Morgunblaðið - 24.05.2000, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 24. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Urgangs
þríhyrningurinn
MEÐHONDLUN
úrgangs er mikið til um-
ræðu um þessar mund-
ir. Líklega viljum við
flest haga málum þann-
ig að úrgangurinn sem
við látum frá okkur
valdi sem minnstum
skaða á umhverfinu, en
besta leiðin til þess er
ekki alltaf auðfundin.
Hér verður ekki
reynt að gefa óyggjandi
svar við þeirri spum-
ingu hvaða leið sé best,
hvorld frá fjárhagslegu
né umhverfislegu sjón- Stefán
armiði. Engin slík al- Gislason
gild svör eru til.
Tilgangur þessarar
greinar er aðeins sá að
kynna forgangsröð sem
heppilegt er að hafa í huga
þegar ákvarðanir eru teknar
um meðhöndlun úrgangs.
Forgangsröð við meðhöndlun
úrgangs er hægt að lýsa mynd-
rænt með svokölluðum
úrgangsþríhymingi. Þríhymingurinn
er þannig byggður upp að fyrst ættu
menn að skoða efsta og stærsta hluta
hans. Þar er kynntur sá valkostur,
sem almennt er heppilegastur frá
umhverfislegu sjónarmiði. Sé þessi
valkostur ekki fyrir hendi eða þegar
fullnýttur færa menn sig eitt skref
niður á við, eða velja með öðmm orð-
um næstbesta kostinn. Að honum frá-
gengnum er farið einu þrepi neðar, og
þannig koll af kolli þar til enginn val-
kostur er eftir nema sá lakasti sem
táknaður er með neðsta og minnsta
hluta þríhymingsins.
Hér á eftir verður farið nokkmm
orðum um einstaka hluta þríhyrn-
ingsins:
Lágmörkun
Besta leiðin til að fást við þau
vandamál sem fylgja úrgangi er að
koma í veg fyrir að úrgangurinn
myndist eða að draga úr magninu
eins og kostur er. Slíka möguleika
ætti að skoða áður en lengra er hald-
ið. Umhverfisvæn hönnun vöra og
framleiðsluferla er viðleitni í þessa
átt. Einnig er oft
ástæða til að spyija eft-
irfarandi spurninga: Er
varan nauðsynleg? Þarf
að nota svona mikið af
henni? Eru umbúðimar
nauðsynlegar? I þessu
sambandi er hollt að
hafa í huga að allur úrg-
angur hefur einhvem
tímann verið keyptur
fyrirpeninga.
Endurnotkun
Eftir að leitað hefur
verið allra leiða til að
draga úr magni þess
úrgangs sem mynd-
ast, liggur næst fyrir
að reyna að endur-
nota vörana eftir að
hefðbundnu notkunar-
skeiði hennar lýkur. End-
umotkun er m.a. það þegar
unnt er að nota vöra sem hrá-
efni í sama framleiðsluferli án
nokkurrar forvinnslu. Undir
þetta fellur einnig endumotkun
hluta á borð við fatnað, húsgögn,
tækjabúnað o.s.frv.
Sorp
Besta leiðin til að fást
við þau vandamál sem
fylgja úrgangi, segir
Stefán Gíslason, er að
koma í veg fyrir að
úrgangurinn myndist.
Sé ekki talið mögulegt að endur-
nýta vöra án forvinnslu er æskilegt að
skoða möguleika á endurvinnslu áður
en lengra er haldið. Umrædd vara er
þá hreinsuð, brotin niður eða forann-
in á annan hátt til að nýtast sem hrá-
efni. I þessu sambandi ætti fyrst að
kanna hvort unnt sé að endurvinna
vörana á framleiðslu- eða notkunar-
stað, en slíkt mætti kalla „endur-
vinnslu heima“. Þannig er áhættu og
kostnaði við meðhöndlun og flutninga
haldið í lágmarki. Sé ekki um slíkt að
ræða þarf að kanna möguleika á
„enduivinnslu að heiman".
Meðhöndlun
Að endurvinnslu frágenginni gerir
úrgangsþríhyminguiánn ráð fyrir
meðhöndlun sem næsta valkosti.
Meðhöndlun getur verið af efnafræði-
legum, eðlisfræðilegum eða líffræði-
legum toga. Þetta þrep á einkum við
þegar um spilliefni er að ræða. Til-
gangurinn er að eyða hættulegum
efnum úr úrganginum eða að minnka
rúmfang hans.
