Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 38

'38 B SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIE
þess að geta boðið bömum upp á
jólamat og klæði.
Jöfnuður og
félagslegt réttlæti
Það er óbærileg aðstaða sem þetta
íólk er sett í. Engu betri er þó sú
smán sem er samfélagsins alls; að
horfa á þetta gerast. Hlutskipti
tekjulægstu hópanna er smánar-
blettur á samfélagi okkar.
Af einstökum málaflokkum þar
sem brýnna úrbóta er þörf vil ég
nefna aðstöðu aðstandenda lang-
veikra bama. Þeir eiga skilið sam-
stöðu af hálfu okkar allra. Aðstand-
endum langveikra bama er hins
vegar gert að fara bónarveg til að
hlotnast sjálfsögð réttindi. Þessu
fólki era búin miklu lakari réttindi
en alls staðar í löndunum í kringum
okkur og er mál að linni.
A liðnu ári hafa skipst á skin og
skúrir. Margt hefur áunnist en verk-
efnin framundan era aðkallandi.
Samtök launafólks munu ekki víkja
sér undan því að takast á við þau. Til
þess vora samtökin sköpuð: Að berj-
ast fyrir jöfnuði og félagslegu rétt-
læti. Ekki er útlit fyrir annað en að
stjórnvöld muni sjá hreyfingu launa-
fólks fyrir nægum verkefnum á kom-
andi tímum.
Bogi Pálsson,
formaður Verslunar-
ráðs íslands
Tryggjum
áfram-
haldandi
hagvöxt
STAÐAN í íslensku efnahags- og at-
vinnulífi við þessi áramót er á marg-
an hátt góð. Hagvöxtur á undanförn-
um áram hefur skilað sér í bættri
afkomu fyiirtækja og einstaklinga
og aukin umsvif í hagkerfinu hafa
leitt til vaxandi tekna ríkissjóðs.
Rekstraramhverfi atvinnulífsins
hefur færst til betii vegar að mörgu
leyti, að hluta til vegna aðlögunar að
erlendri þróun, t.d. í gegnum EES-
samninginn, og að hluta til vegna
þess að stjórnvöld og stjórnendur í
atvinnulífinu hafa tekið til heima hjá
sér. Atvinnuástand er gott og ný
störf hafa orðið til í atvinnugreinum
sem ekki vora til fyrir örfáum áram.
Mörg íslensk fyiirtæki hafa sýnt
kjark og framsýni með því að auka
umsvif sín erlendis og íslendingar
eru nú virkari þátttakendur en
nokkra sinni í þeirri þróun sem
stundum er kennd við alþjóðavæð-
ingu.
Þrátt fyrir að ástandið sé á marg-
an hátt gott er ljóst að vel þarf að
halda á málum ef áfram á að takast
að halda uppi sambærilegum hag-
vexti og á undanfömum áram og
tryggja að lífskjör hér á landi dragist
ekki aftur úr því sem þekkist í þeim
löndum sem við beram okkur helst
saman við. Þannig er á næsta ári
spáð meiri verðbólgu, auknum við-
skiptahalla og minnkandi hagvexti
en verið hefur undanfarin ár.
Ýmislegt bendir til þess að farið sé
að hægja á vextinum í efnahagslífinu
þótt engin alvarleg merki um efna-
hagskreppu séu í sjónmáli. Meðal
þess sem litið er til í þessu sambandi
er almennt lakari afkoma fyrirtækja
á verðbréfamarkaði og lækkandi
hlutabréfaverð. Er þar um að ræða
eina fyrstu niðursveifluna á þeim
markaði frá því að hlutafjárkaup
urðu almenn spamaðarleið í landinu
og hlutabréf almenningseign. Sú
þróun er ekki óeðlileg nú í kjölfar
þeirrar gríðarlegu aukningar sem
varð á þeim markaði á fáum áram,
bæði með stórvaxandi framboði
bréfa og stöðugt hækkandi verði.
