Morgunblaðið - 01.11.2000, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 1. NÓVEMBER 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Spurningum um framtíð Kosovo svarað í nýútkominni skýrslu óháðrar alþjóðlegrar nefndar
Sjálfstæði að
uppfylltum
skilyrðum
✓
Skýrsla Oháðu alþjóðanefndarínnar um
málefni Kosovo (IICK) kom út á dögunum
og kveður hún á um að Kosovo eigi að hljota
„sjálfstæði að uppfylltum ákveðnum skil-
yrðum“. Hrund Gunnsteinsdóttir sat blaða-
mannafund um skýrsluna 1 London og fjall-
ar hér um helstu niðurstöður hennar.
AP
fbúi í Kosovo heldur á myndum af Ibrahim Rugova, leiðtoga Lýðræðisbandalagsins, og Bill Clinton Banda-
ríkjaforseta, á pólitískum fundi fyrir kosningarnar um síðustu helgi.
KOFI Annan, framkvæmda-
stjóri Sameinuðu þjóð-
anna (SÞ), fagnaði útgáfu
skýrslunnar er honum
var afhent hún í New York 23. októ-
ber sl. í skýrslunni leitast nefndin við
að svara mikilvægum spumingum
varðandi framtíð Kosovo og afskipti
alþjóðasamfélagsins af héraðinu. Að
sögn nefndarinnar erum við „nú á
mikilvægum tímamótum hvað fram-
tíð héraðsins og samband þess við
ríkisstjómina i Belgrad varðar.“
Koma verður á sáttum milli Kosovo,
sem sjálfstæðs ríkis, og Serbíu, sem
lýðræðisríkis. Leiðtogar beggja aðila
verða að hafa hugrekki til að ræða
saman og viðurkenna vilja hvor ann-
ars. Ennfremur verður alþjóðasam-
félagið, þ.e. Sameinuðu þjóðimar
(SÞ) og Evrópusambandsríkin, að
taka afgerandi ákvarðanir um af-
stöðu sína til framtíðar héraðsins.
Nefndin var stofnuð að frumkvæði
Görans Persson, forsætisráðherra
Svíþjóðar, en honum fannst skorta
hlutlausa umfjöllun um loftárásir
NATO á Júgóslavíu og þróun mála sl.
áratug í Kosovo. Nefndin saman-
stendur af þrettán sérfræðingum frá
Palestínu, Rússlandi, Benín, Suður-
Afríku, Bandaríkjunum, Kanada,
Bretlandi, Svíþjóð, Japan, Frakk-
landi, Þýskalandi og Tékklandi. Á
blaðamannafundi sem haldinn var í
London School of Economics í síð-
ustu viku var skýrsla nefndarinnar
kynnt af fjóram meðlimum hennar.
Þeir vora Richard Goldstone, for-
maður nefndarinnar og dómari við
stjómlagadómstólinnn í Suður-Afr-
íku, Carl Tham, varaformaður nefnd-
arinnar og framkvæmdastjóri Olof
Palme stofnunarinnar í Svíþjóð,
Michael Ignatieff, rithöfundur og
fræðimaður og Mary Kaldor,
prófessor við London School of
Economics og sérfræðingur í málum
tengdum Balkansskaga.