Brennsla/urðun
með orkunýtingu
Hér er komið í lægstu þrep úr-
gangsþríhymingsins í aðferðir sem
ekki ætti að þurfa að beita nema við
mjög takmarkaðan hluta úrgangs og
þá að undangenginni vandlegri skoð-
un á valkostunum ofar í þríhyrning-
num. Líta má á brennslu og urðun
sem neyðarúrræði, en þurfi að grípa
til slíkra ráða er sjálfsagt að nýta ork-
una sem í úrgangnum felst sé þess
nokkur kostur. Dæmi um aðferðir af
þessu tagi er sorpbrennsla þar sem
varmaorkan er nýtt, svo og söfnun og
nýting metangass frá urðunarstöð-
Urðun/brennsla
án orkunýtingar
Urðun eða brennsla úrgangs án
orkunýtingar er síðasti valkostur
úrgangsþríhymingsins. Slíkum að-
ferðum ætti aldrei að beita nema allra
leiða hafi áður verið leitað til að nýta
möguleikana ofar í þríhyrningnum.
Þessu lægsta þrepi fylgja umtalsverð
neikvæð umhverfisáhrif. Nýting
lands til urðunar er í raun óafturkræf,
þar sem niðurbrot úrgangs í vel frá-
gengnum urðunarstöðum getur tekið
aldir eða jafnvel árþúsund. Þar við
bætast umhverfisvandamál vegna
sigvatns og lofttegunda sem berast
frá urðunarstöðum. Brennslu úr-
gangs fylgir loftmengun, jafnvel þótt
nýtt sé fullkomnasta tækni sem bygg-
ist á brennslu og eftirbrennslu við
hátt hitastig. I mörgum tilvikum þarf
einnig að nota eldsneyti við brennsl-
una. Um leið er verið að kasta verð-
mætum á glæ, því úrgangur sem fer
þessa leið verður engum til gagns.
Höfundur er umhverfisstjórnunar-
fræðingur (MSc) og verkefnisstjóri
Staðardagskrár 21 á íslandi.
Er Eyjafjörður
inn of lítill?
í DEGI þriðjudag-
inn 16. maí var grein
sem hafði yfirskriftina
Mótmæla kræklinga-
eldi og þar var stjórn
Fiskeldis Eyjafjarðar
að lýsa áhyggjum sín-
um af fyrirhuguðu
kræklingaeldi í Eyja-
ffrði vegna hugsan-
legrar sjúkdóma-
hættu. Eg undir-
ritaður, sem er
forsvarsmaður Is-
lensks kræklings ehf.,
hef síðustu 2 ár verið
að afla mér upplýsinga
um kræklingarækt
víða í heiminum og tel
mig því vita eitt og annað sem varð-
ar þessi mál. En ég verð að viður-
kenna að ég varð bæði reiður og
hissa er ég las þessa grein og skil
engan veginn hvað þessum mönn-
um gengur til. Ég efast ekki eina
mínútu um mikilvægi þessa braut-
ryðjendastarfs á Hjalteyri síðustu
13 ár en myndi gjarna vilja sjá ein-
hver vísindaleg rök fyrir þessum
mótmælum.
Síðustu daga hef ég verið að afla
mér upplýsinga um hugsanlega
sjúkdóma sem kræklingurinn gæti
borið í annan fisk og hef rætt við
sérfræðinga hjá Hafrannsókna-
stofnun og Tilraunastöð Háskóla
Islands í meinafræðum að Keldum
I þeim samtölum kom fram að
það eru engir sjúkdómar þekktir
sem gætu borist frá kræklingi í
annan fisk. En aftur á móti er
hætta á að efni sem notuð era í eldi,
t.d lyf, sótthreinsiefni og fóður geti
haft áhrif á lífríkið í kringum stöðv-
arnar. Einnig langar mig að benda
á að Hafrannsóknastofnun verður í
samstarfi við íslenskan krækling
ehf. á meðan þessi rækt er á til-
raunastigi og stunda rannsóknir á
ræktuninni, og þar sem Hafrann-
sóknastofnun er einn stærsti hlut-
hafi í Fiskeldi Eyjafjarðar veit ég
að engin áhætta verður tekin sem
gæti skaðað lúðueldið. íslenskur
kræklingur ehf. mun alfarið fara
eftir tillögum stofnunarinnar varð-
andi staðarval fyrir
ræktunina.
Þar sem töluverðs
misskilnings virðist
gæta varðandi krækl-
ingarækt langar mig
að benda á eftirfar-
andi: Þetta er rækt,
ekki eldi, kræklingur-
inn sér alfarið um fæð-
uöflun sjálfur.
Það er villti stofninn
á hverjum stað fyrir
sig sem leggur til lirf-
ur til ræktunarinnar,
það er ekki verið að
Víðir koma með neitt nýtt á
Björnsson svæðið nema tógin
sem notuð eru til
ræktunarinnar.
Eyjafjörður er ca 350 ferkíló-
metrar og er strandlengjan um 160
kílómetrar. Kræklingur lifir frá
fjöruborði niður á 35 metra dýpi.