Hið opinbera sýni aðhald
En jafnvel þótt ekki sé ástæða til
að spá kreppu verða íslendingar að
taka sig á í ýmsum efnum til að halda
uppi hagvextinum. Þar þurfa bæði
að koma til aðgerðir af hálfu stjóm-
valda, aðila vinnumarkaðarins og
s’tjórnenda einstakra fyrirtækja.
Markmið þessara aðila þarf að vera
að íslenskt atvinnulíf búi við sam-
keppnishæf skilyrði til þess að vaxa
og dafna og að tækifæri til aukinnar
verðmætasköpunar verði nýtt.
Mikilvægasta verkefni ríkisins í
þessu sambandi er að tryggja al-
mennt hagstætt umhverfi fyrir at-
vinnulífiið. Standa þarf vörð um
stöðugleikann í efnahagsmálum og
jafnframt vinna að því að íslensk fyr-
irtæki búi við jafngóð, eða betri, skil-
yrði hvað varðar skattheimtu og
leikreglur viðskiptalífsins og keppi-
nautar þeirra erlendis. Lagfæra þarf
marga þætti í því sambandi þannig
að fyrirtæki kjósi áfram að starfa
hér á landi en leiti ekki annað eins og
ýmsir aðilar hafa talið óhjákvæmi-
legt á siðustu áram. Samhliða þarf
að bæta skilyrði fyrir erlenda aðila
til að fjárfesta hér á landi, afnema
hömlur og færa ýmsar reglur til
samræmis við það sem
menn eiga að venjast er-
lendis. Hefur verið bent
á að möguleikar fyrir-
tækja tO að færa upp
bókhald og eiga við-
skipti með hlutabréf sín
í erlendri mynt geti
hjálpað mikið í þessu
sambandi. Þá er rétt að
benda á að afnám svo-
kallaðra verðbólgu-
reikningsskila úr
skattalögum er til þess
fallið að auðvelda að-
komu erlendra aðila að
íslenskum í'yrirtækium,
þótt slík breyting þyrfti
að eiga sér stað í
tengslum við aðrar
breytingar á skattlagningu fyrir-
tækja til að skattbyrði þeirra aukist
ekki.
Opinberir aðilar, bæði ríki og
sveitarfélög, þurfa að gæta sín og
halda aftur af útgjöldum. Afkoma
ríkissjóðs hefur verið góð að undan-
fömu en ekki hefur verið gætt nægi-
legs aðhalds á ýmsum sviðum. A því
þarf að taka og ekki er síst mikilvægt
að stofna ekki til viðvarandi út-
gjaldaaukningar á sviðum, þar sem
getur verið erfitt að draga saman
seglin í framtíðinni, jafnvel þótt illa
ári í þjóðarbúskapnum. Sveitarfélög-
in þurfa líka að sýna aðhald, en með
flutningi verkefna frá ríkinu til
þeirra á undanförnum áram hefur
hlutdeild þeirra í skattheimtu aukist
umtalsvert.
Aframhaldandi einkavæðing er
nauðsynleg og mikilvægt að ljúka
sölu á eignarhlutum ríkisins í
bönkunum og Landssímanum og
jafnframt þarf að hefja einka-
væðingu og ýta undir samkeppni á
orkumarkaði. Þá þarf að huga í
auknum mæli að því að nýta kosti
samkeppni og einkarekstrar á fleiri
sviðum, ekki sist í heilbrigðis- og
menntakerfinu. Þetta er hægt að
gera, jafnvel þótt mikill hluti kostn-
aðarins verði áfram greiddur úr op-
inberam sjóðum.
