Morgunblaðið - 16.07.2000, Blaðsíða 11

Morgunblaðið - 16.07.2000, Blaðsíða 11
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 2000 11 stöður rannsókna okkar í Bandaríkj- unum hafa verið mjög skýrar að þessu leyti og eins hafa þær sýnt að þótt verðbólga aukist lítillega þarf ekki að hafa áhyggjur af að hún endi í óðaverðbólgu. Það er sem sagt hægt að hleypa verðbólgu lítUlega upp og ná henni síðan niður aftur þegar að- stæður leyfa. Við sem störfuðum í stjóm Clintons sannfærðumst um það að hagfræðilega er ekki hægt að réttlæta það að einbh'na á verðbólg- una og við sannfærðumst einnig um að það er þess virði að taka þá áhættu að verðbólga hækki ef það er til þess gert að draga úr atvinnuleysi. I ljós kom að þetta var rétt skoðun og við komumst að þeirri niðurstöðu að sá mikli ótti sem er við verðbólguna sé alveg óþaríur.11 Dýrara að lækka verðbólguna en lifa við hana Hversu hátt má verðbólgan þá fai-a án þess að það skapi vandamál? „Það er næstum alger samstaða meðal hagfræðinga um að verðbólga undir tíu prósentum hafi engin slæm efnahagsleg áhrif. Sumai- rannsóknir sem gerðar hafa verið við Aiþjóða- bankann sýna að þessi mörk liggja umtalsvert hærra. Það sem máli skiptir er hversu vel stofnanir þjóðfé- lagsins eru í stakk búnar að laga sig að verðbólgunni. Af þeim löndum sem hafa meðaltekjur er Tyrkland í hópi þeirra sem hafa vaxið hvað hraðast á síðustu tuttugu árum og þar hefur verðbólgan verið yfir fimmtíu prósent að meðaltali á ári. Landið hefur lært að búa við háa verðbólgu og það eru afar litlar vísbendingar um að þetta hafi haft neikvæð áhrif á vaxtarferil þess. Þá hefur líka verið sýnt fram á að þó að verðbólga fari of hátt þurfi ekki að vera dýrt að ná henni niður. Annað sem styður þetta er að þeim löndum í Mið- og Austur-Evrópu, sem hafa verið með hóflega verð- bólgu, hefur vegnað betur en hinum sem hafa leitast við að hafa hana sem allra lægsta. Póllandi, sem hefur ver- ið með fimmtán til tuttugu prósenta verðbólgu, hefur gengið best allra þessara landa og mun betur en Tékklandi, sem reynt hefúr að halda verðbólgunni í tveimur til þremur prósentum." En eru ekki tvö til þrjú prósent ein- mitt yfirleitt viðmiðið hjá seðlabönk- um? „Jú, einmitt, og Tékkland hefur reynt að fylgja þessari stefnu og náð slökum árangri með henni. Þannig hefur það sýnt sig að sú stefna Al- þjóðagjaldeyrissjóðsins að fá þessi lönd tii að halda verðbólgu lágri er röng. Það eru allir sammála um að óða- verðbólga er hræðileg, því við óða- verðbólgu virkar verðmyndunarkerf- ið ekki og þar með ekki efnahagslífið heldur. En niðurstaðan er samt sem áður sú að kostnaðurinn við að beij- ast við að ná niður hóflegri verðbólgu getur verið meiri en að læra að búa við slíka verðbólgu." Minnkun atvinnuleysis besta félagslega aðgerðin Snúum okkur að öðru. Þú varst for- maður hagfræðiráðs Clintons og hljómar býsna sáttur við efnahag Bandaríkjanna. Hver er staðan í efnahagsmálum þeirra nú? „Á heildina litið hefur efnahagur Bandaríkjanna verið stórkostlegur síðustu átta árin. Við erum sérstak- lega stolt af því að hafa náð atvinnu- leysinu niður í 4%, sem er það lægsta sem þekkst hefur, en það var í 7,6% í febrúar 1992. Verðbólga jókst ekki, en það sem meira máli skiptir er að þetta hefur orðið að bestu félagslegu aðgerð sem Bandaríkin hafa kynnst. Fátækt minnkaði afar mikið, fjöldi þeirra sem þiggja velferðaraðstoð minnkaði og glæpum fækkaði, þannig að þetta hafði mikil áhrif á þjóðfélagið í heild.