Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Össur Skarphéðinsson, formaður Samfylkingarinnar
Hér þarf að þrífast
öflugt efnahagslíf
Mesta viðfangsefni þjóðarinnar
erum við sjálf, einstaklingamir,
sem búum og störfum á íslandi eða
tengjumst því á einhvern hátt.Við
þurfum að skipa málum þannig að
hér þrífist öflugt efnahagslíf sem
skapar áhugaverð og verðmæt
störf fyrir unga fólkið sem erfir
landið. Við þurfum að skapa því
tækifæri til að leita lífsgæða og
hamingju. Island er í samkeppni
við útlönd um unga fólkið og við
þurfum að vera samkeppnishæf á
öllum sviðum. Liður í þvi er til
dæmis að búa miklu betur en við
höfum gert að barnafólki og styðja
við bakið á ungum fjölskyldum.
Enda þótt markaðshagkerfi okk-
ar tíma séu hentugur rammi ut-
anum margs konar samskipti ein-
staklinga og þjóða þá lyfta þau
ekki öllum jafnt heldur skapa vax-
andi ójöfnuð manna í millum. Við
teljum að hefðbundnar jöfnunar-
aðferðir, gegnum skatta og al-
mannatryggingar, dugi ekki lengur
ein og sér til að jafna kjörin. I hinu
flókna samfélagi hátækni sem við
erum að sigla inn í verður mennta-
kerfið öflugasta jöfnunartækið sem
völ er á. Um leið og menntunin
nýtist til að þroska hvern einstak-
ling og gera hann sterkari, þá blas-
ir hitt líka við, að það ríki sem ekki
nýtir hugarauð sérhvers manns
eins og framast er unnt er dæmt
til að tapa í samkeppni þjóðanna.
Við stöndum á barmi nýrrar ald-
ar þar sem Netið og upplýsinga-
tæknin verða allsráðandi. Þá skipt-
ir öllu að sporna af aiefli gegn því
að í upplýsingasamfélaginu skapist
ný stéttaskipting þar sem annars
vegar eru þeir sem hafa menntun
og aðgang að upplýsingum og hins
vegar þeir sem hvorki hafa færni
né menntun til þess að hagnýta sér
upplýsingatæknina. Þar ræður op-
ið menntakerfi, með símenntun í
öndvegi, úrslitum um hvort þegn-
unum séu sköpuð jöfn tækifæri til
að spjara sig á vinnumarkaði þar
sem kröfur um hæfni vaxa með
aukinni tækniþróun.
Síðustu áratugir 20. aldarinnar
voru sigurför markaðshyggjunnar í
þeim mæli að nú er þrýst fast á um
að markaðslögmálin verði látin ná
til allra þátta samfélagsins. Póli-
tísk átök í upphafi aldarinnar
munu því snúast meðal annars um
hvort burðarásar velferðarkerfis-
ins á borð við mennta- og heil-
brigðiskerfið verði einkavæddir.
Jafnaðarmenn munu að sjálfsögðu
berjast gegn því af oddi og egg.
Ég held hins vegar að á fyrstu ár-
um 21. aldarinnar muni leiðin
liggja aftur á vit stjómmálanna.
Fólk mun ekki sætta sig við þá
nauðhyggju að framtíðarþróunin
sé bundin lögmáli. í lýðræðisríki,
og í lýðræðisstjórnmálum á heims-
vísu, erum það við sjálf sem eigum
að ráða stefnunni, en ekki óper-
sónuleg lögmál mark-
aðar, tækni eða hnatt-
væðingar. Þess vegna
verður lýðræðisþróun-
in að mínum dómi eitt
af helstu viðfangsefn-
um þjóðarinnar á
næstu árum.
Af þessum sökum
tel ég að það sé þjóð-
arnauðsyn að hér
verði til sterk hreyf-
ing jafnaðarmanna
sem beitir sér fyrir
jöfnuði og auknu lýð-
ræði, og til að verjast
vaxandi ójöfnuði. Það
er nefnilega nöturleg
staðreynd að þrátt
fyrir vaxandi velsæld
hefur íslendingum ekki tekist að
útrýma fátækt. Hér er enn að
finna hópa öryrkja og eldri borg-
ara sem lifa ekki með reisn, sem
njóta ekki þeirra mannréttinda að
taka þátt í samfélaginu einsog hin-
ir. Hluti af lýðræðis- og mannrétt-
indabaráttu nýrrar aldar er að
finna leiðir til að rétta hlut þeirra
og virkja þá til þátttöku í sam-
félagi jafnra tækifæra.
Þátttaka í vaxandi alþjóðlegu
samstarfi að lausn ýmissa brýnna
vandamála heimsbyggðarinnar
verður sístækkandi verkefni á
nýrri öld, ekki síst á sviði umhverf-
ismála. Og varla komast íslend-
ingar hjá því að taka afstöðu til að-
ildar að Evrópusambandinu ó þeim
áratug sem nú er að hefjast. Það
verður að sjálfsögðu mikið við-
fangsefni.
2.
