Morgunblaðið - 24.05.2000, Blaðsíða 12

12 MIÐVIKUDAGUR 24. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Rflri og sveitarfélög grípa til einkaframkvæmdar í stað þess að framkvæma sjálf
Hagræðing
eða hættuspil?
Einkaframkvæmd færist um þessar mundir mjög í vöxt og er nýj-
asta dæmið samningur um að einkafyrirtæki reisi heilsugæslustöð
fyrir hið opinbera í Grafarvogi. Þetta fyrirkomulag er fremur nýtt
af nálinni og eiga ýmsir bágt með að trúa yfirlýsingum um að þarna
megi tryggja ávinning fyrir alla. Karl Blöndal kynnti sér málið.
Morgunblaðið/Sverrir
í Borgartúni er risið nýtt stórhýsi, sem er gott dæmi um einkaframkvæmd. Ríkissjóður hefur tekið húsið á leigu
til 20 ára og verða sjö ríkisstofnanir þar til húsa.
AÐ færist talsvert í vöxt um
þessar mundir að ríki og
sveitarfélög grípi til svo-
kallaðrar einkafram-
kvæmdar í stað þess að framkvæma
hlutina sjálf. Þetta fyrirkomulag er
ekki óumdeilt og hefur meðal annai-s
verið bent á að einkaaðilar borgi
hærri vexti af lánum en opinberir að-
ilar og það eitt valdi því að verkefni
verði dýrara fyrir skattborgarann. í
þokkabót sé augljóst að einkaaðili
vilji hagnast á verkefninu þannig að
skattgreiðandinn þurfí ekki aðeins að
greiða vaxtamuninn, heldur einnig
hagnað einkaaðiians. Fylgismenn
þessa fyrirkomulags segja á móti að
með þessu fyrirkomulagi sé áhættan
hjá verktakanum ef kostnaður fer úr
böndum og tafir og aukakostnaður,
sem oft verði við ríkisframkvæmd,
verði úr sögunni. í stefnuyfírlýsingu
ríkisstjórnaiinnar frá liðnu ári er
kveðið á um að stefnt skuli að rneiri
hagkvæmni við opinberar fram-
kvæmdir og nýta skuli kosti einka-
framkvæmdar í auknum mæli.
Eitt sveitarfélag hefur sennilega
gert mest í þeim efnum. Það er Hafn-
arfjörður þai- sem gerðir hafa verið
samningar í einkaframkvæmd um tvo
leikskóla og einn grunnskóla, en þar
hefur einnig verið reistur iðnskóli
með þessu fyrirkomulagi. I Kópavogi
hefur þessari leið í raun verið hafnað
og Gunnar I. Birgisson, alþingismað-
ur og bæjarfulltrúi í Kópavogi, hefur
haldið því fram að menn gætu farið
illa út úr því að fara einkafram-
kvæmdarleiðina. A Akurejri hefur
verið ákveðið að fara þriðju leiðina.
Þar verður stofnuð svokölluð eigna-
deild og er áætlunin að nýta kosti
þess að bærinn fær hagstæðari lán en
einkaaðilar, en um leið að nýta það
vinnulag, sem talað sé um í sambandi
við skipulagningu og samningana um
einkaframkvæmdir.
Eitt þekktasta dæmið um einka-
framkvæmd er íþróttahöllin í
Reykjanesbæ, en í Reykjavík velta
ráðamenn nú þessum kosti fyrir sér.
Nýjasta dæmið er sennilega leigu-
samningur ríkisins og heilsugæsl-
unnar í Reykjavík við fyrirtækið
Þyrpingu hf. um heilsgæslustöð, sem
rísa á í Grafarvogi, sem gerður var í
apríl og er til 25 ára.
Erfítt að bera
saman kostnað
Guðmundur Einarsson, forstjóri
Heilsugæslu Reykjavikur, sagði að
það væri erfitt að bera nákvæmlega
saman kostnað af því að ríkið sæi um
framkvæmdina í Grafarvogi og
einkaframkvæmd.
„Það er erfitt að hafa þetta ná-
kvæmt vegna þess að það er gerður
leigusamningur og það hefur ekki
bein áhrif á leiguna hvað kostar að
byggja húsið hvort sem það verður
dýrara eða ódýrara," sagði hann.
