Dagblaðið Vísir - DV - 10.11.1986, Blaðsíða 28

28
MÁNUDAGUR 10. NÓVEMBER 1986.
Merming
Viðburðaríkt
melódrama
Alice Walker
PURPURAUTURINN
Ólöf Eldjárn þýddi, Forlagið 1986,263 bls.
Saga þessi gerist í Suðurríkjum
Bandaríkjanna, að því er virðist á
árunum 1910-40. Hún segir frá lífi
nokkurra negra, og mest frá sjónar-
hóli dökkrar konu, sem er aðalsögu-
maður. Hlutar sögunnar eru þó
sagðir af systur hennar, sem er trú-
boði í Afríku.
Það er merkilegt, að snið þessarar
sögu er eins og tíðkaðist á 18. öld, í
árdaga skáldsagnagerðar. Þar á ég
við, að hún er bréfsaga, ennfremur
er hræðilegur leyndardómur í fortíð
söguhetjunnar og dramatískir at-
burðir, morð, blóðskömm, bamsrán,
nákominn ættingi reynist annar
maður en hann þóttist vera. Fyrsti
hlutinn er safn sendibréfa frá sögu-
manni - til guðs, vegna þess að hún
er einstæðingur sem á engan annan
að. En svo eignast hún ástkonu, og
sú finnur bréf til söguhetju frá systur
hennar, en þau hafði eiginmaður
hennar falið. Þau bréf þættast nú inn
í hin, og smám saman magnast upp-
reisn sögumanns og sjálfetæði, svo
að hún fer að skrifa systur sinni í
stað guðs.
Líf kúgaðra
Hér spinnst þá saman tvennskonar
söguþráður, og sýnir tvennskonar
tilveru negra. Annarsvegar eru hinir
lægstu og verst settu í Bandaríkjun-
um, hinsvegar er hefðbundið sam-
félag í Afríku, séð með augum
bandarísks negra, trúboða. Rauði
þráðurinn í öllu saman er leit negra
að éðli sjálfra sín, með því að rekja
sögu þeirra og sýna þá í mismun-
andi hlutverkum. Hér birtist upp-
reisnarkona sem er brotin á bak
aftur, en beygir sig aldrei, einnig er
söngkona sem verður rík og fræg,
svartur karlrembill sem fær uppbót
fyrir að beygja sig fyrir hvítum með
því að lemja konuna sína, og hún er
í sögumiðju. Aldrei hefi ég vitað
jafnfótumtroðna manneskju. Sífellt
nauðgað af „föður“ sínum frá því
hún er fjórtán ára, á íneð honum tvö
börn sem hann selur frá henni, og
hún sér ekki síðan, nema dótturina
í svip, einu sinni. Það gerir söknuð-
inn enn sárari en ella myndi. Alla
ævi fær hún að heyra að hún sé ljót
og vitlaus, hún má hlusta á föður
sinn prútta henni inn á bammargan
ekkil sem tekur hana bara af þvi að
kýr fylgir með í kaupunum. Frá karl-
mönnum fær hún ekkert annað en
þrældóm, barsmíðar og nauðganir,
og er ekki að undra að hún verði
lesbísk. Það getur auðvitað staðið
djúpum rótum, verið henni eðlis-
lægt. En þar kemur þó einkum til
samstöðuboðskapurinn, að hinar
undirokuðu standi saman, og styrki
hver aðra til uppreisnar. Hér birtist
femínisminn, kvennabarátta. Það er
ekki svo að samkynhneigð bætist
ofan á það að vera kona og svört til
að gera hana enn útskúfaðri en ella.
Hún geldur þess ekki á neinn hátt
að vera lesbía, enda veit enginn af
því nema ástkona hennar, og síðast
eiginmaður. Raunar er þetta ástar-
samband leið hennar til sjálfsvirð-
ingar og lífsfyllingar.
En j afnframt er söguefnið undirok-
un negra, og leit þeirra að ímynd sem
þeir skapi sér sjálfir í stað skrípa-
myndarinnar sem hvítu drottnar-
amir hafa þrýst á þá. Því er
Afríkuþátturinn nauðsynlegur. Við-
brögð bandarískra negra við menn-
ingarhefðum þar em blendin,
kristniboðinn tekur því með miklu
umburðarlyndi og raunar skilningi,
að þorpsbúar tigni goðmögn um-
hverfisins, sem þeir eiga líf sitt
undir, svo sem þaklaufsguðinn. En
hitt er verra, að umskera konur og
rispa ör í andlit þeirra. Það síðar-
talda sætta bandarísku negramir sig
þó við, vegna þess að þeir sjá í því
uppreisn gegn siðum hvítra.