Mestalla tuttugustu öldina og
alla þá nítjándu voru það þjóðríkin
sem sköpuðu rammann um tilveru
einstaklingsins og mótuðu framrás
mannkynssögunnar. Þetta er hið
alþjóðlega baksvið sem leiddi af
sér fullveldið og sjálfstæðið, og
einnig endurreisn tungunnar. Nú
fjölgar þeim sem telja að á hinni
nýju öld verði hnattvæðingin þjóð-
ríkinu um megn. Það verði í reynd
úrelt, og dæmt til að liðast í sund-
ur eða steypast í stærri heildir.
Össur
Skarphéðinsson
Vissulega eru blikur á lofti. Ég
geld þó varhug við kenningum um
sjálfkrafa hnignun þjóðríkjanna og
máttleysi þjóðmenningar. Mér er
nær að halda að þjóðríkin standi
nú frammi fyrir því að taka breyt-
ingum og laga sig að breyttum
heimi. Þjóðríki, sem hefur nægi-
legt afl, innri samloðun og sveigj-
anleika til að mæta kröfum nýrra
tíma heldur áfram að
vera þjóð sinni æski-
legt híbýli. Tunga
þess verður áfram lif-
andi uppspretta nýrra
kynslóða. Þjóðríki,
sem megnar ekki að
laga sig að nýjum að-
stæðum hnattvæðing-
ar og fjölmenningar
er á hinn bóginn
dæmt til hrömunar. í
stuttu máli, til að
blómstra á hinum
nýju tímum verður
þjóðríki i senn að geta
boðið þegnum sínum
upp á alþjóðleg tæki-
færi og hina stað-
bundnu kosti. Það
verður að gefa þjóð sinni fijálsan
aðgang að alþjóðlegri menningu
um leið og það vakir yfir og vemd-
ar sína eigin arfleifð. Landamæri
verða að breytast úr múrum í far-
vegi.
Þegar spurt eru um hverjar
hættur steðji helst að er því svar
mitt að helsta hættan felist í að
gera sér ekki grein fyrir þeim að-
stæðum sem ég hef lýst hér. And-
varaleysi og minnimáttarkennd
getur leitt til þess að við glötum
veganestinu sem við höfum í sjálf-
stæðinu og menningunni. Sjálf-
birgingsháttur og gamaldags
vemdarstefna getur leitt til þess
að við einöngrum okkur í fámenni
og fjarlægð frá öðmm þjóðum.
Þetta á líka við um tunguna.
Mesta hættan sem steðjar að ís-
lenskri tungu er að hætt verði að
hugsa á íslensku, einsog Megas
benti okkur á, hvað þá hugsa stórt.
Þessvegna þarf stöðugt að beita
henni á ný viðfangsefni sem rekur
á fjörar okkar. „..alls staðar er
óplægður akur sem hægt er að
nýta til að tjá íslenska hugsun og
þær myndir sem era á bak við okk-
ar tungumál," segir skáldið Vil-
borg Dagbjartsdóttir í nýrri bók. Á
hinni nýju upplýsingaöld er ákaf-
lega mikilvægt að íslenskan sé full-
burða tungumál. Nú era þeir tímar
að hefjast að tölvurnar skilja það
mannamál sem þeim er kennt, og
við stöndum einfaldlega frammi
fyrir því á vinnustað og heima
hvort við ætlum að nota íslensku
eða ensku í þessum samskiptum.
Við þessar aðstæður gæti tungunni
verið búin meiri ógn en að henni
hefur steðjað síðan á niðurlæging-
artímum átjándu aldarinnar. Eitt
helsta verkefni okkar á menning-
arsviðinu á fyrstu áratugum ald-
arinnar er því að treysta stöðu ís-
lenskrar tungu í tölvuheiminum.
Þess vegna er það brýnt verkefni
almannavaldsirís að hefja myndar-
lega sókn á sviði svonefndrar
tungutækni með góðum stuðningi
við verkefni sem stofnanir, fyrir-
tæki og einstaklingar hafa und-
irbúið til styrktar íslenskri tungu á
þessu sviði.
Fyrir íslenskuna og íslenska
menningu er þó líka bæði sókn og
vörn fólgin í því að Islendingar
sjálfir mennti sig betur í tungum
annarra þjóða og kynni sér menn-
ingu þeirra ofan í kjölinn. Á slíkum
fundum hefur íslensk hugsun
þróast mest og best í sögu okkar.
3.
