi verið ætl-
að að „gefa sjálfseignarbændum
kost á að losna við þessa ágalla
fyrir niðja sína, er jarðimar sætu,
með því að gera þær að óðalsjörð-
um.“ Einnig var niðjum leiguliða
hins opinbera tryggður réttur til
áframhaldandi ábúðar með þess-
um lögum. Lögunum var sem sagt
ætlað að tryggja eignarhald ætt-
arinnar á jörðinni og viðunandi
búskap sem og að koma í veg fyrir
brask, samkvæmt greinargerð-
inni. En lögunum var augljóslega
ekki aðeins ætlað að tryggja hag
einstakra bændafjölskyldna held-
ur var hagur sveitanna þingmönn-
um einnig ofarlega í huga. I grein-
argerðinni frá 1943 segir að
nokkrir bændur hafi notfært sér
lögin og þannig m.a. „bundið fjár-
magn í sveitinni, er ella mundi að
líkindum flytjast þaðan...“ I
greinargerð með lögunum frá
1936 er hagur sveitarinnar einnig
tengdur hag óðalsættarinnar:
„Með frumvarpinu um ættaróðal
og óðalsrétt er stefnt að því að
koma meiri festu en nú er títt á
ábúð jarða, sem eru í einstakra
manna eign, með því að lögleiða á
þeim óðalsrétt og fyrirbyggja
jarðabrask, sem ætíð er sveitabú-
skapnum til hins mesta niður-
dreps.“ Þarna er jarðabrask ætíð
talið drepa niður sveitabúskapinn
og því augljóslega landbúnaði í
landinu best borgið með því að
gera ábúendum sem auðveldast að
halda jörðinni innan ættarinnar og
færa hana í hendur næstu kyn-
slóðar.