“ Telurðu sem sagt að aukin atvinna, þ.e. minna atvinnuleysi, sé mikilvæg til að ná félagslegum markmiðum, en ekki aðeins efnahagslegum? „Það hefur skelfileg áhrif á fólk að hafa ekki vinnu. Fjölskyldur sundrast og vonir og draumar fólks verða ekki að veruleika. í mínum huga er þess vegna miklu fleira en vöxtur lands- framleiðslunnar í húfi. Það kann að virðast lítilfjörlegt að fara úr sjö pró- sentum niður í fjögur, en fólkið sem kemur inn á vinnumarkaðinn og verð- ur þvi í ákveðnum skilningi þátttak- Tollmúrar hafa lækkað fyrir iðnvarning en ekki landbúnaðarvör- ur, svo það getur eng- inn haldið því fram að leikurinn sé jafn og kerfið réttlátt. Þarna var því allt gert til að drepa efnahags- lifið og svo lýstu menn undrun sinni á að fjármagn streymdi ekki inn í landið. En fjármagn streymdi sem sagt úr landi og gjaldmiðillinn féll. Ef maður lítur á háa vexti eina og sér og án reglna á fjármála- markaði og í banka- kerfi slá þeir ekki endilega á verðbólgu því þeir draga meira fjármagn inn í landið. Við sem störfuðum í stjórn Clintons sann- færðumst um það að hagfræðilega er ekki hægt að réttlæta það að einblína á verð- bólguna og við sann- færðumst einnig um að það er þess virði að taka þá áhættu að verðbólga hækki ef það er til þess gert að draga úr atvinnuleysi. í tilviki fiskveiðirétt- inda getur verið um fátæka f iskimenn að ræða sem hafa haft réttinn í langan tíma eða að fyrirtæki hafi keypt réttindin og talið að þeim fylgdu vel skilgreind eignar- réttindi. endur í þjóðfélaginu hefur fram til þessa tilheyrt jaðarhópum. Fyrir bandarískt samfélag hefur þetta þess vegna verið ákaflega ábatasamt." Réttmætar athugascmdir með afturhaldssömu ívafí Mótmælin í Seattle í Bandaríkjun- um vöktu á sínum tíma mikla athygli, en þar var fólk að beijast á götum úti gegn fijálsum milliríkjaviðskiptum. Þú varst aðalhagfræðingur og að- stoðarbankastjóri Alþjóðabankans á þessum tíma og þar til fyrir skömmu, hvaða augum lítur þú mótmæli sem þessi? „Það sem við sáum á þessum mót- mælafundi og öðrum álíka er mikill fjöldi fólks, sérstaklega ungs fólks, sem lýsir yfir skoðun sinni á því hvernig haldið er á málum varðandi alþjóðavæðingu. í stórum dráttum má segja að þetta fólk hafi haldið því fram, að gildi sem það metur mildls hafi ekki fengið næga athygli á fund- inum í Seattle. Þessi gildi eru til dæmis umhverfið, viðbrögð við fá- tækt og opin lýðræðisleg umræða. Eg tel þessar athugasemdir eiga fyllilega rétt á sér, en með þeim fylgdi þó gam- aldags barátta gegn hvers kyns fram- förum og fijálsri verslun. Maður verður að átta sig á því hvers vegna þessu er blandað saman. Stefnan er ekki mörkuð í mótmælun- um og tilgangur þeirra er ekki stefnu- mörkun. Fólk verður að setjast niður og ræða málin til að marka stefnu og setja lög. Tilgangur mótmæla í lýð- ræðisríkjum er að benda á að í stjórn- málunum hafi ákveðin gildi, sem að minnsta kosti ákveðinn hópur hefur sterkar skoðanir á, orðið undir og fái ekki næga athygli og að stjómmálin verði að taka þessi mál betur fyrir. Þetta er því leið til að láta rödd sína heyrast. I kjörklefanum greiðir maður ein- um eða öðrum atkvæði, en maður segir ekki skoðun sína á fjölda mikil- vægra mála. Maður vegur þetta allt og metur og segh’ svo að einn sé betri en annar. Fólk vill hins vegar taka af- stöðu til fleiri hluta en einungis þess hvorir séu betri, demókratar eða repúblikanar, það vill segja skoðun sína á tilteknum málefnum. Það verð- ur fyrir vonbrigðum með stjómmálin og finnst það hafa lítið að segja, því það er langt bil á milli kjósenda og þeirra sem starfa að stjómmálum. Þá er það sem fólk fer út á götumar til að tjá sig. Viðræður um viðskiptamál fara til að mynda að mestu fram á bak við luktar dyr. Sérhagsmunir hafa mikið vægi í samningaviðræðum um við- skiptafrelsi. Frá sjónarhóli