„Við eigum hins vegar möguleika á að
fylgjast með því hvemig í pottinn er
búið með allan frágang, gæði efna og
svo framvegis þannig að nokkum
veginn er séð fyrir því. Einnig er skil-
greint hvemig við getum fylgst með
því á hönnunarstiginu.“
Guðmundur sagði að almennt séð
mætti ætla að einkaframkvæmd væri
dýrari en ef ríkið byggði sjálft.
„Þá er maður náttúrlega að velta
fyrir sér að ríkið á góðan aðgang að
lánsfjármagni," sagði hann. „Þetta
hefur reyndar breyst í seinni tíð því
að lánsfé liggur meira á lausu en var,
þótt það sé býst ég við að einhverju
leyti dýrara fyrir einkaaðila. A hinn
bóginn em einkaaðilar betur setth’
með hvemig þeir geta staðið að svona
framkvæmdum en ríkið. Reynslan
sýnir að einkaaðilar eru oft fljótari og
hjá hinu opinbera verða ýmsar tafir,
sem einkaaðilar lenda síður í. Ég tel
að svona hlutir geri meira en að vega
upp þennan vaxtamun."
Hann kvaðst ekki vera að mæla
með þessari leið frekar en öðmm, en í
þessu tilfelli virtist þetta koma betur
út með þessum hætti.
„Annað er að húsnæðisrekstur er
held ég alveg nógu merkileg atvinnu-
grein til að menn sérhæfí sig í henni,“
sagði hann. „Okkar sérhæfing lýtur
að öðra þannig að við gemm okkur
ekki vonir um að verða þeir bestu í að
reka húsnæði, þótt ég voni að við
verðum jafngóðir og þeir bestu í að
starfrækja heilsugæsluþjónustu."
Guðmundur sagði að fyrh- heilsu-
gæsluna væri ekki hægt að tala um
að einkaframkvæmd væri notuð sem
bókhaldsbragð.
„Hvað okkur varðar er útkoman
frekar neikvæð heldur en hitt,“ sagði
hann. „Það er frekar að vildum eiga
húsnæðið vegna þess að þá kemur
fram lægri kostnaður í starfseminni
hjá okkur. Hins vegar höfum við eng-
an áhuga á að sýna ekki réttan kostn-
að. Sem bókhaldsbragð væri þetta
hins vegar fremur neikvætt fyrir
okkur, en ég skal ekki segja hvernig
þetta kemur út fyrir fjármálaráðu-
neytið. Það er ekki mitt að svara því.“
Guðmundur sagði að ákvörðun um
að fara þessa leið hefði verið tekin í
heilbrigðisráðuneytinu og fjármála-
ráðuneytinu, en fmmkvæðið hefði
komið frá heilsugæslunni. Verka-
skipting ríkis og sveitarfélaga í
heilsugæslu er þannig að ríkið greiðh-
85% af stofnkostnaði heilsugæslu-
stöðva og sveitarfélög 15%.
Sagði Guðmundur að samkomulag
hefði náðst um að sama skipting milli
ríkis og borgar yrði á greiðslu leig-
unnai- af heilsugæslustöðinni í Graf-
arvogi. Heilsugæslan auglýsti eftir
húsnæði í Grafarvogi og bámst tvö
tilboð, annað frá Þyrpingu hf., hitt frá
Kór hf. Tilboð Þ.yrpingar hljóðaði
GAGNRÝNENDUR einkafram-
kvæmdar benda á að ríkið njóti
hagstæðari vaxtakjara en einka-
fyrirtæki. Munurinn á lánakjörum
sveitarfólaga og einkafyrirtækja
er einnig nokkur, sennilega um
eitt prósentustig að meðaltali.
Næsta víst er hins vegar að einka-
fyrirtæki myndi njóta þess í láns-
kjörum að hafa leigusamning við
ríki eða sveitarfélag til grundvall-
ar. Til að átta sig á þessum vaxta-
upp á 1,1 milljón króna á mánuði og
er leigan bundin vísitölu.
Þegar Guðmundur var spurður
hvort tilboð Þyrpingar hefði verið í
samræmi við þær hugmyndir, sem
heilsugæslan hefði gert sér um sann-
gjamt leiguverð, svaraði hann því til
að algengt væri að leiga væri á þessu
bili og jafnvel töluvert hærri.
