Morgunblaðið - 23.09.2000, Qupperneq 26

26 LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 2000
VIKU
LM
MORGUNBLAÐIÐ
H
Vísindavefur Háskóla íslands
Hvað er rafgas?
VÍSINDI

i«aEiL»s 1!« EllS! tli« ÍSIHI
lisemney 11
* t n s in m e i n r ii AESSÍÍfifilI-líí i i|
Á Vísindavefnum hefur að und-
anförnu verið svarað spurning-
um um eignarfallsmyndir orðs-
ins „sjór“, skólanesti,
vitneskju annarra þjóða um
landafundi norrænna manna,
hvort strákar séu aigengari en
stelpur, tilvist og inntökuskil-
yrði Himnaríkis, hvers vegna
stærðfræðinám sé gagnlegt,
andefni, rauða litinn í íslenska fánanum, loftárás
Bandamanna á Dresden í seinni heimsstyrjöld, Ví-
etnamstríðið, iandnámsmanninn Náttfara, landamæri
Mongólíu og það hvort Guð geti verið almáttugur.
Vísindavefurinn hefur samstarf við ýmsa aðila og
vill gjarnan efla það sem mest. Meðal stofnana og
fyrirtækja sem hafa starfað með vefnum og styrkt hann
má nefna menntamálaráðuneytið, Fræðslumiðstöð
Reykjavíkurborgar, Reykjavík menningarborg, Morgun-
blaðið, EJS, Aco, Oz.com, Orkuveitu Reykjavíkur, Íslandssíma,
Landsbankann, Bóksölu stúdenta og Mál og menningu.
Netfang Vísindavefjarins er ritstjorn@visindavefur.hi.is og síma-
númerið 525 4765.
flitiíiaiS2as!í
liíli
ICR 0 15 II B I! K f !l
Ltt/ll'I-tf iw
www.opinnhaskoli2000.hi.is
hafi skapað heiminn fyrir einni
mínútu með steingervingum,
sporum eins og eftir fætur frá í
gær og með fjölda fólks sem
minnir hitt og þetta og á
þess engan kost að kom-
ast að því að það var allt
skáldað í hausinn á því fyr-
ir augnabliki síðan. Svona efahyggj-
urök minna okkur á að öll mannleg
þekking er vafa undirorpin en það er
engin leið að álykta af þeim að það sé
neitt minna mark takandi á minning-
um fólks en annars konar vitneskju,
gögnum eða heimildum.
Atli Harðarson
Hafa minningar raunverulega
eitthvað með fortíðina að
gera?
SVAR:
Já.
Hefði verið spurt hvort fótspor sé
örugglega eftir fót hefði svarið líka
verið já. Spor sem ekki er eftir fót er
ekki fótspor þótt það líti ef til vill al-
veg eins út og ef mig minnir eitthvað
sem aldrei var, þá er það ekki minn-
ing heldur misminni. Allt sem er í
kollinum á mér getur verið eins
hvort sem um raunverulega minn-
ingu eða misminni er að ræða. Mun-
urinn á þessu tvennu liggur í því einu
að minningar hafa eitthvað með for-
tíðina að gera.
í framhaldi af þessu má svo spyrja
hvort það sé einhver leið að vita með
vissu hvort það sem við teljum vera
minningar sé það í raun og veru. Það
sem okkur minnir ber ekki með sér
neina tryggingu fyrir því að það sé
raunverulegar minningar fremur en
misminni. Svipað má reyndar segja
um alla þekkingu. Það að okkur finn-
ist við vera viss um að eitthvað sé
satt tryggir ekki að svo sé.
Stundum berum við minningar
okkar saman við aðrar heimildir til
að sannprófa áreiðanleika þeirra. Ef
mig minnir eitthvað en er ekki alveg
viss spyr ég aðra sjónarvotta, gái að
ummerkjum eða fletti upp í bók.
Beri heimildum saman við það sem
mig minnir slæ ég því föstu að um
raunverulega minningu sé að ræða,
annars geri ég ráð fyrir ^þeim mögu-
leika að mig misminni. A svipaðan
hátt prófa menn, að minnsta kosti
þeir sem temja sér gagnrýna hugs-
un, áreiðanleika alls konar skoðana
og hugmynda sem þeir hafa.
Minningar manna og þekking
mynda heild þar sem eitt styður ann-
að og það sem notað er fyrir próf-
stein í dag gengur sjálft undir próf á
morgun. Þetta þýðir ekki að minn-
ingar sem standast svona hversdags-
leg próf séu hafnar yfir allan vafa.
Enginn prófsteinn á minningar okk-
ar getur útilokað að guð almáttugur
heimspekingur og kennari við
Fjöibrautasköla Vesturlands.
Hvert er öflugasta and-
oxunarefnið? Og stafar öldr-
un ekki aðallega af oxun í
líkamanum?
