Morgunblaðið - 10.06.2000, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
LAUGARDAGUR 10. JÚNÍ 2000 39
Lesskimun II - Bekkjarkennarinn þekkir nemandann best og hefur mesta svigrúmið til
að sinna honum. Gunnar Hersveinn hlýddi á Rósu Eggertsdóttur á málþinffl um les-
skimun og lestrarörðugleika vara kennara t.d. við því að „afgreiða“ nemendur frá sér. Er
íslensk þjóð almennilega læs? Er lestrarhæfnin slök? Hvað er til ráða?
Morgunblaðið/Jim Smart
Erindi Rósu vakti mikla athygli á málþinginu um lesskimun og lestrarörðugleika.
Skoðun á lestrar-
kennslu í skólum
• Bekkjarkennarinn er og á að vera
helsta haldreipi nemenda.
• Lágmarkslæsi í grunnskólum
er um 100-120 orð á mínútu.
Er annað viðunandi en að
veita nemendum bestu
kennslu í lestri sem völ er
á? spurði Rósa Eggerts-
dóttir sérfræðingur hjá Rannsókna-
stofnun Háskólans á Akureyri á mál-
þingi menntamálaráðuneytis um
lesskimun og lestrarörðugleika
þriðjudaginn 6. júní. „Það er kominn
tími til að taka til endurskoðunar
lestur og lestrarkennslu í heild í
grunnskólum landsins. Skýra stefnu-
mótun þarf varðandi málefni lesham-
laðra svo að þeir geti notið náms.
Hækka þarf almenn viðmiðunar-
mörk varðandi lesskilning og leshr-
aða. Innleiða þarf meiri fjölbreytni í
kennsluháttum og gagnger endur-
skoðun þarf að fara fram á því hvern-
ig mati er almennt háttað í lestri.“
Hún sagði einnig: „Lestur og rit-
mál er hluti af daglegu lífi í þjóðfél-
aginu og sá sem er ekki læs á á bratt-
ann að sækja. Það er ljóst að
framhaldsskólinn hefur um margra
ára skeið fundið fyrir því að nemend-
ur hafa ekki nægilega lestrarfæmi
miðað við lestrarkröfur framhalds-
námsins. Spyrja má hvort þjóðin sé
almennt nægilega vel læs. Lág-
marksviðmiðun fyiir læsi í grunn-
skólum virðist vera um 100-120 orð á
mínútu. Erlend viðmið fyrir full-
orðna eru um 250-500 orð á mínútu
fyrir almennan lestur.“
Aðferðir til að skilja
Rósa fjallaði í erindi sínu um stöðu
lestrarmála, þarfir nemenda, þekk-
ingu kennara og skipulagt skóla-
starf. „Samspil þessara þátta ræður
yfirleitt úrslitum um hvernig til tekst
með nám. Nauðsynlegt er að meta
stöðuna á hverjum tíma, skilgreina
hvernig hún hætti að vera og finna
leiðir til að brúa bilið þar á milli,“
sagði hún. Hér er sagt frá nokkrum
þáttum í fyrirlestri hennar. Lesend-
ur geta kynnt sér hann betur á
heimasíðu menntamálaráðuneytis:
www.mrn.stj.is.
Hún sagði að eftir níu ára nám í
grunnskóla vorið 1996 hafi 'Æ hluti
nemenda á Norðurlandi eystra átt
við erfiðleika að etja í lestri, þar af
voru 6,6% með leshömlun. Upplýs-
ingar frá þrettán skólum á svæðinu
árið 1997 bentu til að kennsluaðferð-
ir í lestri hafi verið einhæfar, viðmið
fyrir leshraða lág eða um þriðjungur
ef ekki fjórðungur þess sem t.d.
Bandaríkjamenn telja æskilegt og
lesskilningur virtist vera metinn
fremur en kenndur. „Þetta síðast-
talda kemur heim og saman við um
tuttugu ára gamla rannsókn Durkins
sem leiddi í ljós að af 300 kennslu-
stundum sem fóru í umfjöllun um
lesskilning eyddu kennarar 99% tím-
ans í að meta hvort nemendur hefðu
skilið, t.d. með því að spyrja þá út úr,
en aðeins um 1% tímans til að kenna
þeim aðferðir til að skilja efni texta.“
Skyldi málum vera eins háttað á ís-
landi?