Hagræðing og framleiðni-
aukning í atvinnulífinu
Aðilar í atvinnulífinu þurfa einnig
að sýna ábyrgð og miklu skiptir að
þeir leggi sitt af mörkum til að
tryggja stöðugleikann. í því sam-
bandi er afar mikilvægt að núgild-
andi kjarasamningar haldi og friður
ríki áfram á vinnumarkaði. Til að
efnahagslífið nái mjúkri lendingu
eftir þensluskeiðið með minnkandi
þörf fyrir aðhald í peningamálum um
mitt næsta ár og áframhaldandi hag-
vaxtaraukningu þurfa stjórnendur
fyrirtækja að vera betur á verði
gagnvart mörgum aðsteðjandi hætt-
um, sýna aðlögunarhæfni og við-
bragðsflýti til þess að nýta þau tæki-
færi sem bjóðast hér á landi og
erlendis.
Stjórnendur þurfa að vera opnir
fyrh- hagræðingu og endurskipu-
lagningu á heimavígstöðvum, bæði
til að tryggja áframhaldandi sam-
keppnishæfni í hefðbundnum at-
vinnugreinum og eins til að stuðla að
uppvexti nýrra. Halda þarf áfram að
nýta betur verkfæri hins nýja hag-
kerfis til hagvaxtar, svo sem í
fjarskipta- og upplýsingatækni, og
mikilvægt er að vinna að aukinni
framleiðni innan atvinnulífsins.
Fullyrða má að næsta hagvaxtar-
skeið hér á landi hljóti að byggjast á
aukinni framleiðni og betri nýtingu
mannauðsins í fyrirtækjunum frem-
ur en aukinni fjárfestingu.
íslensk fyrirtæki þurfa líka í
auknum mæli að líta út á við. Ýmis
fyrirtæki hafa gert það á undanfom-
um áram með góðum árangri en
samt sem áður era tekjur af útflutn-
ingi og starfsemi erlendis enn allt of
lítill hluti af landsframleiðslunni.
Fyrirtækin verða líka að leggja
meiri áherslu á nýsköpunar- og þró-
unarstarf enda er ljóst að án þess
munu þau sitja eftir í samkeppninni
og möguleikar þeirra á komandi ár-
um takmarkast veralega. Einnig
verða fyrirtækin að nýta betur
möguleika á samstarfi við erlenda
aðila, meðal annars með það fyrir
augum að veita nýjum straumum
reynslu og þekkingar inn i atvinnu-
lífið og einnig í þeim tilgangi að laða
hingað starfsstöðvar þeirra. Með
þeim hætti mætti styrkja veralega
stoðir efnahags- og atvinnulífsins
hér á landi.
Loks er afar mikil-
vægt að forráðamenn
fyrirtækja hugi stöð-
ugt að mikilvægi
menntunar, starfs-
þjálfunar og símennt-
unar starfsfólks og
stjórnenda. Þróunin
um allan heim hefur
verið í þá átt á undan-
fömum áram að hvers
konar þekkingarverð-
mæti hafa verið að
verða mikilvægustu
eignir fyrirtækjanna í
stað efnislegra verð-
mæta á borð við fast-
eignir, vélar og tæki
eða hreinar fjármuna-
eignir. Fyrirtækin
verða að leggja sitt af mörkum í
þessum efnum og mega alls ekki
setja traust sitt á aðra aðila, svo sem
hið opinbera. Dæmi um mikilvægan
þátt einkaaðila á þessu sviði er ára-
tuga forsvar Verslunarráðs vegna
starfsemi Verslunarskóla Islands og
stuðningur þess við uppbyggingu
háskólanáms og símenntunar innan
Háskólans í Reykjavík.
Áframhaldandi
liagvöxtur og bætt
samkeppnisskilyrði
Verslunarráð íslands vinnur stöð-
ugt að því að efla umræðu um leiðir
til að tryggja sem hagstæðust
rekstrarskilyrði fyrir atvinnulífið
enda er þar um að ræða mikilvæg-
ustu forsenduna fyrir áframhaldandi
hagvexti í landinu. Áframhaldandi
hagvöxtur er einmitt rauði þráður-
inn í undirbúningsvinnu fyrir Við-
skiptaþing Verslunarráðs, sem hald-
ið verður í febrúar næstkomandi.