SVAR:
Það er ekki svo fráleitt að ýmis-
legt sem við tengjum við for-
gengileika megi rekja til oxunar þeg-
ar að er gáð. Ryðgun járns er oxun
og spanskgrænan sem fellur á kopar
í lofti, til dæmis á myndastyttur,
verður líka til við oxun.
Þegar viður kolast með aldri, og
þarf ekki eld til, þá er kolefnið í viðn-
um að oxast. Svipaða sögu er að
segja um ýmis ferli í líkömum manna
og annarra dýra sem tengjast öldr-
un. Þannig hefur oxun áhrif á amínó-
sýrur í próteinum, fitusýrur og fleiri
efni líkamans. Áhrifin á prótein
varða stöðugleika og leiða til niður-
rifs. 1 líkamanum eru ensímháð ox-
unarefni sem eru beinlínis ætluð til
þess ama í ákveðnum tilvikum, auk
þess sem oxunin gerist líka af handa-
hófi.
Spyrjandi virðist nú hugsa sér að
finna það andoxunarefni sem telst
öflugast í skilningi eðlis- og efna-
fræðinnar og nota það síðan með ein-
hverjum hætti til að koma í veg fyrir
eða draga úr öldrun. Leitin að and-
oxunarefninu er ekki verulegur
þröskuldur því að það eru alkalí-
málmar og jarðalkalímálmar sem
hafa mesta „afoxunarspennu" af
frumefnunum. Þar með er þó ekki
sjálfgefið að þessi eiginleiki þeirra
mundi nýtast við þær aðstæður sem
ríkja í mannslíkamanum.
Hitt er þó enn síður Ijóst að menn
geti nýtt sér þessa þekkingu betur
en þegar hefur verið gert eða að
menn nái lengra í þessu en náttúran.
Hún sér okkur nefnilega líka fyrir
andoxunarefnum sem henta líkama
okkar. Þetta eru ekki síst sum þeirra
efna sem við köllum vítamín, einkum
C-vítamín (ascorbat) og E-vítamín
(tocopherol). Þau eru, hvert með
sínu móti, andoxunarefni og vinna
gegn öldrun með ýmsum hætti.
Eins og eðlilegt er grípur fólk til
ýmissa ráða þegar ólæknandi sjúk-
dómar eins og krabbamein eru ann-
ars vegar. Þar á meðal reyna sjúkl-
ingar að taka inn íýrrgreind vítamín
og önnur efni sem draga úr oxun.
Hins vegar vita læknavísindin ekki
að svo stöddu hvort slíkt hefur raun-
veruleg áhrif og þá hvernig.
Þetta svar grípur inn í margar
fræðigreinar og er því ekki verk eins
manns heldur hefur það verið borið
undir marga starfsfélaga höfundar-
ins sem nafngreindur er.
Þorsleinn Vilhjálmsson
prófessor í vísindasögu og eðlisfræði,
ritstjóri VísindaveQarins.
Hvað er rafgas (plasma)? Er
hægt að framleiða það á rann-
sóknarstofu?
SVAR:
Rafgas er gas sem er jónað að
hluta eða að fullu og inniheldur raf-
eindir, jónir, hlutlausar frumeindir
og sameindir. Fulljónað rafgas inni-
heldur einungis rafeindir og jónir en
hlutjónað rafgas inniheldur jafn-
framt hlutlausar agnir. Megnið af al-
heiminum er rafgas. Iður stjarna og
gufuhvolf þeirra, gaskennd geim-
þoka og mest af miðgeimsvetninu
eru rafgas. í okkar nánasta umhverfi
er rafgas notað í flúrperum og neon-
ljósaskiltum og norðurljósin eru
rafgas. Á fyrri hluta 20. aldar var
skoðuð á tilraunastofum leiðni og
niðurbrot í gasi, útgeislun rafeinda
og örvun frumeinda og sameinda í
árekstrum við rafeindir. Á síðari
hluta aldarinnar hafa rafgös verið
notuð sem Ijósgjafar, leysiefni og í
efnisframleiðslu, einkum í rafeinda-
iðnaði. Nú á dögum gegnir rafgas úr
sameindagösum og blöndum þeirra
lykilhlutverki í ætingu og ræktun við
framleiðslu smárása. Þannig er súr-
efnisrafgas notað til að fjarlægja
ljósviðnámslag og til oxunar og
ræktunar á þunnum oxíðum og kísill
er ættur í rafgösum sem innihalda
flúor og klór. Notkun rafgasa er eina
færa leiðin til að æta út þau smá-
gerðu hálfleiðaratól sem eru ráðandi
í rafeindatækni nútímans.
Til að framkalla megi kjamasam-
runa þarf að yfirvinna fráhrindi-
krafta milli agna. Þar eð hreyfing
efniseindanna samsvarar varma, þá
er kjamasamruni líklegri ef agnim-
ar (eldsneytið) em við mjög hátt
hitastig - milljónir kelvína. Við slík-
an hita er eldsneytið fulljónað raf-
gas. Til að viðhalda þessum mikla
hita má gasblandan ekki komast í
snertingu við yfirborð eða veggi eða
annað efni yfirleitt. Einkum hafa
verið skoðaðar tvær leiðir til að
mynda þetta háhitarafgas. Annars
vegar er eldsneytið lokað af með
segulsviðsþrýstingi í segulflöskum
og hins vegar er öflugum leysipúls-
um eða jónageislum skotið á storkið
eldsneyti.