Mistök alþjóðasamfélagsins í
tengslum við málefni Kosovo
Einn megintilgangur skýrslunnar
er að „leggja línumar fyrir upp-
byggileg samskipti ríkisstjórna við
Kosovo svo að koma megi á friði í
héraðinu til lengri tíma“. Þá eigi að
líta á þær tillögur sem nefndin leggur
fram í skýrslunni sem „fordæmi fyrh-
íhlutun til verndar mannréttindum í
framtíðinni." Rauður þráður í gegn-
um skýrsluna era tillögur nefndar-
innar um að ríkisstjórnir Vestur-
Evrópu og Bandaríkjanna auki hlut
sinn í friðargæslu og uppbyggingar-
starfi um allan heim. Segir að ef grip-
ið hefði veríð til fyrirbyggjandi að-
gerða í Kosovo hefði þróun mála að
öllum líkindum orðið allt önnur. I
þessu sambandi era tildrög stríðsins
í Kosovo rakin og segir í niðurstöðum
að líklega hefði mátt koma í veg fyrir
loftárásir NATO hefði alþjóðasamfé-
lagið gripið nógu snemma til aðgerða
gegn stefnu stjórnvalda í Belgrad
gagnvart Kosovo. Hins vegar hefði
svo verið komið snemma árs 1999, að
ioftárásimar vora óumflýjanlegar.
Og í dag, segir í skýrslunni, á það
sama við um sjálfstæði Kosovo. Sú
ákvörðun að útiloka Kosovo í Dayt-
on-friðarsamkomulaginu árið 1995
varð til þess að málefnum Kosovo var
skotið á frest, sem ýtti frekar undir
þau mannréttindabrot sem átt höfðu
sér stað gegn Kosovo-Albönum frá
árinu 1989. Ennfremur hafi skortur á
alþjóðlegum stuðningi við friðsam-
legar mótmælaaðgerðir Kosovo-Alb-
ana leitt marga íbúa héraðsins til
þess að draga þá ályktun að eina leið-
in til að ná athygli alþjóðasamfélags-
ins væri með vopnuðum átökum. Upp
úr 1997 fóra nokkrir meðlimir Frels-
ishers Kosovo (UCK) að vopnast og
frá febrúar 1998 má segja að stríðs-
ástand hafx ríkt í héraðinu.
Eftir að Kosovo var svipt sjálf-
stjóra árið 1989 af ríkisstjóm Slobod-
ans Milosevic, fyrrverandi forseta
Júgóslavíu, hófu serbnesk yfirvöld
aðgerðir sem leiddu til gífurlegra
mannréttindabrota gagnvart alb-
önskum íbúum Kosovo. Þessar að-
gerðir fólu meðal annars í sér að
Kosovo-Albönum var meinaður að-
gangur að menntun, heilsu- og lög-
gæslu og störfum hjá hinu opinbera.
I kjölfarið hófu Kosovo-AIbanar að
byggja upp sitt eigið „opinbera
kerfi“, með fjármunum sem bárast
frá Kosovo-Albönum búsettum er-
lendis. Að sögn Kaldor var það ekki
skortur á sönnunargögnum um
mannréttindabrot sem dró íhlutun á
langinn, heldur hafi pólitískxxr vilji
ekki verið til staðar meðal ríkis-
stjóma á Vesturlöndum til að grípa
til aðgerða fyrr. Á endanum hefðu
hótanir NATO um að beita hervaldi
gegn serbneskum stjómvöldum og
vaxandi óvild milli stjómvalda í
Belgrad og Frelsishei-s Kosovo leitt
til þess að stríð var óhjákvæmilegt.
Hernaðaríhlutun NATO
réttlætanleg
Að mati nefndarinnar vora loft-
árásir NATO ólöglegar, en ekki
óréttlætanlegar. Þær vora ólöglegar
því þær bratu í bága við alþjóðalög,
sem kveða á um að slíkar aðgerðir
verði að hljóta samþykki fastanefnd-
ar öryggisráðs SÞ. NATO hóf hins
vegar loftárásir án slíks samþykkis.
