Morgunblaðið - 26.09.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 26. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Púðurtunnan
í Norður-
Kákasus
Rússneska hernum gengur illa að buga ís-
lamska skæruliða frá Tsjetsjníu, sem vilja
stofna sjálfstætt múslimaríki í Dag-
estan. Þótt Rússar neiti því að þeir ráðgeri
innrás í Tsjetsjníu hafa þeir síðustu daga
skipað miklu herliði í viðbragðsstöðu við
landamærin og gert loftárásir á höfuðborg-
ina Grozný. Eins og fram kemur í grein
Aðalheiðar Ingu Þorsteinsdóttur er
ástandið í Norður-Kákasus eldfímt og
telja ýmsir hættu á að púðurtunnan
geti senn sprungið.
Reuters
Skæruliðaforingjamir Shamil Basajev og Khattab eru ekki árennilegir.
FYRIR einni og hálfri öld
sameinaði íslamski klerkur-
inn Imam Shamil íbúa Da-
gestans og Tsjetsjníu í upp-
reisn gegn útþenslustefnu rússnesku
keisarastjórnarinnar. Undir forystu
Shamils háðu þeir langa og harða
baráttu, sem á endanum leiddi til
stofnunar sjálfstæðs íslarnsks ríkis í
norðurhluta Kákasus. Það orðspor
fór af Dagestönum og Tsjetsjenum
að þeir væru grimmir bardagamenn,
jafnvel í samanburði við hið alræmda
herlið Rússakeisara. Bardagaharka
þeirra þótti slík að haft var á orði að
hundrað Rússa þyrfti til að vinna
sigur á einum Kákasusmanni.
Nú er aftur barist í þessum sömu
þorpum upp til fjalla og nafni klerks-
ins Shamils hefur orðið til þess að
Rússar velta því fyrir sér hvort þetta
gamla orðtak eigi ennþá við. Shamil
Basajev, leiðtogi tsjetsjensku skæru-
liðanna sem gert hafa usla við landa-
mæri Dagestans síðan í byrjun
ágúst, er að minnsta kosti ekki síður
orðlagður fyrir giámmd og vígamóð
en forveri hans á 19. öld.
Shamil Basajev er reyndur her-
maður, en hann var einn af leiðtog-
um Tsjetsjena í stríðinu við Rússa á
árunum 1994-1996. Rússar guldu al-
gjört afhroð gegn Tsjetsjenum, sem
lýstu yfir sjálfstæði og hafa það í
raun, þótt engin þjóð viðurkenni ríki
þeirra. Basajev hefur lýst því yfir að
markmið skæruliðanna sé að stofna
íslamskt ríki í Dagestan og að menn
sínir muni ekki linna látum fyrr en
„hinir vantrúuðu" Rússar hafi verið
reknir á brott.
Basajev og félagi hans Khattab,
sem nefndur er „Svarti arabinn“,
hafa í þessu skyni myndað „íslamska
breiðfylkingu", sem þeir kalla Sa-
meinaðan herafla hinna heilögu
stríðsmanna í Dagestan, og í liði
þeirra eru múslímar frá ýmsum
löndum. Þeir neita því ekki lengur að
bera ábyrgð á sprengjutilræðunum í
Rússlandi undanfarnar vikur, sem
hafa kostað um 300 manns lífið. Ba-
sajev viðurkennir jafnframt að end-
anlegt markmið hreyfmgarinnar sé
að reka Rússa frá gervöllu Norður-
Kákasus.
Vangeta rússneska hersins
Þrátt fyrir kokhraustar yfirlýsing-
ar hins nýskipaða forsætisráðherra,
Vladímírs Pútíns, í byrjun ágúst um
að „lögum og reglu yrði aftur komið
á í Dagestan innan 10 til 14 daga“,
hefur rússneska hernum enn ekki
tekist að buga skæruliðana. Rússum
tókst reyndar í fyrstu að hrekja
menn Basajevs á flótta og lýsti Pútín
því þá yfir að uppreisnin hefði verið
kveðin niðui’. Hann reyndist hafa
hrósað sigri of snemma, því skæru-
liðarnir hertóku skömmu síðar sex
þorp í Dagestan. Enn hljóp Pútín á
sig er hann lýsti því yfir í sjónvarpi
4. september að aðgerðirnar í
Kákasus gengju samkvæmt áætlun,
en sama kvöld sprakk fyrsta
sprengja skæruliðanna í Rússlandi.