Eiginleikum rafgass er lýst með
hita gassins í heild, orkudreifingu
agnanna og þéttleika þeirra. Hlut-
jónað rafgas er drifið rafrænt og
álagt afl hitar frekar upp rafeindirn-
ar, sem em léttari og hreyfanlegri
en jónir. Rafeindir, jónir og hlutlaus-
ar eindir em því oft ekld í varma-
jafnvægi. Helstu kennistærðir raf-
gass em rafeindaþéttleiki,
jónaþéttleiki og rafeindahitastig,
sem er mælikvarði á meðalorku raf-
einda í gasinu.
Rafgas er hægt að framkalla á til-
raunastofu. Á Raunvísindastofnun
Háskólans em til dæmis svonefndar
segulspætur, sem notaðar em til að
framkalla hlutjónað rafgas til rækt-
unar á þunnum húðum úr málmi og
málmblöndum (sjá mynd). Efnasam-
setning rafgassins ræður þá efna-
samsetningu og efniseiginleikum
málmhúðarinnar.
Fulljónað rafgas til kjamasam-
mna er hins vegar framkallað í
kjamasammnaofnum sem getaver-
ið gríðarstórir, tugir metra í þver-
mál. Víða um heim hafa slík tæki
verið byggð til rannsókna á fulljón-
uðu rafgasi.
Jón Tómas Guðmundsson
cðlisfræðingur við
Raunvísindastofnun HÍ.
Astralskur draumur
Draumstafir Kristjáns Frímanns
FRUMBYGGJAR Astralíu (Koor-
ies) eiga sér langa hefð tengda
draumum. Saga þeirra er umvafin
draumum og trúin á mátt draums-
ins er sterk, jafnvel enn í dag á tím-
um tilbúinna drauma. Upphafið var
þegar andinn mikli kom og skóp
heiminn, gaf náttúra og dýram nafn
og miðlaði manninum visku sinni
gegnum drauma, þá hófst hinn eig-
inlegi tími sem Ástralar nefna Al-
cheringa eða Draumatímann. Á
þessum tíma gátu menn tekið sér
form dýra og dýr gátu breytt sér í
menn. Þetta var tími guðlegra
hetja, einskonar stökkbreyta líkt og
sjá má í ævintýmm dagsins í dag á
hvíta tjaldinu í X-mönnum. Ymsar
sögur hafa varðveist frá þessum
tíma um hina skapandi krafta líkt
og sagan um „Regnbogasnákinn“.
„Fyrir langa löngu á Draumatím-
anum áður en jörðin, dýrin og plönt-
umar urðu til sveimaði Regnboga-
snákynjan um geiminn á leið sinni
að skapa jörðina. Hún hringaði sig
og hvirflaðist um tómið uns hún
lagði sig á jörðina sem hún mótaði.
Þar sem hún lagðist til hvílu urðu til
miklir daiir, sjávarbotnar, gljúfur
og gil en þegar hún vaknaði og
sveiflaði halanum hrúguðust fjöllin
upp og árfarvegir mynduðust. Eftir
Á leið inn í Draumat ímann.
Mynd/Kristján Kristjánsson
nokkra hríð fannst henni tími til kom-
inn að skapa líf svo hún bjó um sig á
stað sem nefndist Ulura. Þar ól hún
af sér tvo mennska dýraflokka,
Froska og Guðlaxa, en hvomgur gat
lifað því enn vantaði vatnið. Regn-
bogasnákurinn sagði þá æðsta Guð-
laxinum að fljúga upp á himininn,
stinga sér svo niður og kljúfa sig í
herðar niður með beittum uggunum.
Út úr rifnum kvið hennar ultu þá all-
ar dýrategundir heimsins sem og
andar, sólin steig upp og settist á
himininn og tunglið hoppaði á sinn
stað. Flokkamir tveir hófu gleðisöng
þegar blóð snáksins fyllti öll gil og
drög svo hafið og ámar urðu til. Lit-
brigðin á hreistri snáksins leystust af
honum og úr varð Regnbogahópur
sem bjó um sig á himnahvelfingunni
þar sem merlar á hann enn í dag til að
minna okkur á móður okkar allra
sem vakir yfir okkur og fylgist
grannt með hlaupumm morgun-
dagsins í Sydney.
Draumur „Kötu“
Kæri draumráðandi.
Ég sendi þér draum sem mig
dreymdi 21.8.2000.
Mér fannst ég vera í eldhúsinu mínu
og var að búa mig undir að ég held
kökubakstur. Ég tók egg úr eggja-