Þar hefur verið lögð áhersla á að fá
upplýsingar, athugasemdir og tillög-
ur frá fulltrúum fyrirtækja í öllum
atvinnugreinum um hvemig bæta
megi samkeppnishæfni íslensks at-
vinnulífs og á hvaða sviðum nauðsyn-
legt sé að breyta lögum, reglugerð-
um og verklagi í stjómkerfinu, sem
og áherslum innan atvinnulífsins til
þess að Islendingar geti áfram verið
í fremstu röð. Mikið hefur áunnist á
undanförnum áram, en halda þarf
starfinu áfram til þess að við drög-
umst ekki aftur úr í hinni hröðu þró-
un sem er í þessum efnum allt í
kringum okkur.
Verslunarráð Islands óskar lands-
mönnum öllum árs og friðar.
Arnar Sigurmundsson,
formaður Samtaka físk-
vinnslustöðva
Arið hefur
reynst
mörgum
þungt í
skauti
ÁRIÐ 2000 hefur einkennst af mikl-
um sveiflum í rekstraramhverfi sjáv-
arútvegsins. Ljóst er að afkoma
sjávarútvegsfyrirtækja verður mun
lakari en í fyrra. Ef nefna á nokkra
meginþætti sem ráða miklu má
nefna áframhaldandi samdrátt í
veiðum og vinnslu á rækju, óhag-
stæðu afurðaverði á mjöli og lýsi og
samdrætti í þorskafla. Þá hafa mikl-
ar olíuverðshækkanir komið mjög
illa niður og bitnað harkalega á út-
gerðinni og mjöÞ og lýsisvinnslu.
Heildarafli á íslandsmiðum og ut-
an lögsögunnar er áætlaður tæplega
tvær milljónir tonna, sem er um 300
þús. tonnum meiri afli en á árinu
1999. Af þessum mikla fiskafla eru
tæplega 1,7 millj. tonna innan fisk-
veiðilögsögunnar. Aukning í veiðum
á loðnu og kolmunna stendur alfarið
undir aukningu á heildarafla. Loðnu-
aflinn er áætlaður tæplega 900 þús.
tonn sem er 200 þús. tonna aukning á
milli ára. Þá er reiknað með að kol-
munnaaflinn innan og utan lögsögu
verði 260 þús. tonn, sem er um 150
þúsund tonna meiri afli en í fyrra.
Síldaraflinn stefnir í 290 þúsund
tonn. Þorskaflinn er áætlaður um
235 þús. tonn upp úr sjó sem er um
20 þús. tonnum minni afli en í fyrra.
Annar botnfiskafli err áætlaður tæp-
lega 250 þúsund tonn. Þá er heildar-
afli á rækju áætlaður liðlega 32 þús.
tonn á móti um 40 þús. tonnum á
árinu 1999.
Árið sem er að kveðja hefur reynst
mörgum fyrirtækjum í sjávarútvegi
þungt í skauti. Ástæður geta verið
margvíslegar. Góð aflabrögð, eink-
um í loðnu, kolmunna og síld hafa
ekki komið í veg fyrir að stór og öfl-
ug fyrirtæki sem era í fjölþættri
starfsemi í veiðum og vinnslu hafa
verið rekin með umtalsverðum halla.
Miklar sveiflur í gengismálum
Fyrir sjávarútveginn sem byggir
tekjur sínar nær alfarið á útflutningi
skiptir miklu að verðlagsbreytingar
hér á landi verði ekki meiri en í okk-
ar helstu viðskipta- og samkeppnis-
löndum. Verðbólga á þessu ári stefn-
ir í 4-5% sem er svipuð verðbólga og
1999. Aðgerðir Seðlabankans til þess
að draga úr þenslu með vaxtahækk-
unum leiddu til þess að gengi krón-
unnar fór hækkandi. Gengi krónunn-
ar hækkaði um 3% á árinu 1999.