Borís Jeltsín Rússlandsforseti
brást við óförunum með því að saka
rússneska herinn um „kæruleysi“,
og er það sennilega ekki fjarri sanni.
Raunin er að minnsta kosti sú að
sprengjuárásir Rússa hafa bitnað
mest á saklausum þorpsbúum við
landamærin, en skæiuliðar Basajevs
hafa iðulega komist undan. „Rúss-
nesku hermennirnir létu Basajev
sleppa og eyðilögðu svo húsin okk-
ar,“ hafði dagblaðið Novayn Gazeta í
Moskvu eftir íbúa í Botlikh í Dagest-
an.
Um 300 óbreyttir borgarar og um
250 rússneskir hermenn hafa látið
lífið í átökunum til þessa.
Mikið í húfi
Stjórninni í Moskvu er vitanlega
umhugað um að leikurinn frá 1994-
1996 endurtaki sig ekki. Pútín hefur
ítrekað lýst því yfir undanfarna daga
að Rússar ráðgeri ekki innrás í
Tsjetsjníu, því það myndi hafa of
mikið mannfall í för með sér. Bent er
á að fjöllin í Dagestan séu jafnvel
enn erfiðari bardagavettvangur en
hálendi Tsjetsjníu. Allt bendir til
þess að slíkt stríð myndi ekki njóta
stuðnings almennings í Rússlandi,
sem man of vel eftir hörmungum
Tsjetsjníustríðsins.
Rússar hafa þrátt íyrir þetta skip-
að um 30 þúsund manna herliði í við-
bragðsstöðu við landamærin og gert
loftárásir á Grozný og fleiri staði í
Tsjetsjníu á fimmtudag og föstudag.
Ljóst er að stjórnvöld í Moskvu
hyggjast ekki láta undan, enda er
mikið í húfi, þar sem Dagestan hefur
verulegt hernaðarlegt gildi. Þar
liggja 70% af strandlínu Rússlands
við hið olíuauðuga Kaspíhaf og þar
er eina rússneska höfnin við Kaspú
haf sem er opin allt árið um kring. í
gegnum Dagestan liggja einnig mik-
ilvægar olíuleiðslur til Aserbaidsj-
ans, auk þess sem Rússum er afar
umhugað um að héraðið geti enn
gegnt hlutverki „stuðpúða“ gagnvart
Tsjetsjníu.
Stjórnmálaskýrendur virðast á
einu máli um að hörkuleg framganga
rússneska hersins muni ekki duga
ein og sér til að buga skæruliðana.
Shireen Hunter, sem starfar hjá
Herfræði- og alþjóðamálastofnun-
inni í Washington, fullyrðir til dæmis
að best muni reynast að styrkja
efnahag Dagestans og gera stjórn-
kerfið þar gagnsærra og skilvirkara,
svo róttækir undirróðurshópar hljóti
síður hljómgrunn. Telur hún einnig
að nauðsynlegt sé fyrir stjórnvöld í
Moskvu að gera upp hug sinn gagn-
vart Tsjetsjníu: annaðhvort að veita
Tsjetsjenum formlega sjálfstæði eða
að reyna að koma á vinveittum sam-
skiptum við þá.
Hætta á allsheijar
íslamskri uppreisn?