Aðeins verið að leigja
áður en húsið er reist
Davíð Á. Gunnarsson, ráðuneytis-
stjóri í heilbrigðisráðuneytinu, sagði
að áður hefði húsnæði verið tekið á
leigu af einkaaðilum fyrir heilsu-
gæslustöðvar, til dæmis í Garðabæ.
„Mér finnst heilsugæslustöðin í
Grafarvogi í rauninni ekki vera nýtt
skref,“ sagði hann. „Eini munurinn
er kannski sá að húsnæðið er tekið á
leigu áður en búið er að byggja húsið.
En menn hafa verið að gera þetta í
mörg ár. Það er hins vegar annað mál
með hjúkrunarheimilið Sóltún þar
sem öll starfsemin er boðin út.“
Áhersla á að binda ekki
fjármagn ríkisins í húsnæði
Þórhallur Arason, skrifstofustjóri
hjá fjármálaráðuneytinu, sagði að
þegar húsnæði vantaði og ekki væri
ráðgert að ríkið byggði sjálft væri
auglýst eftir húsnæði til leigu.
„Það sem lagt er til gmndvallar
mun mætti taka dæmi með fyrir-
vara um að horfa verður framhjá
ýmsum óvissuþáttum, sem undir
eðlilegum kringumstæðum myndu
flækja málin. Göngum út frá því að
einkaaðili annars vegar og ríkið
hins vegar taki 100 milljónir króna
að láni fyrir byggingarkostnaði til
25 ára. Raunhæft er að ætla að
ríkið fengið lánið á 5,4% vöxtum,
en einkafyrirtækið á 5,95% vöxt-
um. Vextirnir eru miðaðir við
þessari ákvörðun er að við höfum ein-
hverjar hugmyndir um hver bygg-
ingakostnaður á heilsugæslustöðvum
hjá okkur hefur verið,“ sagði hann.
,A grandvelli þess getum við haft
einhverjar hugmyndir um það hver
muni vera kostnaðurinn af því að
byggja sjálfir í stað þess að leigja.
Þennan samanburðargrundvöll höf-
um við: annars vegar fermetraverð á
mánuði og hins vegar kostnað á fer-
metra við að byggja.“
Þórhallur sagði að einnig hefði það
verið almenn stefna ríkisins undan-
farin ár að leigja fremur en að eiga og
byggja sjálft.
„Áherslan hefur verið meiri á það
síðustu tvö árin að vera ekki að binda
fjármagn ríkisins í húsnæði, enda
hefur markaðurinn verið að breytast
mjög mikið,“ sagði hann. „Fyrr á ár-
um byggðu byggingameistarar yfir-
leitt undir tiltekna starfsemi. Ef
auglýst var eftir húsnæði til kaups
eða leigu var það alltaf til sölu. Það er
ekki fyrr en nú á seinni áram að
byggingaraðili er farinn að bjóða upp
á það að húsnæði sé annaðhvort til
sölu eða leigu.“
Hann sagði að þetta markaðist af
því að hér á landi væm að verða til
stór fyrirtæki, sem ættu og rækju
fasteignir. Eitt dæmi um þetta væri
Þyrping, sem er í eigu fjölskyldu
Pálma Jónssonar, stofnanda Hag-
kröfu erlendra mynta og gengið út
frá því að gengi taki ekki breyt-
ingum. Samkvæmt, þvf yrði árleg
afborgun ríkisins 7.382.350 krón-
ur, en einkafyrirtækisins
7.785.550 krónur. Munurinn er
403.200 krónur og er þar um að
ræða vaxtamuninn. Ef reiknað er
núvirði af skattahagræði er mun-
urinn 3.162.353 krónur miðað við
12% ávöxtunarkröfu og 2.606.344
miðað við 15% ávöxtunarkröfu.
kaups, en stjómarformaður er Sig-
urður Gísli Pálmason. Einnig mætti
nefna Eykt, sem er að reisa 8.000 fer-
metra skrifstofuhúsnæði í Borgar-
túni og hefur ríkissjóður að mestu
leyti tekið húsið á leigu tO 20 ára.
Þórhallur sagði þegar hann var
spurður um muninn á vöxtum til rík-
isins annai’s vegar og einkageirans
hins vegar að vissulega þyrfti að vera
ávinningur fyrir alla, sem hlut ættu
að máli.