Þegar gengið var til kjaraviðræðna á
almennum vinnumarkaði á fyrstu
mánuðum ársins greip bankinn enn
á ný til vaxtahækkana til þess að
styrkja gengi krónunn-
ar. Var svo komið síðasta
vor að gengið hafði
hækkað um 2-3% til við-
bótar, en þá gerðist það
að markaðurinn hafði
ekki lengur trú á þessari
hágengisstefnu. Á
skömmum tíma féll
gengi krónunnar um tæp
10% og er nú liðlega 4%
undir miðgengi. Þessu til
viðbótar hafa orðið mikl-
ar breytingar á erlend-
um gjaldmiðlum og hef-
ur veik staða evrannar
komið illa niður, einkum
í saltfiski sem að mestu
er seldur til evralanda.
Breytingar á gengi krón-
unnar og gengissveiflur annarra
gjaldmiðla hafa mikil áhrif á rekstur
og efnahag útflutningsfyrirtækja.
Stærsti hluti skulda sjávarútvegsins
er í erlendum gjaldmiðlum og á sama
hátt era nær allar tekjur fiskvinnsl-
unnar af útflutningi. Árshlutaupp-
gjör sem birt hafa verið að undan-
förnu leiða í ljós mikið gengistap
vegna hækkana á erlendum skuld-
um. Lækkun á gengi krónunnar skil-
ar sér aftur á móti í hærra skilaverði
til fyrirtækjanna á lengri tíma. Sjáv-
arútvegurinn hafði sig ekki mikið
frammi í umræðunni þegar kom að
þessum gengisbreytingum. Útflutn-
ingsgreinarnar lögðu áherslu á stöð-
ugleika í gengi og lögðust gegn
gengishækkun Seðlabankans.
Ef horft er til þróunar verðlags
sjávarafurða á síðustu 12 mánuðum
skv. upplýsingum Þjóðhagsstofnun-
ar umreiknað í íslenskar krónur
koma í ljós umtalsverðar breytingar,
en í lok tímans er gengislækkun
krónunnar komin fram. Verðlag á
saltfiski hefur hækkað um 18% og
frystar botnfiskafurðir hafa hækkað
um rúmlega 11%. Meðalverð á pill-
aðri rækju hefur aftur á móti staðið í
stað þrátt fyrir lækkun á gengi krón-
unnar. Verðlag á mjöli og lýsi sveifl-
ast mun meira en afurðaverð á öðr-
um sjávarafurðum. Á þessu ári hefur
afurðaverð á mjöli og lýsi hækkað
nokkuð, eftir gífurlegt verðfall sem
hófst fyrir tveimur áram. Sölutregðu
á lýsi, sem rekja má að nokkra til
díoxíns hafa skapað aukinn vanda. Á
sama tíma hefur kúariðufárið í Evr-
ópu þrengt nokkuð að sölu á fiski-
mjöli til ESB-landa, þó svo að ekkert
bendi til þess að að fiskimjölið teng-
ist kúariðumálinu á nokkum hátt.
Kjarasamningar á almennum
vinnumarkaði en ósamið
við sjómenn
Á fyrstu mánuðum ársins var
gengið frá kjarasamningum milli
Samtaka atvinnulífsins og flestra
stærstu verkalýðsfélaga á almenn-
um vinnumarkaði. Þessir kjara-
samningar gilda flestir til ársloka
2003. Launakostnaður í fiskvinnslu
hækkar um 20% á samningstíman-
um. Auk almennra hækkana var
samið um framlag atvinnurekanda í
séreign launafólks í lífeyrissjóðum,
breytingar á veikindarétti og orlofi.
