Óðinn - 01.01.1923, Síða 31

ÓÐINN
31
»Eldur er bestur Vekur þó vonir
með ýta sonum, vættur heilla:
annað: sólarsýn« ráðsvinna rösk og heil —
Eldur áhuga, einlæg árvekni
aringlóð sú, að efla hag
um þig birtu breiddi. þeirra er þreyttir vinna.
Verður þjer víst Hefur Hallgrími
í þeim vafurloga hlíft í rómu
dagsetur að dögun, brjóstvörn sú ’in besta:
þó að þverúð sólskin samvisku,
og þelamögn sefi heiðríkur,
þvergirði þjóðveg hvern. heitstrenging virðingarvönd.
Oft er áhuga Breiddirðu í búskap
umgjörð veik, blágræna voð
brothætt besta grip, yfir óðalsstöðvar.
framamanns fæti Breiðir nú blómpell
við falli hætt, á bringu þína
stutt milli skins og skúra. ættjörðin — anganríkt. Guðmundur Friðjónsson. M
Minningar
frá ösku- og inflúensuhaustinu og vetrinum
1918—1919 í Landsveit og kalli.
Mig hefur langað til, og þótt vel hlýða, að til væri skýrsla
eða sönn frásaga um ástandið og afleiðingarnar, sem urðu hjer
af öskufallinn úr Kötlu, og inflúensunni eða „spönsku veikinni'1
þennan ofannefnda ógleymanlega vetur, 1918—19; og jeg hef
hálfgert verið að vonast eftir og bíða þess, að einhver annar
yrði til að semja þá skýrslu. En nú þykir mjer sýnt, að svo
verður ekki, og því ræðst jeg í að gera það, þótt seint sje. En
jafnframt hefur mig einnig langað til að minnast að nokkru
þeirra mörgu, sem þá fjellu í valinn hjer.
Það fór svo sem að líkum ljet í fyrstu og jeg taldi uggvænt,
í niðurlagi máls um Kötlugosið, að „spanska veikin" varð hjer
ill og kvíðvænleg. Þær voru hörmulegar sögurnar, sem sagðar
voru af völdum þessarar farsóttar í Reykjavík og víðar, og
sorgarsvartir og hræðilega langir voru dánarlistarnir, sem sáust
í blöðunum þaðan. En ekki varð minna að meini hjer, að til-
tölu við mannfjölda, en jafnvel í Reykjavík.
í byrjun ársins 1918 var mannfjöldinn í Landprestakalli alls
543. En um lok þess voru failnar 17 manneskjur, og þar af 13
beint af völdum „spönsku veikinnar" á rúmum einum mánuði.
Hún byrjaði hjer, þessi drepsótt, aðallega með nóvember, og
lagðist þá flest á eitt til að greiða henni veg og gera hana víð-
förla, þunga og banvæna. Það fyrst, að gálítil ungmenni á næst-
unni þurftu endilega að lyfta sjer upp og leika sjer svolítið,
hreifa sig ögn, eftir sláttinn og haustannirnar, á dálitlu „balli",
í þessari líka skemtulegú tíð, bæði hjer á landi og annarsstað-
ar, dansa á öskunni úr Kötlu ofan á grasleysunni o. s. frv.
En þarna var líka „spánska" sóttkveykjan, óboðin, og vildi
einnig dansa, hauð flestum upp og fjekk móttóku af flestum,
þeim óafvitandi og grandalausum þó. A þessa „skemtun" höfðu
og slæðst í hugsunarleysi fáeinir unglingar hjeðan úr sveit.
Komu ýmsir sárveikir heim til sín frá „skemtununni“, en flestir
smitaðir, og barst því veikin svo víða eg alt í einu, eða miklu
víðar og bráðar en ella mundi. I öðru lagi voru og aðrar
samgöngur allörar og tíðar, því að alt var Iátið óhindrað í von
um meinleysi veikinnar, og haustannir ekki nærri búnar hjá
bændum og búaliða; stóðu og yfir óvenju miklar haustferðir,
smalamenskur, fjárheimtur, og fjárrekstrar suður, vegna gras-
og heyjabrestsins undanfarið sumar og öskufallsins um þessar
mundir.
Og loks var það hið þriðja, að einmitt um þetta leyti, með
byrjun veikinnar, gerði vondan harðindakafla, mjög snarpa
kælu og algerða hagleyau af mjög illa gerðum snjó og ösku.
Voru menn þá neyddir til að vera á ferli og erli bæði til að
bjarga og farga bjargarlausum fjenaði sínum. Stóðu þessi harð-
indi um hálfan mánuð.
Alt þetta, hvað með örðu, varð eðlilega til að efla gengi
farsóttarinnar, enda notaði hún tækifærin, lagði í rúmið fjölda
heimila í einu, og tindi síðan upp, með miklum hraða, hvert
heimilið eftir annað, uns ekkert heimili var með öllu eftir skilið.
Víðast hvar kom hún flestum af fótunum og í rúmið í lengri
eða skemri tíma. En undarleg var hún, og óskiljanlega fór
hún oft og víða að. Að einu leytinu fór hún ekki í nokkurt
manngreinarálit, en gerði sjer þó að hinu leytinu mjög mikinn
mannamun. A stöku heimilum og í allmörgum einstökum
mönnum var hún einkarvæg og meinlaus, nærri því eins og
meinlítið algengt kvef, en öllum þorra heimilanna var hún
þung og grimm. Og helst snerti hún ekki við sjúklingum, sem
fyrir lágu í rúminu, hrumum, karlægum gamálmennum og ung-
um börnum, en rjeðist einkum á mesta blóma- manndóms- og
styrkleikaaldurinn eða þá hraustari og harðfengari. Og lítið
eða alls ekki virtist hún fara eftir því, hvort híbýli manna
voru björt og hlý og hreinleg eða dimm og köld og vanhirt.
Því að hún var engu síður grimm og banvæn sumstaðar, þar
sem best er í þessu efni, en annarstaðar, þar sem lak-
ara eða jafnvel lakast var. Þótti þetta kynleg ónáttúra og
fárri veiki líkt. En víðast hjer var hún nú samt næstu illvíg,
og svo næm og megn, að flestir sýktust og lágu samtímis á
heimilunum flestum, og það sumstaðar svo, að ekki stóð uppi
nema ein manneskja á bæ, helst barn eða gamalmenni, til að
hjúkja hinum sjúku og gegna heimilisþörfum. A einum bænum
voru t. d. 4 í heimili, miðaldra hjón og 2 börn þeirra, 17 ára
piltur og 12 ára slúlka. Þar lágu hjónin samtímis, bæði í
megnri lungnabólgu, svo að hvorugu var hugað líf, pilturinn
við rúmið með miklum sóttarhita, en stúlkan ein nokkurnveg-
tnn frísk og fær til að hjúkra foreldrum sínum og hjálpa bróð-
ur sínum, náttúrlega þó úrvinda af sorg og þreytu. A þessu
heimili dó vonum bráðar bóndinn og faðirinn, en hitt lifði.
A öðrum bæ voru 8 manns. Þar lágu, um langa og stranga
stund, 7 í einu, og þar á meðal aldraður faðir og þrítugur
sonur hans, hvor á móti öðrum, báðir með dauðahryglu, enda
dóu báðir, en uppí stóð alein sjötug eiginkonan og móðirin. að-
framkomin af andvökum, þreytu og sorgum. A þriðja bænum
voru 12 manns. Þar lágu líka um stund allir í einu, sumir
mjög þungt haldnir, nema húsbóndinn einn, sextugur maður,
og 15 ára unglingur, og báðir þó sárlasnir. Á þessu heimili