Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 36

-36 B SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
samkeppnis- og út-
flutningsgreina. Sam-
tök iðnaðarins hafa
undanfarin ár varað við
þenslu, viðskiptahalla
og verðbólgu. Hér
stöndum við í svipuð-
Jum sporum og svo oft
áður. Verðbólgupúkinn
fitnar en við því er ein-
ungis brugðist með sí-
endurteknum vaxta-
hækkunum, sem auka
kostnað innlendra fyr-
irtækja og heimila og
skerða samkeppnis-
stöðuna. Við látum eins
og hér sé allt í góðu
lagi þótt alþjóðlegur
samanburður sýni að við stönd-
umst ekki samanburð við þær þjóð-
ir sem við viljum helst bera okkur
saman við, keppa við og versla við.
Vaxtamunur inn- og útlána er t.d.
óvíða meiri en hér á landi, þjóð-
hagslegur sparnaður allt of lítill og
gengisskráning hefur verið afar
óhagstæð útfiutningi.
Keppt um fjármagn og fólk
íslensk fyrirtæki, sem starfa á
alþjóðlegum markaði, hafa stækk-
að að undanfómu. Það er gleðiefni.
Hitt er áhyggjuefni ef aðstöðumun-
ur hér á landi og erlendis vex okk-
ur í óhag. Þá er fátt sem hindrar
að blómlegustu fyrirtækin okkar
flytji starfsemi sína utan. Slíkt
hefði ófyrirsjáanlegar afleiðingar
fyrir efnahagslíf og almennt mann-
w líf hér á landi. í opinni og óheftri
samkeppni má engu muna því að
fjármagn og framleiðslu má flytja
óhindrað á milli landa. Sama á
raunar í vaxandi mæli við um
vinnuafl. Miklar umbætur í starfs-
skilyrðum fylgdu EES-samningn-
um og ljóst er að hagvöxt und-
anfarinna ára má að verulegu leyti
rekja til þeirra. Nýleg könnun sýn-
ir að mikill meirihluti forráða-
manna iðnfyrirtækja telur ótvíræð-
an hag af ESB-aðild. Því er enn á
♦•ný full ástæða til að hvetja stjórn-
völd til þess að vakna af Þyrnirós-
arsvefni og skoða með opnum huga
aðild að ESB. Við verðum að búa
við sömu starfsskilyrði og aðrar
Evrópuþjóðir. Svo einfalt er það.
Drifkraftur frumkvöðla
Nýsköpun, frumkvæði og þróun í
atvinnulífinu eru uppspretta hag-
vaxtar íramtíðarinnar. íslenska
þjóðin á því láni að fagna að eiga
frumkvöðla á borð við þá bestu
eins og þátttaka í verkefninu
„Europe’s 500“ sýnir ljóslega. Nið-
urstaðan úr þessu árlega vali fram-
sæknustu frumkvöðla Evrópu er
sérlega ánægjuleg fyrir íslendinga.
Við eigum á þessum lista ótrúlega
''mörg fyrirtæki, miðað við frægan
höfðatölureikning. En þessi árang-
ur er ekki sjálfgefinn. Sjálfbirg-
ingsháttur og andvaraleysi getur
gert hann að engu. Það þarf nefni-
lega að gæta þess vel að búa frum-
kvöðlum okkar viðeigandi starfs-
skilyrði.
Við eigum það til að setja
skringilega mælikvarða á alþjóða-
og tæknivæðingu landsins. Inter-
net-tengingar og farsímaeign eru
óvíða meiri í heiminum en hér á
landi og það er notað sem vitn-
isburður um að við stöndum þarna
fremstir í flokki. Rétt er það að við
erum nýjungagjöm og dugleg að
nota nýja tækni en fráleitt í
'fremstu röð í framleiðslu og sölu á
þessum sviðum. Væntanlega dettur
engum í hug að meta tæknivæð-
ingu þjóða eftir því hvað lands-
menn kaupa marga tölvuleiki.
Almennur framfaravilji hér á
landi er samoftnn sjálfstæðisbar-
áttunni. Sá vilji er afar verðmæt
eign sem ekki má sóa vegna lakari
skilyrða hér á landi samanborið við
þau sem keppinautar okkar búa
við. Meðal þess, sem ekki er í lagi
hjá okkur, er óhagstætt fjármála-
umhverfi og óskilvirkt mennta-
kerfi.