þróunai’- landanna hafa línumar algerlega ver- ið lagðar út frá hagsmunum þróaðra ríkja og niðurstaðan hefur verið mjög á einn veg. Tollmúrar hafa lækkað fyrir iðnvaming en ekki landbúnaðar- vörur, svo það getur enginn haldið því fram að leikurinn sé jafn og kerfið réttlátt. Afríka sunnan Sahara, sem er fátækasti hluti heimsins, var sam- kvæmt útreikningum Alþjóðabank- ans tveimur til þremur prósentum vem stödd eftir Úrúgvæ-lotuna en fyrir hana. Staðreyndimar em því alveg Ijós- ar; hinir fátæku fara halloka. Boð- skapurinn um fijáls viðskipti segir að mikilvægt sé að færa fólk úr störfúm þar sem framleiðni er lítil í störf þar sem hún er mikil og þetta er það sem við kennum nemendum okkar í skól- unum. Ein mikilvægasta kenning hagfræðinnar er að ftjáls viðskipti séu af hinu góða. Og þetta stenst í skilvirku hagkerfi þar sem er næg atvinna. I hagkerfi eins og í Suður- Afríku þar sem um fjórðungur fólks hefur enga atvinnu munu frjáls við- skipti aftur á móti leiða til meira at- vinnuleysis. Ef þessu fylgir hávaxta- stefna þannig að enginn geti skapað nýju störfin fer landið úr því að hafa lága framleiðni í enga framleiðni. Þetta leiðir ekki til aukins vaxtar og kemur sérlega illa við þá fátækustu. Þegar fólk missir vinnuna hefiir það ekki efni á að kaupa eldsneyti og þá fer það og heggur niður trén fyrir utan bæina. Þetta spillir umhverfinu og leiðir til jarðvegseyðingar. Þannig að ef menn hafa áhyggjur af umhverf- inu hafa þeir áhuga á að fólk geti lifað án þess að spilla umhverfinu. Þannig tengjast öll þessi mál og þess vegna er þeim blandað saman.“ Öryggisleysi veldur fátæku fólki áhyggjum í nýlegri rannsókn David Dollar og Aart Kraay hjá Alþjóðabankanum er niðurstaðan allt önnur en þú ert að lýsa. Þeir komast að þeirri niðurstöðu að hinir fátæku hagnist jafn mikið á hagvexti og hinir efnaðri og að þeir efnist á sama tíma, það er að segja að hinir efnaðri njóti ávinningsins ekki fyrst eins og oft hefur verið haldið fram. Nýleg rannsókn frá Alþjóðavið- skiptastofnuninni gefur svipaða nið- urstöðu. Hvað segirðu um þetta? „Fyrst verða menn að átta sig á því hvemig slíkar rannsóknir eru gerðar. Þama er beitt aðfallsgreiningu á gögn frá mörgum löndum samtímis, svo sem vöxt margra ólíkra landa þar sem aðstæður em ekki hinar sömu. Þeir sem taka hlutina alvarlega em fullir tortryggni gagnvart slíkum rannsóknum. Það koma mörg vanda- mál upp við slíkan samanburð og líta þarf tíl alls þess sem skilur á miUi landanna. Stundum er það þannig að þú tekur eitt land út úr gagnasafninu og setur annað inn og þá breytast nið- urstöðumar algerlega. Sem dæmi má nefna að Kína er yffrleitt ekki haft með í slíkum rannsóknum eða því ekki gefið fullt vægi. Kína er það þró- unarland sem hefur náð bestum ár- angri. Kína stundaði mikinn útflutn- ing þannig að það tók þátt í alþjóðlegum viðskiptum og það leikur enginn vafi á því að hagvöxtur vegna útflutnings er mjög mikilvægur. Það er reynslan frá allri Asíu. En Kínveijar vora ekki fljótir til að veita frelsi til innflutnings, ekki frek- ar en Suður-Kóreumenn. Þeir hyggj- ast nú gera það vegna Alþjóðavið- skiptastofnunarinnar, og ég held að það sé rétt hjá þeim. En það er ekki hægt að halda því fram að Kína hafi vaxið vegna þess að viðskipti hafi ver- ið gefin frjáls. Útflutningur vai’ mikil- vægur þáttur í stefnu Kína en inn- flutningur var það ekki. Það var opnað ef miðað er við hvemig það hafði verið áður, en ég held að enginn myndi halda því fram að þessi opnun hafi verið meginþáttur í stefnu þess. Aðferðafræðin í þessum rannsókn- um er sem sagt mjög umdeilanleg og menn verða líka að skoða það hvort vöxturinn