Að vaka og sofa á verðinum
Rósa sagði að Giljaskóli hafi sl. tvö
ár sett lestur og lestrarkennslu í for-
gang. Þar var staða lestrar metin,
sett var fram stefna um æskilega
stöðu og allir almennir kennarar,
báðir skólastjórnendur og sérkenn-
ari tóku þátt í vetrarlöngu námskeiði
um byrjendakennslu, fjölbreytta
kennsluhætti, leshraða og lesskiln-
ing. í vetur hafa kennarar þar verið
að kenna hver öðrum sína sérfræði.
Borgarhólsskóli hefur í vetur verið
að innleiða markvisst skipulag á
skimun á lestri í 1.-8. bekk. Starfs-
hópur kennara frá öllum skólum í
báðum Þingeyjarsýslum hefur í vet-
ur starfað að stefnumótun í lestri.
11% almennra kennara á Norður-
landi eystra hafa sótt 70 tíma nám-
skeið í lestri og leshömlun. Tuttugu
kennarar í Verkmenntaskólanum og
Menntaskólanum á Akureyri hafa
nýlega setið námskeiði um leshöml-
un.
„Vafalaust er svipaðar sögur að
segja annars staðar frá, sögur sem
lýsa ýmist slæmu ástandi eða upp-
sveiflu ogframþróun. Staðreyndin er
sú að ástæðulaust er að draga fjöður
yfir það að vandinn er umtalsverður
mjög víða varðandi lestur. Við höfum
sofið á verðinum og ekki lánast sem
skyldi að færa þá þekkingu sem
íræðaheimurinn býr yfir inn í skól-
astofuna," sagði hún.
Þarfir nemenda verða ekki skil-
greindar með góðu móti nema fyrir
liggi viðmið um æskilega stöðu. Skil-
greining á viðmiðum getur byggst á
vanþekkingu eða góðum skilningi og
djúpri þekkingu. Sem dæmi má taka
leshraða. „Ef talið er gott að nem-
endur í 5. bekk hafi náð 170-200 at-
kvæðum á mínútu miðað við radd-
lestrarpróf sem felur í sér einfaldan
bamalegan sögutexta mætti ætla að
neinendur sem ná þeim hraða séu í
góðum málum. Hvað skyldi það svo
segja okkur ef þessir sömu nemend-
ur eiga í erfiðleikum með að lesa
námsbókina Sjálfstæði íslendinga?“
spurði hún.
Að senda nemendur út úr bekk
Rósa sagðist vera að leiða að því
rök að skóli geti ekki með góðu móti
sett fram æskileg viðmið fvrir ár-
angri nemenda nema þau byggi á ít-
arlegri þekkingu. Þegar viðmið um
árangur varðandi lestrartækni, lið-
leika raddlestrar, hraða hljóðlestrar
og síðast en ekki síst lesskilnings
hafa verið sett fram er raunhæft að
meta og túlka stöðu og þarfir nem-
enda. Skimunarpróf eru lykilþættir í
því sambandi. „Þau eru leitartæki til
að vísa okkur á nemendur sem huga
þarf betur að en almennt gerist. Ef
reglubundin skimun er ekki hluti af
skólastarfinu verða nemendur háðir
þekkingu eða þekkingarleysi kenn-
ara á hveijum tíma.“
Hún segir þá tilhneigingu hafa
verið ríka í skólastarfi að senda nem-
endur út úr bekk ef þeir þurfa
persónulegri umönnun en sameigin-
leg yfirferð námsbóka í bekk felur í
sér. Hér þarf að staldra við því grein-
ing má ekki verða til þess að kennar-
ar vilji losna við nemanda - afgreiða
hann frá sér til einhvers annars.
Sumum finnst e.t.v. að hér sé kveðið
fast að orði. Hér verður þó enn minnt
á að það er óviðunandi þegar skólar
og kennarar halda í tiltekna skipan
mála ef hún gefur ekki góðan árang-
ur. Skólar þurfa að geta sýnt fram á
að skipan skólastarfs á hverjum tíma
byggi á leiðum sem gefa hámarksár-
angur í víðum skilningi."
Þekking kennara er forsenda þess
að hann hafi skilning á þörfum nem-
enda að mati Rósu. En hvað með
lesturinn sjálfan?
Að stunda nám á
eigin forsendum
„Nú er það svo að skólar reyna að
sinna vel nemendum með leshömlun
með því að bjóða þeim ítarlega lestr-
arkennslu til lengri eða skemmri
tíma. Þessi kennsla gengur venju-
lega undir heitinu „sérkennsla" og
Dæmi
„Ég las aldrei hratt en mér
lannst ekkeii erfltt að lesa.