Góð menntun er arðbær
Menntamál skipta atvinnulífið æ
meira máli. Fyrirtækin eiga allt
sitt undir hæfileikum starfsmanna.
Hæfileikaríkt fólk verður ekki til af
sjálfu sér. Menn þurfa að hafa fyr-
ir því að afla sér reynslu og þekk-
ingar til þess að verða gjaldgengir
á vinnumarkaðnum. Góð menntun
skiptir hér sköpum.
Fjárfesting í flóknum
tækjum og fram-
leiðsluferlum er lítils
virði ef menntun,
þjálfun og færni
starfsfólks til að
vinna í kröfuhörðu
starfsumhverfi er
ekki tryggð. Kröfur
um betur menntað
starfsfólk hafa af
þessum sökum vaxið
mikið á undanförnum
árum. Um leið hafa
orðið til verðmætari
störf.
Víst er að mennta-
kerfið hefur ekki
brugðist nógu skjótt við vaxandi
kröfum atvinnulífsins um menntun
við hæfi. í raun hafa veikleikar
menntakerfisins afhjúpast nú síð-
ast í verkfalli framhaldsskólakenn-
ara. Það er óverjandi að ungt fólk,
frumkvöðlar framtíðarinnar, sé
verklaust svo vikum skiptir. Það er
á hinn bóginn sorglegt að sjá
hvernig samskipti ríkis og fram-
haldsskólakennara hafa þróast
undanfarinn áratug. Ekki hefur
tekist að gera nauðsynlegar breyt-
ingar á skólakefinu til að gera það
í senn skilvirkt og eftirsóknarvert
fyrir hæfileikaríka kennara. At-
gervisflótti úr skólunum er brost-
inn á og sérstaklega þar sem síst
skyldi. Það er raunalegt að tækni-
menntun er á undanhaldi og mikill
skortur á tæknimenntuðu fólki fyr-
irsjáanlegur á næstu árum. Þetta
er fólkið sem á að starfa í nýju fyr-
irtækjunum sem eiga að vera drif-
krafturinn í „Nýja hagkerfinu"
margumtalaða. Við þessu verður að
bregðast.
Það er hagur fyrirtækja í land-
inu að gagnger uppstokkun
menntakerfisins eigi sér stað og að
til verði nýtt fyrirkomulag skóla-
rekstrar sem leyfir að umbunað sé
fyrir gott starf. Þetta kann að
kosta aukna fjármuni. En í þessu
sem öðru skal hafa að leiðarljósi
arðsemi fjárins, bæði fyrir einstak-
linga og atvinnulíf. Að öðrum kosti
má búast við að íslenska mennta-
kerfið verði hemill á framþróun at-
vinnulífsins.
Vettvangur Islendinga á nýrri
öld er allur heimurinn en ekki að-
eins heimahagarnir. Til þess að
gera ungu fólki framtíðarinnar
kleift að byggja upp öflugt at-
vinnulíf hér á landi þurfum við
nýja byggðapólitík sem snýst
hvorki um höfuðborg né lands-
byggð heldur um ísland og um-
heiminn. Við þurfum að kappkosta
að skapa sambærilegar eða betri
aðstæður hér á landi en fólki bjóð-
ast annars staðar. Þá verður gott
að búa á Islandi um langa framtíð
og það er okkar meginmarkmið.
Eg óska félagsmönnum Samtaka
iðnaðarins og landsmönnum öllum
velfarnaðar á nýju ári.
Kristján Ragnarsson,
formaður LIU
Við ára-
mót
í UPPHAFI nýrrar aldar er fyllsta
ástæða til að vera bjartsýnn um
framtíð sjávarútvegsins. Fyrir rúm-
um áratug stóðu samtök útvegs-
manna að gerð metnaðarfullra
heimildarmynda um íslenskan sjáv-
arútveg sem lýsa vel þeim breyt-
ingum sem áttu sér stað á öldinni.
Þetta var gert í tilefni 50 ára afmæl-
is samtakanna. Myndirnar báru
samheitið „Verstöðin ísland.“
I fyrstu myndinni, sem heitir
„Frá árum til véla“, er lýst útgerð-
arháttum á tímum árabáta sem stóð
samfellt yfir frá landnámsöld og
fram til síðustu aldamóta. Fjallað er
um þilskipaútgerð sem var í mest-
um blóma á 19. öld og upphaf vél-
væðingar fiskiskipaflotans á Islandi
í byrjun 20. aldarinnar, nánar til-
tekið á ísafirði árið 1902.