er vegna aukins útflutn- ings, sem allir styðja, eða frelsis í inn- fiutningi. Niðurstaða mín er því sú að menn fá ólíkai’ útkomur úr slíkum rann- sóknum. Loks vil ég nefna að það er önnur hlið á fátæktinni sem veldur fátæku fólki áhyggjum, en það er öryggis- leysið. Úm þetta mun Alþjóðabank- inn fjalla í skýrslu sem kemur út í haust. Oft er um að ræða tengsl á milli tiltekinnar útfærslu frelsisaukn- ingar og öryggisleysis og þannig hef- ur aukið frelsi á skammtímahluta fjármagnsmarkaðarins valdið miklu öryggisleysi í ákveðnum löndum. Aukið frelsi á fjármagnsmörkuðum í Asíu, sem er ólíkt auknu frelsi til að versla með vörur, hefur leitt til lægri tekna hjá hinum fátækari, aukinnar fátæktar og aukins öryggisleysis, sem rétt er að taka fram að var ekki tekið með í rannsókn Dollars og Kraays. Það er munur innan hagfræðinnar á þeim sem trúa því sem kallað hefur verið lögmál Says, þ.e. að ef til sé at- vinnulaust fólk muni markaðurinn skapa störf handa því, og svo hinum sem segja að markaðurinn virki ekki alveg svo vel. Sér í lagi í vanþróuðum ríkjum, því einkenni þeirra ríkja er að markaðurinn virkar ekki vel. Ef markaðurinn virkaði vel væm þau þróuð. Svo ef markaðurinn virkar ekki vel geta verið löng tímabil þar sem hann skapar ekki störf og á þeim tíma mun fólk eiga mjög erfitt. Hinir síðamefndu hafa sérstaklega áhyggj- ur af því ef Alþjóðagjaldeyrissjóður- inn og aðrir þvinga fram stefnu sem gerir enn erfiðara að skapa störf. Ef vextir era á bilinu tuttugu til þijátíu prósent koma ekki mörg fyrirtæki fram til að skapa ný atvinnutækifæri. Oft er frjálsri verslun þannig ekki fylgt eftir með atvinnusköpun heldur eyðileggingu starfa. Ég lít svo á að þetta sé banvæn samsetning." Ríkið gerir ekki réttu hlutina Þú nefnir að þarna virki markaðir ekki nægilega vel, en er ekki vandinn í raun þveröfugur? Ríkisstjómir í þessum löndum hafa ekki reldð mjög góða stefnu, þær era iðulega spilltar, stríðsrekstur er tíður, lögum er ekki fylgt og svo mætti áfram telja. Hefur mai’kaðnum nokkuð verið gefið tæki- færi í þessum löndum? „Ríkisstjórnir verða að átta sig á því að þær hafa mjög mikilvægu hlut- verki að gegna. Það þýðir í ákveðnum skilningi að það þarf að vera sterkt ríkisvald til koma á réttu lagaum- hverfi og halda uppi lögum, setja reglur um fjármálastofnanir og gæta þess að hlaupa ekki undir bagga með þeim sem ekki eiga það skilið. Svo ríkisstjómir gera oft ekki það sem þær ættu að gera heldur þess í stað eitthvað sem þær ættu ekki að gera. Þetta er grandvallarafstöðubreyting. Aður var því haldið fram að ríkið gerði of mikið, en nú vitum við að oft og tíðum er vandinn sá að ríkið gerir ekki réttu hlutina." Naut stuðnings Clintons en ekki Q ármálaráðuneytisins Mig langar að spyrja þig um nýlegt brotthvarf þitt úr Alþjóðabankanum. Þú sagðir oft skoðun þína umbúða- laust þótt þú værir í starfi hjá bank- anum og gagnrýndir til dæmis stefnu systurstofnunar bankans, Alþjóða- gjaldeyrissjóðinn, harðlega. Margir tóku gagnrýni þinni illa og þú virtist meira að segja hafa átt í útistöðum við bankastjóra Alþjóðabankans, James Wolfenson. Um hvað snerast þessar deilur? „Meginástæðan fyrir því að ég sneri aftur til kennslunnar í Stanford er að ég hafði verið í leyfi þaðan í sjö ár og mig langaði að hverfa aftur að rannsóknum mínum og kennslu. Ég tel ekki að mikill málefna- ágreiningur hafi verið milli mín og Wolfensons, bankastjóra Alþjóða- bankans. Helsti ági-einingm’inn var vegna mismunandi sjónanniða um það með hvaða hætti maður í minni stöðu gæti tekið þátt í umræðu um málefni sem snerta bankann. Þetta era því í raun ólík sjónarmið um hlut- verk opinnar