Losna við kostnaðaróvissu
„Það era áhættuþættir í þessu,“
sagði hann. „Það er náttúrlega sjálfiu-
byggingakostnaðurinn. Við þekkjum
það í gegnum söguna að bygginga-
kostnaður verður hærri en áætlanir
gerðu ráð fyrir, þótt við séum auð-
vitað líka að koma í veg fyrir það og
bæta undirbúning allra framkvæmda
og skilgreina framkvæmdir strax í
upphafi. En þarna er í það minnsta
áhættuþáttur, sem ríkið losar sig við
og liggur því hjá húsbyggjandanum."
Þórhallur sagði einnig mikOvægt
að gengið væri til samninga tO langs
tíma.
„Það þýðir að húsbyggjandi, sem
er með stóra einingu á borð við Borg-
artúnið, getur faiið í næsta banka
með tuttugu ára leigusamning við
iíkið,“ sagði hann. „Þá er greiðandinn
öraggur og bankinn hlýtur að meta
áhættuna af lánveitingunni miklu
minni. Álagið á einkaaðilann er
hærra en á ríkið, en hann getur nýtt
samninginn við ííkið til þess að
minnka það álag, sem fjármálastofn-
anir setja.“
Það er ljóst að opinber aðili hlýtur
að fara einkaframkvæmdai-leiðina
vegna þess að hún er hagkvæmari
fyrir skattborgarann, en þá vaknar
spumingin hvaðan ávinningur einka-
aðilans, sem meðal annars þarf að
borga hærri vaxtakostnað, eigi að
koma.
„Einkaaðilinn byggir sjálfur og
getur til dæmis neglt niður sínar skil-
greiningar í upphafi og þannig skap-
að okkur, sem eram að kaupa leiguna
af honum, aðhald,“ sagði hann. „En
eigi þetta að ganga upp hlýtur hann
að þurfa að byggja ódýrar og reka
ódýrar. Þetta er einnig spuming um
það hvernig húsnæði er rekið og
hvaða viðhaldsstefna er, til dæmis
hvaða efni eru notuð, hvort byggt er
dýrara í upphafi þannig að minna við-
hald þurfi. Það eru margir þættir,
sem ráða þessu.“
Hann sagði að bókhaldsreglur hjá
ríkinu væru stöðugt að færast nær
því sem gerðist hjá einkamarkaði, en
grandvallaratriði væri að líta faglega
á þessi mál.
„Ef þörf er fyrir húsnæðið skiptir
ekki máli hvort ríkið byggir það eða
einhver annar,“ sagði Þórhallur.
Dýrara fyrir skattborgara og
notanda þegar upp er staðið
Ögmundur Jónasson, þingmaður
Vinstri-grænna, hefur gagnrýnt
einkaframkvæmdarfyrirkomulagið.
„Þetta hefur víða verið reynt - í
Bretlandi, Nýja-Sjálandi og víðar -
og reynslan af einkaframkvæmd sýn-
ir okkur að þetta er mun dýrara fyrir
skattborgarann og notandann þegar
upp er staðið," sagði hann. ,Ástæð-
urnar era augljósar. í fyrsta lagi er
fjármagnskostnaður yfirleitt hærri
hjá lántakanda á einkamarkaði en op-
inberum aðilum. I öðra lagi er það
einu sinni svo að einkafyrirtæki, sem
ráðast í framkvæmdir af þessu tagi,
gera það á grandvelli fjárfesta, sem
standa að fyrirtækjunum. Þefr vilja
að sjálfsögðu taka arð út úr starfsem-
inni. Ef litið er til þeirra krafna, sem
nú era settar um arðsemi, era þær
15% ef um áhættufjárfestingu er að
ræða, en 5 til 10% í öðrum verkefn-
um, sem þessi hljóta að teljast til.
Engu að síður eram við að tala um
umtalsverðar upphæðfr, sem yrðu
teknar út úr þessari starfsemi. Þetta
tvennt gerir að verkum að einka-
framkvæmdin er dýrari, nema náist
að reka starfsemina á miklu hag-
kvæmari máta.“
Ögmundur sagði að þar þyrftu
menn sérstaklega að hafa varann á
því að freistingin væri sú að ná kostn-
aði niður með því að fækka starfsfólki
og ná kjöranum niður. Það væri einn-
Hver er vaxtamunurinn?