Önnur myndin kallast „Baráttan
um fiskinn." Hún lýsir baráttu okk-
ar íslendinga fyrir tilverugrund-
velli okkar, fiskinum í sjónum.
Vilmundur
Jósefsson
Myndin spannar tímabilið frá 1950
til 1989. Þetta er tímabil mikilla
sveiflna í aflabrögðum, sem aftur
varð til þess að úthafsveiðar komu
til sögunnar. Þetta er tímabilið þeg-
ar Islendingar eru í forystu strand-
ríkja til að verja auðlind sína og
færa landhelgina út í áföngum úr 3
mílum árið 1952 í 200 mílur árið
1975 með tilheyrandi átökum við
aðrar þjóðir sem nýtt höfðu sér
fiskimiðin.
Þriðja myndin, „Ár í útgerð", gef-
ur nokkra mynd að fjölþættum út-
gerðarháttum Islendinga á níunda
áratug aldarinnar.
Þessar myndir eru talandi dæmi
um þær miklu og öru framfarir sem
orðið hafa á öldinni í sjávarútveg-
inum.
A þeim tíu árum sem liðin eru frá
gerð þessara heimildarmynda hafa
orðið enn meiri breytingar í sjávar-
útveginum. Þar skiptir mestu að í
upphafi áratugarins voru sett ný
heildstæð lög um
stjórnun fiskveiða.
Byggt er á því grund-
vallaratriði að útgerð-
um er úthlutað afla-
heimildum á fiskiskip,
sem þeim er heimilt að
framselja tímabundið
og varanlega sín á
milli. Opinberum af-
skiptum af verðlagn-
ingu fisks lauk þegar
verðlagsráð sjávarút-
vegsins var lagt niður
árið 1992 en það hafði
annast verðlagningu á
afla upp úr sjó í þrjá
áratugi.
Samhliða miklum
breytingum í umhverfi
sjávarútvegarins urðu miklar
breytingar í efnahagsmálum á ís-
landi. Þjóðinni tókst að ná tökum á
áratuga verðbólgu í efnahagslífinu.
Síðast en ekki síst hefur vaxandi
frelsi í viðskiptum og á fjármála-
markaðnum einnig haft mikil áhrif í
sjávarútveginum. Á aðeins tíu árum
hafa orðið svo stórstígar breytingar
í greininni að óhætt er að fullyrða
að allar aðstæður hafa gjörbreyst. í
lifandi og framsækinni atvinnugrein
hlýtur starfsemin að miðast við það
að tekið sé tillit til síbreytilegra að-
stæðna.
Sjávarútvegurinn verður áfram
mikilvægur þótt margt bendi til
þess að úr vægi hans dragi og er það
vel ef unnt reynist að skjóta fleiri
stoðum undir íslenskt efnahagslíf
og fleiri komi til ábyrgðar á velferð
þjóðarinnar.
Þegar litið er til framtíðar skiptir
meginmáli að okkur auðnist að nýta
fiskistofnana á sjálfbæran og hag-
kvæman hátt. Vitneskja okkar um
lífríkið í hafinu er nú með þeim
hætti að það á að vera unnt að ná til-
settum markmiðum.
Niðurstöður vísindalegra athug-
ana um afrakstursgetu fiskimið-
anna verður það sem miðað verður
við í framtíðinni. Það verður að
leggja allt kapp á það að auka og
bæta þann fræðilega þekkingar-
grunn sem þessi fræði byggja á.
Með þetta að leiðarljósi samþykkti
stjóm LÍÚ að mæla með því við
stjórnvöld að keypt yrði nýtt og
fullkomið hafrannsóknaskip. Það
kom til landsins á þessu ári. Útvegs-
menn greiða að stærstum hluta
kostnað við smíði þessa skips. Þann-
ig vilja útvegsmenn leggja áherslu á
að áfram verði unnið að því að afla
betri vitneskju um ástand og horfur
lífríkisins í hafinu.
Það er freistandi á tímamótum
sem þessum að staldra aðeins við og
horfa til liðinna ára eins og hér hef-
ur verið gert með nokkrum orðum
og reyna jafnframt að skyggnast
aðeins inn í framtíðina. Það eru
ávallt ýmsar blikur á lofti sem vert
er að hafa í huga og geta orðið til
þess að valda tímabundnu bakslagi
sem takast þarf á við.