Nefndin telur aðgerðimar hafa verið
réttlætanlegar í þeim skilningi að all-
ar hugsanlegar samningaleiðir höfðu
verið í-eyndar, en án árangurs. Á
heildina litið, segir í skýrslunni, vora
loftárásir NATO hvorki „árangurs-
ríkar, né mislukkaðar; þær vora
blanda af hvora tveggja.“ Það sem
segja má að hafi borið árangur, var
sú staðreynd að serbnesk yfirvöld
drógu her og lögreglu frá Kosovo og
skrifuðu undir friðarsamning. Loft-
árásimar urðu einnig til þess að
binda enda á kerfisbundna kúgun á
Kosovo-Albönum. Hins vegar náði
íhlútun NATO ekki fram yfirlýstu
markmiði sínu að koma í veg fyrir
þjóðemishreinsanir, auk þess sem
Slobodan Milosevic var áfram við
völd. í skýrslunni segir að „loftárásir
NATO hafi ekki ýtt undir árásir á
óbreytta borgara í Kosovo, heldur
hafi þær skapað það umhverfi sem
gerði slíkar árásir fýsilegar. Serbn-
eska þjóðin tapaði mestu í þessu
stríði", segir í skýrslunni. Kosovo féll
undir stjóm alþjóðasamfélagsins,
fjölmargir Serbar flúðu Kosovo eða
vora reknir úr héraðinu, auk þess
sem efnahagstjón og eyðileggingar á
byggingum og samgönguleiðum í
Serbíu af völdum loftrárásanna vora
gífurlegar. Almennt jók serbneska
ríkisstjórnin kúgun heima fyrir og
það vora helst óháðir fjölmiðlar og
frjáls félagasamtök sem áttu undir
högg að sækja.
Samkvæmt skýrslunni gerði NA-
TO ranglega ráð fyrir að loftárásirn-
ar myndu standa yfir í skamman
tíma þar til friðarsamningar tækjust.
Raunin varð önnur, en loftárásimar
stóðu yfir frá 24. mars til 19. júní
1999. Með þessu hafi NATO vanmet-
ið hrapalega þann möguleika að
serbnesk stjómvöld myndu auka ár-
ásir sínar á Kosovo-AIbana eftir að
loftárásimar hæfust. I kjölfarið hóf
bandalagið loftárásir á Serbíu (utan
Kosovo) sem jók hættima á falli með-
al óbreyttra borgara. Þrátt fyrir að
NATO hafi lagt áherslu á að forðast
mannfall meðal óbreyttra borgara,
áttu nokkur „alvarleg mistök“ sér
stað. Samkvæmt skýrslunni létust
500 óbreyttir borgarar í loftárásun-
um. Hvoi'ki ríkisstjómir né hjálpar-
samtök, undir stjórn Flóttamanna-
ráðs Sameinuðu þjóðanna
(UNHCR), vora viðbúin þeim
flóttamannastraumi sem varð til Alb-
aníu og Makedoníu í kjölfar loftárás-
anna. Upplýsingar frá NATO um
stöðu mála skorti, auk þess sem
hjálparstarfið einkenndist að mörgu
leyti af samkeppni milli hjáparsam-
taka í stað samvinnu, sem hamlaði
starfinu veralega. Skýrsluhöfundar
mæla með að auknu fé verði varið til
UNHCR í framtíðinni til að auka við-
brögð við neyðarástandi og styrkja
samvinnu milli hjálparsamtaka.
Þörf á endurskoðun
alþjóðalaga
Brýn þörf er að mati skýrsluhöf-
unda á að reglur séu settar sem liggi
til grandvallar íhlutun til verndar
mannréttindum í framtíðinni, en
nefndin bendir á SÞ sem leiðandi afl í
því sambandi. Ný reglugerð myndi ..
kveða á um ströng skilyrði fyrir því
að hervaldi sé beitt til vemdar mann-
réttindum, auk þess sem vægi mann-
réttindasáttmála SÞ yrði aukið.