Rússar hafa verið margorðir um
trúarlegar rætur átakanna og fullyrt
að veruleg hætta sé á uppreisn ís-
lamskra heittrúarmanna innan rúss-
nesku landamæranna. Líklegt er að
þeir geri sér grein fyrir því að
þannig vekja þeir athygli umheims-
ins og afla sér samúðar Bandaríkja-
manna. Rússar halda því fram að í
liði Basajevs séu málaliðar frá lönd-
um eins og Sádí-Arabíu og Pakistan,
og innanríkisráðherrann Vladímír
Rushailo hefur meira að segja gefið
yfírmanni bandarísku alríkislögregl-
unnar skýrslu um meint hlutverk
hryðjuverkamannsins Osama bin
Ladens í átökunum í Dagestan. Bin
Laden er sem kunnugt er grunaður
um að hafa skipulagt sprengjutil-
ræðin við sendiráð Bandaríkjanna í
Kenýa og Tansaníu á síðasta ári, og
er hann eftirlýstur af Bandaríkja-
mönnum.
Þjóðemisfræðingurinn Robert
Chenciner, sem kennir við Oxford og
hefur skrifað bók um Dagestan, tel-
ur ekkert hæft í vangaveltum um að
íslömsk uppreisn sé að bresta á í
Kákasus. „Rússarnir reyna að láta
líta út lyrir að múslimar hái heilagt
stríð gegn þeim, og fá þess vegna
sjálfkrafa viðbrögð frá Bandaríkja-
mönnum og Vesturlöndum, en það á
ekki við rök að styðjast," segir
Chenciner í viðtali við Time. Hann
bendir á að Dagestanar hafi frá alda
öðli verið súnní-múslimar, og séu
ekki ýkja hrifnir af bókstafstrú.
Chenciner telur að upphafið að
öfgafullri íslamstrú í Dagestan megi
rekja til byrjunar þessa áratugar,
þegar sovéskum múslimum var í
íyrsta sinn heimilað að fara í píla-
grímsferð til Mekka. Margir ungir
menn snerust þá til wahabisma, sem
er strangtrúuð kvísl af súnní-íslam
og gerir ráð lyrir að lögmál múslima,
sjaría, eigi að gilda sem landslög.
Chenciner fullyrðir þó að þrátt íyrir
nokkra útbreiðslu wahabisma í
Kákasuslöndum snúist átökin nú
frekar um efnahagsmál en trú.
„Þetta er svæði þar sem efnahagur-
inn er hruninn, atvinnuleysi er mikið
óg margt ungt fólk hefur ekkert að
gera,“ segir Chenciner.
Fleiri vandræðasvæði
Dagestan og Tsjetsjnía eru ekki
einu vandræðasvæðin í Norður-
Kákasus. Átök í öðrum sjálfsstjóm-
arhéruðum einkennast þó fremur af
deilum þjóðernishópa en trúarsam-
félaga, að minnsta kosti enn sem
komið er.
Sjálfsstjórnarhéraðið Ingúsetía á
landamæri að Tsjetsjníu í austri og
héraðinu Norður-Ossetíu í vestri.
Átök milli Ingúsa og Norður-Os-
setíumanna vegna Prigorodny-svæð-
isins haustið 1992 voru fyrstu alvar-
legu þjóðernisátökin í Rússlandi eft-
ir fall Sovétríkjanna. Ossetíumenn
settust að á þessu svæði eftir að Sta-
lín lét flytja Ingúsa nauðungarflutn-
ingum árið 1944, en 48 árum síðar
hernámu ingúsetískir vígamenn
hluta af Prigorodny og kröfðust þess
að Ingúsum yrðu fengin yfirráð yfir
heimkynnum sínum á ný. Stjórnvöld
í Moskvu tóku afstöðu með Ossetíu-
mönnum. Átökin sem fylgdu í kjöl-
farið kostuðu um 600 manns lífið og
um 60 þúsund Ingúsar neyddust til
að flýja til Ingúsetíu. I ágúst á þessu
ári lentu ingúsetískir flóttamenn,
sem gerðu tilraun til að snúa til baka
til Prigorodny, í átökum við lögreglu.
Síðan hefur andrúmsloftið á svæðinu
verið magnað spennu og hætta þykir
á því að frekari átök brjótist út.