Það er áhyggjuefni að minna er
um stóran þorsk á fiskislóðinni en
undanfarin ár. Nýliðun í þorsk-
stofninum hefur tekist vel síðustu
ár og fréttir berast af því að mikið
sé af smáfiski á miðunum. Þessi
staða getur leitt til þess að tíma-
bundið verði erfiðara árferði fyrir
togaraútgerðina á meðan smáfisk-
urinn er að vaxa. Þá valda tíðar ol-
íuverðshækkanir undanfarin miss-
eri því að sá kostnaðarliður er
orðinn verulega íþyngjandi í grein-
inni. Óhætt er að fullyrða að olíu-
kostnaður er að sliga margar út-
gerðir.
Útgerðir sem stunda loðnu-, síld-
ar-, kolmunnaveiðar og veiðar á
rækju hafa átt við mikla erfiðleika
að stríða undanfarin ár. Bæði hefur
veiði gengið erfiðlega og jafnvel
brugðist eins og í rækjunni. Mark-
aður fyrir afurðirnar hrunið eins og
mjöl- og lýsismarkaðurinn og verðið
lækkað á rækjuafurðum. Þessi
staða hefur sett mark sitt á mörg
byggðarlög sem byggja afkomu sína
á sjávarútvegi og orðið til þess að
veikja samkeppnisstöðu margra
sjávarbyggðanna gagnvart höfuð-
borgarsvæðinu.
Á þessu ári hafa mörg fyrirtæki í
sjávarútvegi sameinast, eins og
undanfarin ár. Þannig bregðast
stjómendur í sjávarútvegi við
breyttum aðstæðum með því að
sameina rekstrareiningar og hag-
ræða eins og kostur er innan grein-
arinnar. Sameiningar
af þessu taki eru óhjá-
kvæmilegar þótt vissu-
lega fylgi því ávallt
nokkur söknuður þeg-
ar rótgróin fyrirtæki
hverfa af sjónarsviðinu
og aðilar sem hafa ver-
ið máttarstólpar í at-
vinnugreininni marga
undanfarna áratugi
leggja árar í bát.
Þótt á ýmsum svið-
um sé erfitt í sjávar-
útveginum um þessar
mundir er óþaifi að
mála of dökka mynd af
stöðu mála. Töluverðar
fjárfestingar í nýjum
skipum og endurnýjun
eldri skipa vitnar um það að al-
mennt ríkir bjartsýni á framtíðina í
greininni. Nauðsynlegt var orðið að
huga að endumýjun fiskiskipaflot-
ans þannig að hann sé í stakk búinn
til að mæta kröfum tímans varðandi
nýjustu tækni og aðstöðu áhafnar
um borð. Að vísu er nokkuð um það
að góð fiskiskip séu seld úr landi og
vegna ýmissa aðstæðna. Það er sárt
að sjá á eftir skipum sem selja verð-
ur vegna þess að úreltir kjarasamn-
ingar fást ekki lagaðir að nýjum og
breyttum aðstæðum.
Mikilvægt er að ná sátt um fisk-
veiðistjómunina. Það felst ekki í því
að útgerðinni verði gert að greiða
ný gjöld þegar aðstæður era eins og
nú í greininni. Það mun aðeins leiða
til erfiðleika fjölda
fyrirtækja með til-
heyrandi atvinnuleysi
og byggðaröskun. Til
þess að greiða auð-
lindagjald, umfram
þann tæpa milljarð
sem nú er greiddur,
verða tekjur að vera
hærri en gjöld.
Að lokum vil ég
leggja á það megin-
áherslu að verkefnin
era til þess að takast á
við þau. Útvegsmenn
og sjómenn hafa sýnt
það og sannað á und-
anförnum áram að
þegar ná þarf sam-
stilltu átaki til þess að
sigrast á aðsteðjandi
vandamálum hefur það tekist með
ágætum. Það er einlæg von mín að
svoi verði áfram.
Ég óska útvegsmönnum, sjó-
mönnum, fjölskyldum þeirra, svo og
landsmönnum öllum, farsæls kom-
andi árs.
Ari Teitsson, for-
maður B^enda-
samtaka Islands
Umhverf-
ismál
í brenni-
depli
SÍFELLT fleirí þegnar þessa þjóð-
félags jafnt sem annarra vest-
rænna þjóðfélaga láta sig varða
vemdun umhverfis. Bændur era í
þeim hópi og hafa þeir á und-
anförnum áram starfað ötullega á
mörgum sviðum umhverfismála.