Ég get ekki annað en fyllst
bjartsýni þegar ég horfi fram á
veginn. Auðinn, sem framkvöðlarn-
ir skópu á liðinni öld er hægt að
margfalda á þeirri nýju. Island
hefur allt til að bera til að vera
áfram í fararbroddi velferðarþjóða
heimsins, þar sem allir hafa tæki-
færi til að leita sinnar eigin ham-
ingju. Möguleikar íslendinga era
gríðarlegir. Við búum að traustum
atvinnugreinum einsog sjávarút-
vegi, og eram að reisa nýjar á
grunni Netsins, íslenskrar náttúra,
líftækni og fjármálaþjónustu. Á
hverju sviðinu á fætur öðru búast
íslendingar til útrásar. Fram-
kvöðlar úr sjávarútvegi era að
hasla sér völl í öllum álfum heims-
ins. Kornungir íslendingar eru að
byggja alþjóðleg stórfyrirtæki á
sviði hugbúnaðar og fjarskipta og
úr ótrúlegum fjölda smávaxinna
sprota í þeim geira eiga eftir að
vaxa stórir og traustir meiðir. Við
eram að taka forystu á sviði mann-
erfðafræði, sem hefur alla burði til
að verða snemma á nýrri öld
grunnur stórfellds hátækniiðnaðar
á íslandi. í höndum ungs fólks er
fjármálaþjónusta að verða að mik-
ilvægu sóknarfæri gagnvart um-
heiminum, og líkleg til að skila
miklum verðmætum til baka. Nær
alls staðar er mannshöndin búin að
breyta jörðinni úr uppranalegri
mynd og óspjölluð náttúra íslands
er að verða að vin, sem æ fleiri
heimsaekja sér til slökunar og fró-
unar. í þessu felst gríðarleg auð-
lind, ef við eram forsjál og tökum
réttar ákvarðanir um hálendið og
einstaka náttúru landsins. í upp-
hafi nýrrar aldar blasa því við
spennandi umbrotatímar sem er
sannarlega gaman að lifa.
Til að beisla tækifærin er eink-
um þrennt sem þarf að tryggja.
Við verðum í fyrsta lagi að efla og
treysta menntakerfið. Það þarf
ekki síst að bæta gæði háskólanna,
og gera þá að skipulögðum mið-
stöðvum þekkingarleitar. Tíminn
skiptir öllu og til að skila þekking-
unni sem fyrst út í framleiðsluna
þarf í senn að stórefla rannsókna-
tengt framhaldsnám við háskólana,
og skapa jarðveg fyrir sprotafyr-
irtæki sem umbreyta nýrri þekk-
ingu í beinhörð verðmæti. I öðra
lagi verðum við að leggja miklu
þyngri áherslu á vernd umhverfis
og náttúra. Sú framtíðarsýn, sem
borið hefur á upp á síðkastið, að
gera Island að eins konar verstöð
stóriðju, er ekki framtíðarsýn mín.
Við þurfum ekki aðeins að vernda
okkar eigin náttúra heldur líka
taka gildan þátt í alþjóðlegu sam-
starfi á sviði umhverfisverndar,
hvort heldur er til að bjarga norð-
urhöfum frá mengun af völdum líf-
rænna, þrávirkra efna eða til að
draga úr hlýnun andrúmsloftsins. I
þriðja lagi þurfum við að forðast að
ótti eylendingsins við útlönd hamli
auknum alþjóðlegum tengslum.
Sagan kennir að menning og við-
skipti Islendinga hafa jafnan
blómstrað með auknum samskipt-
um við umheiminn.
Þegar ég horfi til baka fyllist ég
stolti yfir þeim sterka svip sem
starf jafnaðarmanna hefur meitlað
á ásýnd aldarinnar. Á liðinni öld
hefur jafnaðarstefnan lagt ríkulega
af mörkum til að bæta lífsgæði
fólks, og gefa því kost á að leita
sinnar eigin hamingju. Hin al-
þjóðlega hreyfing jafnaðarmanna
bjó til áveitukerfin sem fluttu
fjármagnið til í samfélaginu, frá
þeim sem höfðu nóg að bíta og
brenna, til hinna sem höfðu það
ekki. Hér á landi lagði hreyfing
jafnaðarmanna til bæði arkitekt-
ana og smiðina að því einstæða vel-
ferðarkerfi sem í dag býr þjóðinni
öryggi í andstreymi. Þessi arfur
birtist okkur i félagslega húsnæð-
iskerfinu, almannatryggingunum,
menntakerfinu og betri og opnari
heilbrigðisþjónustu en víðast ann-
ars staðar. Erindi okkar jafnaðar-
manna á nýrri öld er meðal annars
að verja þessi mikilvægu jöfnunar-
tæki þeim atlögum sem nú beinast
að þeim.
Við aldamót kemst ég heldur
ekki hjá því að fyllast þakklæti
gagnvart þeim mörgu sem gerðu
vegferð íslensku þjóðarinnar að
göngu til sigurs. Fullveldið, og síð-
ar stofnun lýðveldisins var for-
senda þess að við náðum því að
verða auðug þjóð. Sjálfstæðisbar-
átta smáþjóðar er að sönnu alltaf í
gangi, en hinni formlegu baráttu
lauk með fullkomnum sigri okkar í
landhelgisstríðum aldarinnar. Tím-
inn sveipar blæju sinni yfir alla og
í lok aldarinnar era þeir teknir að
gleymast sem tóku nauðsynlega
forystu á ýmsum sviðum þegar
þjóðin braust úr örbirgð til auð-
legðar. Við aldarlok finnst mér
þeirra því miður ekki minnst að
verðleikum.