lýðræðislegrar umræðu og gegnsærrar stjórnsýslu, en einnig um hlutverk hagfræðingsins í lýð- ræðislegu þjóðfélagi. Skoðun mín er sú að hlutverk hagfræðingsins sé að láta stjómvöld vita hverjar afleiðing- ar stefnu þefrra era og benda á aðra kosti og þá staðreynd að vísindi gefa ekki öragga niðurstöðu og að ræða þurfi óvissuna. Lýðræðislegar leikreglur segja að ríki eigi að fá að ráða sér sjálf en ekki að þurfa að hlíta fyrirmælum alþjóða- stofnana. Þannig að hér komum við aftur að því sem við ræddum áðan, um opið og gegnsætt þjóðfélag. Wolf- enson vildi færa hlutina í þessa átt, en ég vildi ganga lengra og bandaríska fjármálaráðuneytið vildi fara í öfuga átt. Ég tel að ég hafi helst lent í árekstram við fjármálaráðuneytið en þó ekki við ríkisstjórn Bandaríkj- anna. Clinton og ríkisstjómin vora að mínu áliti að miklu leyti á sömu skoð- un og ég og Clinton sagði mér reynd- ar að hann væri sammála mér um margt af því sem ég var að segja. En fjármálaráðuneyti Bandaríkjanna endurspeglar ekki endilega í öllum málum skoðanir ríkisstjómar Banda- ríkjanna og það vildi ekki að ég segði skoðun mína. Hluti af ástæðunni fyrir því að ég fer til fyrri starfa er því sú að ég tel að með því geti ég á margan hátt komið skoðunum mínum betur á framfæri en ég gat í þeirri stöðu sem ég var í.“ Snýst ekki aðeins um skattheimtu auðlindaarðs Ég vil að lokum spyrja þig um nokkuð sem hefur verið talsvert í um- ræðunni hér á landi, en það er stjóm- kerfi fiskveiða. Sú umræða snýst í raun um nýtingu takmarkaðrar end- umýjanlegrar auðlindar. Hver era viðhorf þín til þessa efnis og þá sér- staklega þess hvort æskilegt sé að tekið sé gjald af þeim sem nýta slíka auðlind? „í þessu era tvö aðskilin mál. Ann- að snýr að því hvort það er góð hug- mynd að skattleggja arð af auðlind, en náttúraauðlindum fylgir auðlinda- arður. Hægt er að líta svo á að al- menningur eigi að fá arðgreiðslur af auðlindinni og svo tel ég að sterk hag- fræðileg rök séu fyrir því að skatt- heimta auðlindaarðs valdi minni trafl- unum en aðrar gerðir skattheimtu. En það þarf einnig að líta til þess að þessi arður hefur verið fenginn ákveðnu fólki, rétt eins og land getur gefið arð en tíltekið fólk endar sem eigendur þess. I tilviki fiskveiðirétt- inda getur verið um fátæka fiskimenn að ræða sem hafa haft réttinn í lang- an tíma eða að fyrirtæki hafi keypt réttindin og talið að þeim fylgdu vel skilgreind eignarréttindi. Ef reglun- um í leiknum er síðan breytt snertir það atriði eins og sanngirni og tekju- di’eifingu og sumir myndu jafnvel halda því fram að þetta ylli langvar- andi óstöðugleika í hagkerfinu og þjóðfélaginu. Þetta stafar af því að ef leikreglunum er breytt nógu oft miss- ir fólk alla trú á því að kaup standi. Ég er þess vegna þeirrar skoðunar að riðfangsefnið sé mun flóknara en svo að það lúti eingöngu að hagkvæmni auðlindaarðs og skattheimtu. Hitt máhð sem er þessu í raun ótengt snýst um það hvort við getum hannað skattkerfi sem eykur skil- virkni stjómkerfis endurnýjanlegu náttúraauðlindarinnar. Ég tel að svo sé í mörgum tilvikum. Skattheimtu má til dæmis nota sem hvata til end- urvinnslu. Þannig er hægt að leggja skatt á tíjáhögg og hvetja fólk þannig til að endurvinna pappír í stað þess að setja reglur um endurvinnsluna. Þama hentar skattheimtan vel. Það er þó ekki augljóst að þetta eigi við um fiskveiðar, en almennt segja fræð- in manni að það eigi í sumum tilvikum að vera hægt að hanna skattkerfi sem hefur bæði þann eiginleika að stuðla að vemdun og þann að afla tekna. Ef þetta tekst er það augljóslega mjög gott.“ ____________
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.