Unnið er að skipulegum skógrækt-
arverkefnum í öllum landsfjórð-
ungum og fjöldi bænda ræktar
skóg á bújörðum sínum. Markvisst
hefur verið unnið á vegum bænda
og sveitarfélaga að hreinsun ónýtra
girðinga, eyðingu húsarústa, fjöra-
hreinsun og fleiri umhverfisverk-
efnum. Um 500 bændur vinna að
sérstökum landbótaverkefnum á
jörðum sínum auk fjölda annarra
sem bæta landgæði með nýtingu
úrgangs frá búrekstri. Þá er ótal-
inn samningur um framleiðslu
sauðfjárafurða sem undirritaður
var í mars sl. en ákvæði hans um
skipuleg beitarnot og sjálfbæra
landnýtingu er eitthvert stærsta
skref sem stigið hefur verið á
þessu sviði á öldinni sem nú er að
kveðja.
Áhrif
veðurfarsbreytinga
Sá þáttur umhverfismála sem
helst veldur bændum áhyggjum
era mögulegar loftslagsbreytingar.
Of hægt gengur að ná samkomu-
lagi meðal þjóða um staðfestingu
Kyoto-samkomulags og æ fleiri
hallast að því að breytt veðurfar af
völdum gróðurhúsaáhrifa sé stað-
reynd. Breytingar í veðurfari hafa
birst okkur sem snjóléttur vetur og
langt og hlýtt sumar sem glatt hef-
ur margan bóndann og létt honum
róðurinn. Varla mun fyrr í sögu
þjóðarinnar hafa fengist meiri upp-
skera jarðargróða ef saman er
lagður heyfengur, kornuppskera og
afurðir garðræktar og ylræktar.
Breytt veðurfar virðist þannig hafa
styrkt landbúnaðinn en eftir stend-
ur að loftslagsbreytingum af
manna völdum fylgir slík óvissa um
hnattræn langtímaáhrif að sporna
verður gegn þeim af krafti og
festu.
Gæði búvaranna
viðurkennd
Á liðnu ári hafa ekki komið upp
alvarleg gæðavandamál í íslenskri
búvöraframleiðslu og sú staðreynd
að sala búvaranna hefur verið
meiri en nokkra sinni fyrr stað-
festir traust neytenda á framleiðsl-
unni. Aukning í kjötsölu er nær
5%, aukning í mjólkursölu um 3%
og aukning í sölu á grænmeti vera-
leg. Aukin sala á sér
efalaust margar skýr-
ingar. Kaupmáttur
þorra þjóðfélagsþegn-
anna er mikill og inn-
lend búvara hefur
hækkað minna í verði
en flestar aðrar vörur.
Mestu ræður þó að
gæði og öryggi var-
anna era þekkt og við-
urkennd. Þá virðast
hafa orðið þáttaskil í
umræðu um næringar-
fræði og hollustu og
öryggi fæðunnar. Sí-
fellt fleiri hallast að því
að ofneysla sykurs sé
eitthvert alvarlegasta
heilsufarsvandamál
vestrænna þjóða og
neysla kornmetis, próteins og fitu í
hóflegum mæli þyrfti að koma í
stað sykurs. í þessu ljósi er nú
reynt að auka mjólkurneyslu í
skólum landsins á kostnað sætra
drykkja. Viðvarandi gæðavandamál
virðast í landbúnaði margra landa
hins vestræna heims, flest tengd
kröfum um lækkandi búvöruverð
sem kallað hefur á stækkun ein-
inga og ódýrari framleiðsluhætti.
Þetta hefur opnað augu æ fleiri
fyrir því að matvælaöryggi og gæði
era ekki sjálfsögð en jafnframt svo
mikilvæg heilsu einstaklinga og
þjóða að rétt getur verið að slaka á
kröfum um áframhaldandi lækkun
matvælaverðs. Búvara er í raun
ekkert frábrugðin annarri vöru að
því leyti að gæðin kosta.
Vísindi
sniðgengin
Það umrót sem kúariða hefur
valdið í matvælaframleiðslu Evr-
ópu á síðustu vikum og viðbrögð
valdhafa hlýtur að vera mörgum
áhyggjuefni. Vitað er að opinn al-
þjóðamarkaður með búvörar, með
Kristján
Ragnarsson
Ari
Teitsson