Morgunblaðið - 03.02.2000, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 3. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Mál o g miðill
BÆKUR
I\1 á 1 t r ío 0 i
HANDBÓK UM MÁLFAR
í TALMIÐLUM
MÁL OG MYND
Handbók: Höf. Ari Páll Kristinsson.
169 bls. Útg. Málvísindastofnun H.I.
1998. Mál og mynd: Höf. Ellert B.
Sigurbjörnsson. 61 bls.
Útg. Ríkisútvarpið-Sjónvarp.
Reykjavík, 1999.
MÁLFAR í útvarpi hefur verið
gagnrýnt frá fyrstu tíð, stundum
réttilega, stundum ranglega. Er-
lendar fréttir verður að þýða. Og
fréttamenn verða oft að vinna hratt.
Er þá fljótlegast að þýða frá orði til
orðs. En þá verða áhrifin frá hinu
framandi tungumáli jafnan augljós.
Og þá koma fram orðmyndir eins og
snjóstormur í stað stórhríðar. En
málfar getur líka verið aðfinnsluvert
þó það sé ekki beinlínis rangt. Til
dæmis heyrist ósjaldan orðalag sem
þetta: Hann var beðinn um að út-
skýra ... Þarna er »um« aðeins til að
lengja textann, merkingarlaust,
ónauðsynlegt og í raun og veru
kauðalegt.
Handbók Ara Páls er hin þarfasta
því höfundur gagnrýnir og leiðbeinir
í senn og tekur á flestum atriðum
sem brenna á fjölmiðlafólki. Hann
bendir á að málfar í talmiðlum megi
hvorki líkja eftir venjulegu talmáli
né dæmigerðu ritmáli: »Málfar tal-
miðla verður oft m.a. að vera mun
skýrara á allan hátt en hversdags-
legt talmál, bæði í framburði og allri
framsetningu, einmitt vegna þess að
hlustandinn er í annarri aðstöðu en
viðmælandi í venjulegu samtali sem
getur haft áhrif á mælanda með fasi
sínu eða spurningum.«
Undirritaður hefur á tilfinning-
unni að málfar fréttamanna hafi
slípast með árunum, vafalaust sakir
betri þjálfunar, minna álags og til-
komu sjónvarps. Öðru máli gegnir
um málfar í viðtalsþáttum ýmiss
konar þar sem engar kröfur eru
gerðar og margur kemur fram und-
irbúningslaust. Ef ekki stöku sinn-
um hugsunarlaust! Ari Páll tekur
dæmi af langdregnu orðalagi með
ofnotkun nafnorða. Orsökin er ekki
alltaf slök málkennd. Allt eins geta
menn verið að upphefja hlutverk sitt
og málefni með orðskrúðinu. Að
breyta verður að gera breytingar.
Að leggja til verður að gera tillögur.
Á árum áður, þegar stundvísi var í
heiðri höfð í framhaldsskólum, kom
eigi að síður fyrir að morgunsvæfir
skrópuðu. Og taldist ekki til höfuð-
synda. Nú heitir það - klippt og
Nýtl umdir sólimmi

15 daga ferö
til Krítar 17. apríl
48.715
kr
Inn'tla'ð- f«*J"» sama„-. 63.25« «'■» «"n'
lOdaga ferð
tíl Portúgals 2. apríl
32.775
2 ,era»« latnan- » alllr fl“»»allar.

kr.

. a ,•*
, í v* 4 v
10 daga páskaferð
til Portugals 14. apríl

Jjl .*
WmÞ
i
i
kr-
19.975

.
■MMIi

■ .
.
15 daga vorferð
til Portúgals 24. apríl
47.810
kr.
.'Sl ;
jivts]r <'Ji f§j
FERÐIR

12 daga páskaferð
til IVIallorca 14. apríl
Í9.275kr
ámnnn mr»e» “ uri piaya oa “
mnilnlrð. saman'. 51.«'« *r' ‘
21 dagsvorferð
til IVIallorca 26. apríl
rmkre'^rBan\ZZTaV‘'lanke,,ar-
10 daga golfferð
til Cabamas í Portúigal
65.900
Wk _- m'iáað viö 2 í Lriori
kr.
■

Faxafeni 5 • 108 Reykjavík • Sími 535 2100 • Fax 535 2110 • Netfang plusf@plusferdir.is • Veffang www.plusferdir.is