Hann finnst allt frá Gjögurtá inn til
Oddeyrar og að Múlanum að vest-
anverðu.
Könnum læsi og kennum lestur
NU Á vordögum
samþykkti Alþingi að
fela menntamálaráð-
herra að láta fara fram
könnun á læsi Islend-
inga. Könnunina á að
gera á árunum 2000 og
2001 og skal hún taka
til aldurshópanna 18-
67 ára, þ.e. fólks á
vinnumarkaði, enda
skal hafa samráð við
aðila vinnumarkaðarins
við undirbúning og
framkvæmd könnunar-
innar.
I rannsókn á duldu
ólæsi meðal Dana á al-
drinum 18-67 ára frá
árinu 1995 kom m.a. fram að um 12%
áttu í umtalsverðum lestrarerfiðleik-
um og 23% til viðbótar lentu í erfið:
leikum við lestur ákveðinna texta. I
inngangi að skýrslu um læsi ís-
lenskra barna frá 1993 er tekið fram
að engar rannsóknir séu til, svo vitað
sé, á læsi fullorðinna hér á landi. Mið-
að við þær kannanir sem til era á
stöðu barna og ungmenna hérlendis
og samanburði við sömu aldurshópa
hjá Dönum má gera ráð fyrir að nið-
urstöður úr sambærilegri könnun
gerðri hér á landi gæfu álíka niður-
stöðu, að um 20 þúsund íslendingar á
aldrinum 18-67 gætu átt í umtals-
verðum lestrarerfiðleikum. Sú rann-
sókn sem skýrslan greinir frá leiðir í
ljós að 5-10% fjórtán ára unglinga
eiga í veralegum erfiðleikum með að
skilja fræðsluefni sem þeir lesa, auk
þess sem líkur benda til að 10% til
viðbótar skilji textann ekki nægilega.
Upplýsingar sem
Lestrarmiðstöð KHÍ
hefur aflað með prófun-
um á nemendum í 9.
bekk grunnskóla benda
til þess að um 15%
nemenda séu í áhættu
með tilliti tO dyslexíu
og að um 10% eigi í al-
varlegum erfiðleikum
með lestur og/eða staf-
setningu.
Árangur næst
með kennslu
Athygli vakti fyrir
Svanfríður nokkram áram þegar
Jónasdóttir Iðnskólinn í Reykjavík
tók upp námskeið í
lestri fyrir nemendur skólans. Þau
vora tekin upp í kjölfar könnunar
sem gerð var á lestri og lesskilningi.
Sú kennsla hefur leitt í ljós að unnt er
að ná árangri með lesþjálfun þótt
nemendur séu komnir af bamsaldri
og rannsóknir hafa jafnframt sýnt að
framhaldsskólanemar geta náð vera-
legum árangri í lestri með mark-
vissri þjálfun. Ætla má að sama eigi
við um fullorðið fólk.
í nýrri skólastefnu er stefnt að því
að taka á málefnum barna með „sér-
tæka lesröskun", t.d. með lesskimun
og greiningu við upphaf grann-
skólagöngu. Það er góður ásetningur
og mun með aukinni sérkennslu og
hærra hlutfalli menntaðra kennara í
grannskólunum verða til þess að
fleiri böm fá þjónustu við hæfi og
auka þannig líkur á því að fleiri böm
ljúki grannskóla betur læs.
Á meðan samfélagið var lítt tækni-
Olæsi
Með nýrri tækni og
kröfum um meiri lestur,
segir Svanfríður Jónas-
dóttir, og skráningu alls
kyns upplýsinga detta
einstaklingar út af
vinnumarkaði og kom-
ast ekki inn aftur.
vætt og margar hendur þurfti til
framleiðslunnar var það ekki jafn-
alvarlegt fyrir einstaklinginn þótt
hann kynni ekki að lesa eða væri
treglæs. Þetta er gjörbreytt. Læsi er
nú grandvallarforsenda þess að
þegnarnir fái þrifist í samfélagi sem
tekur öram breytingum og á vinnum-
arkaði þar sem einstaklingamir
þurfa sífellt að takast á við nýjar að-
stæður með breyttri tækni og viður-
kennt er að menntun lýkur aldrei.
Hvaða möguleika á ólæs einstakling-
ur á slíkum vinnumarkaði?
Læsi er forsenda þátttöku
Nú um aldamótin eram við að
ganga inn í hið svokallaða upplýs-
ingasamfélag.