Ég skrifaði alltaf ipjBg vit-
laust. Þegar dg fór að !æra
erlend tungumál fann ég
fyrst fyrir erfiðleikum. Ensk-
an hefur atltaf verið mjög
slæm hjá mér, bæði þegar ég
les, hlusta og skrifa. Mér
finnst erfítt að komast í
gegnum iöug orð og muna
hvernig á að bera fram orðin.
Þótt kennarinn færi yfír það í
tfmunura var ég búin að
gleyma þvf þegar ég kom
heim. - Já, ég hefði viþ'að
læra eitthvað."
Þrítvg ófaglærð kona
fer oftar en ekki fram utan almenns
bekkjarstarfs,“ sagði Rósa. Nem-
endum er oftast kennt nokkrum
saman í hóp tvisvar til þrisvar í viku.
Við þessa skipan yfirtekur sér-
kennarinn venjulega ábyrgð og um-
sjón með lestrarkennslunni. Bekkj-
arkennarinn ýmist styður við
sérkennsluna eða hættir afskiptum
af lestri nemandans meðan á sér-
kennslu stendur, e.t.v. árum saman.
Sérkennsla af þessu tagi er dýrasta
kennsla hvers skóla. Þessa skipan
mála þekldr margt íslenskt skólafólk
vel.
Rósa setti fram miklar efasemdir
um að þessi háttur sé sá sem gefur
nemendum mestan og bestan árang-
ur. Hún setti einnig fram þá skoðun
að hinn almenni kennari sé eða ætti
að vera helsta haldreipi nemenda.
Bekkjai-kennarinn þekkir nemand-
ann best og hefur mesta svigrúmið til
að sinna honum. Faggreinakennar-
inn kemur næst á eftir, hittir nem-
andann a.m.k. vikulega ef ekki fjór-
um til fimm sinnum í viku. í hinu
hefðbundna skipulagi hittir sér-
kennarinn nemendur e.t.v. jafnoft og
faggreinakennarar. Það dugir þó
ekki til vegna þess að hin persónu-
bundna aðstoð og það að stunda nám
á eigin forsendum þarf að hríslast
inn í allt námið hvar sem er, hvenær
sem er.
Nemandinn er kjarni
skólastarfsins
„Skipuleggja þarf starfið í skólan-
um út frá mikilvægi hins almenna
kennara. Það er löngu þekkt að um-
bætur og skólaþróun takast þá fyrst
þegar hinn almenni kennari fóstrar
hugsunina innan veggja kennslustof-
unnar. Kjaminn er nemandinn og
þarfir hans,“ sagði hún. „Næstir hon-
um standa þeir kennarar sem kenna
honum mest. Öflugt stoðkerfi ráð-
gjafa er í næsta hring, ætlað til að
styðja við kennarann og nemandann
beint, sé þörf talin á. I ýmsum tilvik-
um mun þurfa tveggja kennara kerfi
þar sem kennarar deila jafnri ábyrgð
á undirbúningi, kennslu og mati.
Hluti af skipulagi skóla þarf að vera
viðvarandi matsvinna. Skólinn setur
sér viðmið fyrir árangm1 og metur
þarfir nemenda út frá þeim viðmið-
um. Þegar þarfir nemenda eru ljósar
metur skólinn hve mikið þarf að
styðja við kennara til að þeir verði
færir um að mæta þessum þörfum
nemenda. í framhaldinu er skipulögð
ráðgjöf og endurmenntun til að gera
kennarana hæfari til að mæta sífellt
fjölþættari þörfum nemenda.
Sá háttur að vísa nemendum frá
bekkjarkennslu að hluta eða öllu
leyti leiðh- það af sér að bekkjar-
kennarinn og faggreinakennarinn
læra ekki að takast á við sífellt fjöl-
breyttari verkefni. Þeirra fæmi
verður „status quo“ - lítt breytanleg
- enda finna þeir lausnir í því að af-
greiða nemendur frá sér til ein-
hverra annarra sem þeim finnst að
ættu að geta meira en þeir sjálfir. Er
þetta ásættanlegt?"
Punktar af málþingi
► Málþing menntamálaráðuneytis
um lesskimun og lestrarörðug-
leika var haldið 6. júní frá kl. 9:00-
17:00
► Málþingisstjóri var Jónína
Bjartmarz alþingismaður og for-
maður Heimilis og skóla. Meðai
þeirra sem skipulögðu málþingið
voru Guðni Olgeirsson deildar-
sérfræðingur og Erla Ósk Guð-
jónsdóttir stjómarráðsfulltníi.