Baráttusaga?
Þessi bók er vakningarrit, skrifað til
að ljá negrum sjálfsvitund og stolt.
Þetta er bók með hlutverk, stundum
er slíkt kallað sósíafrealismi eða fé-
lagslega virkar bókmenntir. Það
væri ósanngjamt að bera hana sam-
an við listaverk, eðlilegri saman-
burður er við spennusögumar sem
fylla skápa í anddyri Eymundsson.
Óg það sem ég þekki þær bækur, þá
stenst Purpuraliturinn þá sam-
keppni með sóma. Þetta er viðburða-
ríkt melódrama, sem dregur upp
andstæðuríkar myndir af eymd og
volæði, uppreisn og stolti. Þetta er
þroskasaga sem fer vel. Það er ekki
bara að söguhetjan komist til æ
skýrari vitundar um sig og umhverfi
sitt, fleiri þroskast. Til dæmis má
nefha að eini hvítinginn sem hefúr
einhveijar taugar til svertingja er
sýnd í heldur neikvæðu ljósi, hún
er eins og bam, spillt af dekri, þar
sem er hefðbundið hlutverk hvít-
ingja gagnvart negra. En þegar
henni er svarað fullum hálsi, þá tek-
ur hún því, og lagast, fer að hjúkra
svörtu bami. Versti skúrkurinn er
sá sem næst stendur söguhetjimni,
eiginmaður hennar, sem er þó sjálfur
fremur fátækur negri og undirokað-
ur, traðkar á henni. En einnig
honum fer fram, mjög mikið, hann
verður skilningsríkur, opinn fyrir
breyttri hlutverkaskipan, ástríkur
og því elskaður. Þannig sýnir bókin
uppreisn negra og kvenna, að sigr-
ast á innrættum hömlum. Og bókin
tekur þessa uppreisn kerfisbundið
fyrir. Söguhetjan átti lengi engan
að nema guð, en þegar hún öðlast
sjálfstæði formælir hún guði:
„Þessi Guð sem ég hef ver-
ið að skrifa og biðja til er
karlmaður. Og lætur eins og
allir hinir karlamir sem ég
þekki. Ómerkilegur, gleym-
inn og smáskítlegur.“
En ástkona hennar er látin svara
þessu:
„Guð er innaní manni
sjálfúm og innaní öllum öðr-
um. Maður fæðist með Guði.
En aðeins þeir sem leita þess
innaní sér finna það. Og
stundum birtist það bara, þó
maður sé ekkert að leita eða
viti ekki að hveiju maður er
að leita. Erfiðleikar kalla það
fram hjá flestum, held ég.
Sorgin, maður. Að vera í al-
gjöru rusli... Fólk heldur að
Bókmenntir
Öm Ólafsson
Guð hugsi ekki um annað en
að láta þóknast sér. En hvaða
lifandis asni sem er getur séð
það er alltaf að reyna þókn-
ast okkur á móti.“ (bls. 178
og 181-2)
Þetta er að mínum dómi megin-
hugsun bókarinnar og tengir hana
alla saman í eina heild; hver er
sinnar gæfu smiður í þeim mæli sem
hann leggur stund á kærleikann.
Þannig er þetta fremur þroskasaga
en baráttusaga, kristileg fremur en
byltingarsinnuð, lausnin á vandan-
um er hugarfarsbreyting aðalper-
sónu og hennar nánustu, ekki
umsköpun samfélágsins. Vandamál
sögupersóna leysast, þau eru í lokin
efnað fólk, tengt sínum nánustu i
hamingju. Engir fátækir kúgaðir
niggarar eru lengur í sjónmáli.