Það byggist á mikilvægi upplýs-
inga í leik og starfi og í allri framþró-
un, sem og nýtingu margvíslegrar
tækni til að svo megi verða. Mikil-
vægt er að fólk hafi færni til að tak-
ast á við ný og fjölbreytt verkefni
sem slíkum þjóðfélagsbreytingum
fylgja. Forsenda þess að geta verið
þátttakandi í slíkum breytingum er
að geta lesið og er það mikilvægara
nú en nokkra sinni fyrr. Með nýrri
tækni og kröfum um meiri lestur og
skráningu alls kyns upplýsinga detta
einstaklingar út af vinnumarkaði, og
komast ekki inn aftur, einstaklingar
sem gátu tekist á við ýmis störf sem
ekki kröfðust lestrar og skráningar
með sama hætti og í jafnríkum mæli
og á tölvuöld. Að verða læs er einn af
undirstöðuþáttum mannréttinda og
jafnframt er það krafa sem þjóðfé-
lagið gerir til þegna sinna.
Fullorðið fólk sem á við lestrar-
vanda að etja hefur flest reynt að fela
þessa fötlun sína. Bókaþjóðin gengur
út frá því að allir séu læsir þátttak-
endur. Þeir sem ekki era það era því
ekkert að flíka því, sumir með alvar-
legum afleiðingum. Það er því mjög
mikilvægt að læsi fullorðinna íslend-
inga verði kannað svo að traust vitn-
eskja liggi fyrir um hve margir eiga
við þennan alvarlega vanda að etja.
Það þarf að opna umræðuna svo lítt
eða illa læst fullorðið fólk átti sig á
því að það er ekki eitt að glíma við
þessar aðstæður. Við ákvarðanir um
hvemig við verður bragðist ætti að
líta til þess hvað hefur verið gert til
að kenna fullorðnu fólki að lesa, bæði
hér og annars staðar. Þetta er bæði
ögrandi og mikilvægt verkefni sem
menntamálayfirvöld þurfa að takast
á við af metnaði.
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.
Kræklingur
Kræklingarækt, segir
Yíðir Björnsson,
er lífræn ræktun.
Það má nokkuð Ijóst vera að
stofninn nemur hundruðum ef ekki
þúsundum tonna í firðinum.
I fjörðunum (rias) í Galesíu á
Spáni era ræktuð ca 200.000 tonn af
kræklingi á ári (svæðið er lítið eitt
stærra en Eyjafjörður) og þar hef-
ur verið samfelld ræktun frá 1940.
Sú ræktun skapar um 13.000.bein
störf og framleiðsluverðmæti um 5
milljarðar. (heim. FAO World
market for mussels 1998)
I Noregi er mikill uppgangur í
kræklingarækt og sem dæmi má
nefna að framleiðslan á síðasta ári
nam 3.210 tonnum og áforma þeir
að vera komnir með 23.000 tonna
framleiðslu 2003. Einnig má nefna
að nálgunarmörk sem hafa verið
1000 metrar milli ræktunar og eldis
er verið að fella niður þar sem
rannsóknir hafa leitt í ljós að
kræklingurinn hefur mjög jákvæð
áhrif á lífríkið
(heim.www.skjell.com) (nálgunar-
mörk við Hjalteyri eru 5 km). Þar
sem ég undirritaður hef enga dokt-
orsgráðu í fiskifræðum langar mig
til að spyrja forsvarsmenn Fiskeld-
is Eyjafjarðar að eftirfarandi.
1) Hvaða (hugsanlegu) sjúkdóm-
ar eru þetta sem hér um ræðir?
2) Hvaða smitleiðir hafa þessir
(hugsanlegu) sjúkdómar?
3) Af hverju koma þessir(hugsan-
legu) sjúkdómar upp við ræktun
sem er algjörlega lífræn?
4) Hafa virkilega engar rann-
sóknir verið gerðar síðustu 13 ár á
sjúkdómshættu frá þeim kræklingi
sem þegar er í tonnavís í kringum
Hjalteyri?
5) Hvernig er sjótöku háttað í
stöðinni? (grófsíað, sandsíað, út-
fjólublátt ljós)
6) Hvernig er frárennslismálum
frá stöðinni háttað?
Kræklingarækt er ný atvinnu-
grein á Islandi, hún er mjög
áhættulítil, stofnkostnaður lítill,
skapar mikla atvinnu, er hægt að
stunda á flestum stöðum sem
kræklingur vex á annað borð og
hefur ekki mengunarhættu í för
með sér.
Ef þessi atvinnugrein á að vaxa
og dafna þurfa ráðamenn að kynna
sér málið vel og hætta að tuða um
hvernig fór fyrir laxeldinu, þetta
eru alveg óskyld mál og því virki-
lega sárt að þurfa að hlusta á mis-
vitra menn sem virðist ganga það
eitt til að skjóta fyrst og spyrja svo.
Höfundur er framkvæmdastjóri
íslensks kræklings hf.