► Á málþingi var m.a. fjallað
um forvamamarstarf, greiningu
dyslexíu, kennsluaðferðir og
námsefni. Guðni Olgeirsson sleit
þinginu með þeim orðum að fag-
stéttir þyrftu að vinna saman með *
foreldrum og nemendum að því að
þjónustan vegna dyslexíu yrði góð
í skóla án aðgreiningar.
► Menntamálaráðherra skipaði
framkvæmdanefnd á árið 1998 til
að þróa áfram lesskimun í gmnn-
og framhaldsskólum. En hún var
lögð niður. Ráðherra sagði á þing-
inu: „Töluverðar vonir tengdust
störfum nefndarinnar, enda sátu
þar fulltrúar þeirra stofnana og
félaga, sem helst hljóta að koma að
framkvæmd þessa verkefnis í sam-
ræmi við nýju skólastefnuna. Því
miður varð ágreiningur um leiðir
að markinu og forgangsröðun
verkefna til þess að nefndarstarfið
skilaði ekki þeim árangri, sem að
var stefnt. Annars vegar var sagt,
að allt handbært fé ætti að nota til
að þróa séríslenskt lesskimunar-
próf með tilheyrandi rannsóknum
og umtalsverðum kostnaði, hins
vegar var talið skynsamlegt, að
fjánnagn yrði einkum nýtt á þessu
ári til að koma á lesskimunarkerfi
í grunnskólum með því að styðja
við þróun lesskimunartækja _
/prófa sem eru á lokastigi. /Ég
ætla ekki að relqa hin ólíku sjónar-
mið nánar, því að vafalaust munu :
þau koma fram í máli manna hér á r
þessu þingi. Ágreiningurinn um
leiðir varð hins vegar til þess, að
ég ákvað að þakka nefndinni fyrir
vel unnin störf og tók framkvæmd-
ma að mestu inn í ráðuneytið."
Björn Bjarnason ákvað í kjölfarið
að leita fremur til þeirra sem væru
langt komnir með að þróa, þýða og
staðfæra tæki og próf til að skima
lestur meðal barna.
► Dyslexía er ráðgáta. Hún
virðist eiga sér flókinn uppruna í
taugakerfinu og stundum birtist
samband milli lestrarörðugleika
og hreyfigetu. Oftast birtist hún í
óvæntum námserfiðleikum.
► Leiðin að því markmiði að
greina námsörðugleika vegna dys-
lexíu verður sú að styðja fjöl-
breyttar aðferðir og ýmiss konar
tæki og próf og leyfa þeim að
keppa sin á milli. (Leiðimar eru
annaðhvort miðstýring eða sam-
keppni.)
Tæki sem gefur góðan árangur
stendur áfram, annað líður undir
lok. Þótt æskilegt sé að þróa sér-
íslenskt lesskimunartæki, er ekki
talið ráðlegt að slíkt tæki verði
ráðandi í kerfinu. Sveitarfélög og
skólar geta valið og þróað sínar
leiðir.
► Námsráðgjafar bentu ítrekað
á á málþinginu að skólar ættu að
nýta sérþekkingu þeirra til að
vinna með dyslexíu-nemendum. <'
Þeir gætu veitt góða þjónustu og
m.a. kennt þeim námstækni.
► Þverfagleg nálgun á dyslexíu
virðist vera vænlegust til vinnings.
Engin ein fagstétt ræður við hana.
Samstaða og samstarf! Ekki
sundmng og deilur um keisarans
skegg.!
► Dyslexía er ekki einhliða. Hún
þýðir erfiðleikar með orð. Hún er
sértæk les- og stafsetningarhöml-
un/röskun/eifiðleikar. Hún er tor-
læsi, lesblinda, orðblinda.
► Dyslexía birtist mismunandi
eftir aldri: Á leikskólaaidri: Mál- -
tmflanir em oft merkjanlegar eða
undirliggjandi. Á gmnnskólaaldri:
Lestrarerfíðleikar hamla mest
námi en stafsetningarerfíðleikar
em líka. Önnur skólast ig: Staf-
setningarerfíðleikar í íslensku og
tungumálum, stundum Iestrarerf-
iðleikar á erlendum málum, jafn-
vel íslensku. 'C