Ekki kom til verkfalls hjá fisk-
vinnslufólki, en í fiskmjölsverksmiðj-
um var tveggja vikna verkfall á
Norðm-- og Austurlandi í maí. Á Fá-
skrúðsfirði kom til yfirvinnubanns í
lok júní og síðar verkbanns og stóð
deilan fram í miðjan september sl.
I samningsforsendum kemur fram
það markmið samningsaðila að
stuðla að áframhaldandi stöðugleika
í efnahagslífinu og að verðbólga fari
minnkandi. Þegar gengið var til
samninga í mars og apríl á þessu ári
var verðbólga hér á landi um 5,5-
6,0%. Þrátt fyrir nokkrar breytingar
á gengi krónunnar frá miðju ári hef-
ur heldur dregið úr verðbólgu og
mælist hún nú nokkuð undir þessum
mörkum. Miklu skiptir að verðbólga
fari lækkandi og nú bendir flest til
þess að dregið hafi úr þenslunni og
verðbólguáhrif af völdum gengis-
breytinga hafa verið mjög lítil. Einn-
ig hjálpar að bensínverð hefur farið
heldur lækkandi í lok ársins og
spenna minnkað á húsnæðismarkaði
á höfuðborgarsvæðinu. Samningar
við sjómenn era í hörðum hnút eins
og oftast áður. Launakostnaður sjó-
manna sem hlutfall í útflutnings-
verðmæti sjávarafurða hefur aukist
umtalsvert á síðustu áram. Er það
afleiðing þess að hráefniskostnaður
vinnslunnar hefur farið hækkandi.
Veralegur hluti hagræðingar í fisk-
vinnslu í landi hefur
farið í aukinn hráefn-
iskostnað og hefm'
fjárfestingin því ekki
skilað sér með sama
hætti og reiknað var
með. Af þessum
ástæðum er það mikið
umhugsunarefni að
ekki skuli vera hægt
að ljúka kjarasamn-
ingum við sjómenn
með sama hætti og á
almennum vinnu-
markaði. Vonandi
tekst að afstýra verk-
fallsaðgerðum að
þessu sinni við samn-
ingaborðið. í Ijósi
sögunnar er þó ekki
hægt að vera bjartsýnn á að það tak-
ist.
Staða íslands í Evrópu-
samstarfi og tillögur auð-
lindanefndar
Tvö stórmál sem snerta sjávarút-
veginn sérstaklega komu mjög til
umfjöllunar á árinu. Skýrsla um
stöðu Islands í Evrópusamstarfi var
lögð fram í maí sl. Sjávarútvegurinn
og ESB komu mjög til umfjöllunar á
aðalfundi Samtaka fiskvinnslustöðva
nú í haust. Fundurinn ítrekaði stuðn-
ing við EES-samstarfið. Samningur-
inn um framkvæmd EES-samstarfs-
ins við Evrópusambandið skiptir
miklu og hefur ótvírætt sannað gildi
sitt fyrir íslenskan sjávarútveg.
Fagnað var umræðu um stöðu ís-
lands í Evrópusamstarfi, en jafn-
framt lögð áhersla á að þar skipta
hagsmunir sjávarútvegsins gríðar-
legu máli. Þá skilaði auðlindanefnd
tillögum sínum í lok september.
Fundurinn taldi að tillögur auðlinda-
nefndai' um gjaldtöku fyrir afnot af
auðlindum gætu lagt grann að sam-
komulagi, enda yrði gjaldtakan mjög
hófleg og jafnræði yrði á milli at-
vinnugreina. Taki ríkisvaldið upp
auðlindagjald mun það óhjákvæmi-
lega leiða til hærri útgerðarkostnað-
ar og koma síðan að hluta fram í
hærra hráefnisverði til fiskvinnsl-
unnar. Afkoma í sjávarútvegi um
þessai- mundir og samkeppnisstaða
Bogi
Pálsson
Arnar
Sigurmundsson