Leggur nefndin til að ströng skilyrði
verði sett fyrir því að slíku hervaldi
sé beitt. Að sögn Goldstone þarf að
„brúa það bil milli siðferðis og laga
sem svo glögglega kom í ljós í alh-i
umfjöllun um lagalegt og siðferðilegt
gildi loftárásanna." I skýrslunni
leggur nefndin til að þrjú grandvall-
arskilyrði séu sett fyrir því að hern-
aðaríhlutun sé lögleg. Fyrir hendi
þurfa að vera sannanir um að alvar-
leg mannréttindabrot hafi átt sér
stað, mai'kmið slíkra aðgerða verða
að beinast að því einu að vernda fórn-
arlömb ofbeldisverka, auk þess sem
slík íhlutun verður að vera byggð á
nákvæmum útreikningum til að
koma í veg fyrir fall meðal óbreyttra
borgara. Richard Goldstone, formað-
ur nefndarinnar, sagði þetta mundu
vera mikilvægan þátt í að tryggja að
ákvörðun um að beita hemaðaríhlut-
un í framtíðinni yrði ekki bundin „því
pólitíska ástandi er n'kir á hverjum
tíma, til að mynda í Bandaríkjunum
eða annars staðar." Loftárásirnar á
Serbíu hafi ennfremur sýnt fram á
takmarkanir alþjóðalaga hvað varðar
rétt óbreyttra borgara annars vegar,
og rétt ríkja hins vegar. Það sem
gerðist í Kosovo var að rikisstjórn
Serbíu hóf þjóðernishreinsanii' gegn
ákveðnum hópi íbúa landsins. Kos-
ovo-Albanar áttu samkvæmt lögum
að geta sótt rétt sinn hjá sömu yfii'-
völdum og bratu á þeim. Álíka at-
burðir hafa einkennt stríð víðsvegar
um heim síðastliðin ár og er það mat
nefndarinnar að slíkt verði að forðast
í framtíðinni með því að endurskoða
alþjóðalög.
Tillögur nefndarinnar
um framtíð Kosovo
í skýrslunni fjallar nefndin um
nokkra valkosti varðandi hugsanlega
framtíð Kosovo. Einn þeirra er að
stöðunni verði haldið óbreyttri,
þ.e.a.s. að Kosovo haldi áfram að vera
undir stjóm alþjóðasamfélagsins
samkvæmt ákvörðun SÞ númer
1244. Þessi hugmynd fær hljóm-
grann meðal þeirra fimm ríkja sem
eiga fastafulltrúa í öryggisráðinu,
sem era Bandaríkin, Bretland,
Rússland, Kína og Frakkland, auk
nokkurra meðlimaríkja Evrópu-
sambandsins. Nefndin telur þennan
kost hins vegar óæskilegan þar sem
Ijóst þykir að Kosovo-Albanar sem
búsettir era í héraðinu og erlendis
muni aldrei samþykkja slíka tilhög-
un. Á endanum myndi slíkt að öllum
líkindum leiða til enn frekari átaka
um stjómun Kosovo.
Sú framtíð sem nefndin sér hvað
vænsta fyrir Kosovo er að héraðið fái
„sjálfstæði byggt á ákveðnum skil-
yrðum“. Segir í skýrslunni að „íbúar
Kosovo verði að fá tækifæri til að
ákveða hver pólitísk framtíð héraðs-
ins verður“, en talið er víst að ef
Kosovo-AIbanar gengju til þjóðar-
:atkvæðagreiðslu í dag, myndu þeir
ífflffbsa sjálfstæði. Hins vegar telur
nefndin að ótakmarkað sjálfstæði í
allra nánustu framtíð sé ekki raun-
hæfur kostur. Margt kemur þar til.
Til að mynda getur Kosovo ekki var-
ist gegn utanaðkomandi árás í því
ástandi sem það er í í dag, án vemdar
KFOR og NATO. Þá verður að koma
á pólitísku, félagslegu og efnahags-
legu jafnvægi í héraðinu til að
tryggja lög og reglu og friðsamleg
samskipti ólíkra hópa innan samfé-
lagsins.