Akranes Borgarnes
Kirkjubraut 1 Vesturgarður, Borgarbraut 61
S: 431 4884 • Fax: 431 4465 S: 437 1040 • Fax: 437 1041
Blönduós Dalvík
Brekkubyggð 21 Ráðhúsinu
S: 452 4168 *Fax: 452 4672
rj-r “* *»•' ■■
Isafjörður
Vesturferðir, Aðalstræti 7
S: 456 5111 « Fax: 456 5185
Sauðárkrókur
Skagfirðingabraut 21
S: 466 1405 • Fax: 466 1661 S: 453 6262/896 8477 • Fax: 453 5205 S: 478 1000 • Fax: 478 1901
Akureyri Selfoss Keflavík
Ráðhústorg 3 Suðurgarður hf„ Austurvegi 22 Hafnargötu 15
S: 462 5000 • Fax: 462 7833 S: 482 1666 • Fax: 482 2807 S: 421 1353 • Fax: 421 1356
Höfn Vestmannaeyjar Grindavík
Jöklaferðir, Hafnarbraut Eyjabúð, Strandvegi 60 Flakkarinn, Víkurbraut 27
Sími 481 1450
S: 426 8060 • Fax: 426 7060
skorið - að eiga við mætingarvanda
að stríða! Aukafrumlagið það er not-
að í tíma og ótíma. Maður er ef til vill
spurður: Hvernig gengur verkið?
Dæmigert svar: Það má segja það að
það gangi nokkuð vel!
Ari Páll vill ekki tala um rétt mál
og rangt heldur um vandað mál og
óvandað. Hann leggur líka áherslu á
skýran og greinagóðan framburð.
Leiðbeiningar hans þar að lútandi
eru almenns eðlis. Reglur um staðl-
aðan framburð íslensks máls hafa
aldrei verið settar. Á íyrri hluta lið-
innar aldar komu menn sér saman
um að útrýma flámælinu sem nú má
heita horfið. Höfundur sér þó enn
ástæðu til að vara við því. Þó sumur
framburður sé upprunalegri en ann-
ar hefur því sjaldan verið haldið
fram að framburður eins landshluta
sé öðrum æðri. Málfar höfuðborgar-
innar hefur í raun orðið ofan á - hér
sem í öðrum löndum. Einhvem tíma
hlýtur samt að draga til þess að sett-
ar verði afdráttarlausari framburð-
arreglur. Sama máli gegnir auðvitað
um orðaröð í setningum, setninga-
skipan og beygingar. Til að sá þátt-
urinn verði ekki út undan birtir Ari
Páll orðalista fyrir fjölmiðlafólk þar
sem sýndar eru fallmyndir vand-
beygðra orða.
Bók þessi er samin í krafti þeirrar
vissu að málkennd og framburð
megi bæta. Hvort tveggja er þó að
nokkru leyti áskapað. Menn eru mis-
jafnlega skýrmæltir og áheyrilegir.
Ennfremur reynist sumum auðvelt
að koma saman rituðum texta, öðr-
um ekki. Þó margur útvarpsmaður-
inn hafi talað vel í gegnum tíðina er
óhætt að fullyrða að enginn hafi náð
eyrum hlustenda eftirminnilegar en
Helgi Hjörvar á sínum tíma. Þar fór
saman mikil rödd, skýr framburður
og afburða lestækni. Engrar tilsagn-
ar mun hann þó hafa notið frá mál-
fræðingum né öðrum sérfræðing-
um...
»Leiðbeiningar um textagerð,
þýðingar og málfar í sjónvarpi og
öðrum myndmiðlum« stendur á tit-
ilsíðu Máls og myndar. Bókin er
fyrst og fremst ætluð þeim sem þýða
og útbúa texta með kvikmyndum og
sjónvarpsefni. Ennfremur upplýsir
höfundur að bókin sé aðallega miðuð
við þýðingar úr ensku þar eð lang-
mest sé þýtt úr því tungumáli. Þá
minnir Ellert á að hjá stórþjóðunum
tíðkist að setja innlent tal í stað er-
lends. En það er kostnaðarsamara
en svo að Islendingar hafi ráð á því.
Þess vegna verða áhorfendur að
sætta sig við textunina.
Það er óneitanlega þreytandi að
fylgjast með mynd en þurfa jafn-
framt að lesa jafnóðum texta sem
birtist neðst á skjánum. Textinn
verður því að vera gagnorður en
jafnframt sem best fyrir komið. Ell
ert leggur áherslu á að þýðandinn
verði að umrita og stytta. Aðeins
tvær línur má birta í senn. Sýnir höf-
undur ýmis dæmi þess hvernig hent-
ast sé að skipta texta milli lína til að
auðvelda lesturinn. Ennfremur fer
hann yfir helstu reglur lögboðinnar
greinannerkjasetmngar og kennir
hvernig þeim skuli best fylgt. Þær
eru þó hvergi svo strangar að notk-
un þeirra - svo og skáleturs - geti
ekki verið smekksatriði.
Ellert setur líka fram hagnýtar
reglur varðandi umritun erlendra
staða- og mannanafna. Fyrir kemur
að þýðendur stytta sér leið og birta
enska umritun óbreytta. Ellert tek-
ur dæmi af Tchaikovsky eins og það
er ritað á ensku sem íslensk mál-
nefnd leggur til að ritað sé
Tsjajkovskíj og Chekhov sem mál-
nefndin vill rita Tsjekhov. Smekk-
vísi og tilefni telur Ellert verða að
ráða hvenær rita skuli erlend stað-
anöfn samkvæmt gamalli hefð, til að
mynda Lundúnir í stað London eða
Jórvík í stað York.
Enginn vafi leikur á að tal og texti
í fjölmiðlum hefur mikil og varanleg
áhrif á málfar almennt. Ábyrgð
þeirra, einkum talmiðla, er því víð-
tækari en svo að einungis taki til líð-
andi stundar. Enn gildir það sem
Sveinbjörn Sigurjónsson sagði fyrir
sextíu árum: »Maður segir manni
fréttir með orðum útvarpsins. Þann-
ig verður fréttamál þess mælt mál í
landinu á örskömmum tíma.«
Erlendur Jónsson