Ossetísku þjóðinni var fyrir margt
löngu deilt á tvö sjálfsstjórnarhéruð
í tveimur löndum, en Norður-Ossetía
tilheyrir Rússlandi og Suður-Ossetía
tilheyrir Georgíu. Yfirvöld í Georgíu
ákváðu árið 1989 að leysa upp hér-
aðsstjórn Suður-Ossetíumanna, og
leiddi það til þjóðernisátaka sem
stóðu í þrjú ár. Norður-Ossetíumenn
studdu félaga sína í suðri. Um 5 þús-
und manns týndu lífi í átökunum og
yfir 40 þúsund manns neyddust til að
yfirgefa heimili sín. Rússneskt frið-
argæslulið í Suður-Ossetíu hefur nú
umsjón með því að friðarsamkomu-
lag sé haldið, en ennþá ríkir mikil
spenna á svæðinu og kröfur um sam-
einingu ossetísku þjóðarinnar verða
æ háværari.
Vestan Norður-Ossetíu liggur hér-
aðið Kabardíníó-Balkaría. Sovét-
stjómin þvingaði Balkara árið 1921 til
að mynda sjálfsstjómarhérað ásamt
Kabördum, sem þeir höfðu eldað
grátt silfur við í margar kynslóðir.
Stalín lét flytja Balkara nauðungar-
flutningum árið 1943 og þegar þeir
snem aftur árið 1957 komust þeir að
því að besta landsvæðið í héraðinu var
komið undir stjóm Kabarda. Síðan
hefur óvildin milli þjóðemishópanna
tveggja farið stigvaxandi. Balkarar
vilja stofna eigið ríki, á meðan Ka-
bardar reyna að koma því í kring að
stofnað verði sameinað ríki skyldþjóð-
anna Kirkassa, Kabarda og Adyga.
I sjálfsstjómarhéraðinu Karakaj-
Kirkassíu, vestan Kabardíníó-Balkar-
íu, hefur magnast upp spenna milli
Karakaja og Kirkassa, eftir að
Karakajinn Vladímír Semjonov var
kjörinn héraðsforseti í apríl síðast-
liðnum. Hæstiréttur Rússlands ógilti
niðurstöður kosninganna og yfirvöld í
Moskvu sendu sérlegan sendimann til
að fara með völd í héraðinu þangað til
úrskurðað hefði verið í málinu. Ottast
er að erfitt muni reynast að kveða
niður átök í héraðinu, fari spennan
milli þjóðemishópanna úr böndunum.
Abkhazar vilja
sameinast Rússlandi
Órói ríkir einnig í Abkhazíu, sem
hefur lýst yfir sjálfstæði en tilheyrir
formlega Georgíu. Árin 1992-1993
háðu Abkhazar aðskilnaðarstríð frá
Georgíu og nutu stuðnings Rússa.
Rússneskar hersveitir gæta þess nú
að átök brjótist ekki út á milli herliðs
Georgíumanna og Abkhaza, en ekki
hefur tekist að kveða niður skæra-
hernað í héraðinu. Þrátt fyrir að
Abkhazar hafi stutt Tsjetsjena í
sjálfstæðisstríði þeirra og leyfi
tsjetsjenskum skæmliðum að hafa
aðstöðu í héraðinu, hafa Abkhazar
lýst yfir vilja til að ganga í rússneska
ríkjasambandið. Rússar hafa tekið
bón þeirra fálega, enda óttast þeir að
Abkhazar muni ganga til liðs við
skyldþjóðir sínar, Kirkassa og Ka-
barda, í sjálfstæðistilbui'ðum þeirra.
Stjórnmálaskýrendur hafa lýst yf-
ir áhyggjum af því að þjóðernisdeil-
urnar í Kákasushéraðum Rússlands
geti þróast í borgarastríð á borð við
það sem braust út í löndum fyrrver-
andi Júgóslavíu. Að minnsta kosti er
ljóst að ekki má mikið út af bera til
að tendra neista í púðurtunnunni í
Norður-Kákasus.