í skýrslunni er áhersla lögð á mik-
ilvægi þess að sættir náist milli
Serba, sígauna og Albana sem búa í
Kosovo. Væri sjálfstæði komið á í
dag, er hætta á að sígaunar og Sei'b-
ar verði fómarlömb ofbeldisverka
Kosovo-Albana, sem era í meirihluta.
í þessu sambandi leggur nefndin
fram nokkrar tillögur í skýrslunni
um það hvemig best megi sjá til þess
að ólíkir hópar innan samfélagsins
hafi ákvörðunaiTétt um þróun mála í
héraðinu. Yrðu það úrslit þjóðai'a-
tkvæðagreiðslu að Kosovo fái sjálf-
stæði væri fyrsta stigið að koma á
stjórnarnefnd, sem samanstæði af
kjörnum fulltrúum minnihluta- og
meirihlutahópa í Kosovo auk fulltrúa
SÞ. Hlutverk þessarar nefndai’ væri
fyrst og fremst að sjá til þess að rétt-
indi minnihlutahópa í Kosovo væra
tryggð. Smám saman myndi almenn
stjórn yfir Kosovo svo færast yfir í
hendur fulltrúa þjóðkjörins þings
undir umsjá UNMIK og allar meiri-
háttar ákvarðanir um stjóm héraðs-
ins og samskipti þess við önnur ríki
yrðu að vera samþykktar af fulltrú-
um SÞ.
Slíkt sjálfstæði myndi binda enda
á stjóm Júgóslavíu yfir Kosovo, en
myndi ekki hafa í for með sér að
Kosovo fengi réttindi fullvalda ríkis.
Fullt sjálfstæði myndi ekki eiga sér
stað fyrr en Kosovo hefur sýnt fram
á að ólíkir hópar geti búið þar í sátt
og samlyndi og að Kosovo virði
landamæri nærliggjandi ríkja.
Friðsamleg samskipti
við Serbíu lykilatriði
Lykillinn að friðsamlegri þróun
Kosovo í átt að fullvalda ríld er, að
mati nefndarinnar, uppbyggilegt
samband héraðsins við Serbíu. „Að
lokum,“ segir Ignatieff, „verða Kos-
ovo-Albanar að ræða við yfirvöld í
Belgrad." Er skýrslan var skrifuð
var Milosevic enn við völd og viðræð-
ur um friðsamlegar lausnir um fram-
tíð Kosovo ekki uppi á pallborðinu.
Með tilkomu Vojislav Kostunica í for-
setaembætti Júgóslavíu hafa hins
vegar ýmsar tUlögur verið viðraðar
um hugsanlega framtíð Kosovo og
samband héraðsins við Serbíu. Kost-
unica hefur sagst vilja leysa Kosovo-
deiluna á friðsamlegan hátt, og ítrek-
að að endurskipuleggja verði sam-
bandslýðveldið Júgóslavíu, ekki síst
með tilliti tU Svartfjallalands.
Kostunica er hins vegar ekki
reiðubúin til að samþykkja sjálfstæði
Kosovo. Ignatieff og Kaldor sögðust
vantrúuð á að stjórnarskiptin komi
til með að breyta miklu um viðhorf
serbneskra stjórnvalda tU héraðsins.
Þó svo að Kostunica væri boðberi
lýðræðis, hefði hann sterka þjóðern-
iskennd og ýmislegt benti tU að sumt
af því sem einkenndi stefnu MUosevic
gagnvart Kosovo myndi halda velli.
Ignatieff sagðist ennfremur ekki
telja annan kost vænni en að Kosovo
fái sjálfstæði á endanum því hann ef-
aðist stórlega um að Kosovo-Albanar
væra tilbúnir til að fara undir stjórn
serbneskra stjórnvalda aftur;
„reynsla sl. tíu ára væri hreinlega
búin að afskrifa slíkan möguleika".
Nánari upplýsingar um skýrsluna
er að finna á slóðinni www.kos-
ovocommission.org