Framsetning
Það leiðir af ofansögðu, að höfund-
ur hefúr styrka stjóm á sögupersón-
um. Þær em leiddar fram til að sýna
fram á málstað. Þær em staðlaðar
týpur, en ummyndast þó í samræmi
við boðskap sögunnar. Það liggur
þá í hlutarins eðli, að þetta verða
ekki lifandi persónur, eins og
minnisstæðar verða úr heimsbók-
menntunum, t.d. Salka Valka eða
Julien Sorel. Þegar sögupersónur fá
ekki að lifa sjálfstæðu lífi, þá vill
saga verða heldur tómleg undir lok-
in, þar sem hinsvegar Hstaverkin
ólga í lesendum, langtímum saman
eftir lestur. Og í rauninni held ég
að slík verk hafi miklu sterkari áhrif
á lesendur til samúðar, en hin, sem
setja málstaðinn í öndvegi. Því lista-
verk vekja samúð með innlifun, þar
sem hér em hlutimir teknir fyrir
kerfisbundið, málefnalega. Frá því
em þó undantekningar. I viðtali í
Helgarpóstinum benti þýðandinn,
Ólöf Eldjám, á það að mikil ljóð-
ræna væri í bókinni, og það er
eiginlega það minnisstæðasta við
hana, finnst mér, meitlaðar myndir
af einstæðingsskap stúlkunnar sem
talar fyrst í bókinni:
„Góði Guð,
Mamma mín er dáin. Deyr
æpandi og bölvandi. Æpir á
mig. Bölvar mér. Ég með
stóran maga. Kemst varla úr
spomnum. Þegar ég kem aft-
ur frá brunninum er vatnið
orðið volgt. Þegar matar-
bakkinn er tilbúinn er
maturinn orðinn kaldur.
Þegar ég hef krakkana til-
búna í skólann er kominn
matartími. Hann segir ekki
neitt. Situr við rúmið, heldur
í höndina á henni, grætur.
Segir Ekki fara, ekki fara frá
mér.“ (bls. 8).
Þetta sýni gefur vonandi líka
nokkra hugmynd um stílifin. Ólöf
rekur í fyrrgreindu viðtali, að henni
hafi verið mikill vandi á höndum,
að þýða bók á suðurríkjamállýsku
negra yfir á mál sem á ekkert sam-
svarandi til. Til að miðla þessum
sérstæða stíl sleppir hún þá gjaman
fomöfiium og smáorðum svo sem
nafnháttarmerki og forsetningum,
en útkoman er eins og sést hér að
ofan, sérkennilegur stíll, en eðlileg
íslenskra. I dæminu hér að ofan
kemur kannski ekki nógu skýrt fram
að þetta em ásakanir móðurinnar,
sem stúlkan hefur yfir, en það fer
ekki á milli mála í enska textanum.
En það sem ég bar þýðingu saman
við frumtexta, dáðist ég að ná-
kvæmni þýðanda og hugkvæmni,
sem nær til stíls og orðalags. Sjáum
hér dæmi, þar sem sögumaður hefúr
borið kennsl á dóttur sína, sem var
tekin frá henni tveggja mánaða með
föt merkt: Olivia. Stjúpmóðirin segir
að hún heiti Pauline, og síðan:
„En ég kalla hana Oliviu.
Af hveiju Oliviu ef hún
heitir það ekki? spyr ég.
Nú sjáðu hana bara, segir
hún soldið einsog púki í
henni. Snýr sér við að horfa
á bamið. Finnst þér hún ekki
ólífúleg Olivia? Guðsbænum
sjáðu í henni augun. Einsog
gömul ólífa. Þess vegna er
hún Olivia ólífa. Hriktir í
henni. Svona, Olivia, segir
hún og stiýkur yfir hárið á
baminu. Jæja, þama kemur
séra -, segir hún. Sé vagn og
stóran mikinn svartklæddan
mann með svipu. Við þökk-
um þér innilega fyrir gest-
risnina. Lítur á hestana að
slá flugur af rassinum, fer
aftur að hlæja. í/esírisnina,
segir hún.“ (bls. 21.)
Þegar ekki er hægt að þýða fyndni
enskunnar beint, hefur þýðandinn
búið til eitthvað samsvarandi. Göm-
ul Livia verður ólifa.
„But/Calls her Olivia.
Why you call her Olivia if
it ain’t her name? I ast.
Well, just look at her, she
say sort of impish, tuming to
look at the child, don’t she
look like a Olivia to you?
Look at her eyes, for god’s
sake. Somebody ole would
have eyes like that. So I call
her ole Livia. She chuckle.
Naw. Olivia, she say, patting
the child hair. Well, here
come the Reverend Mr.-, she
say. I see a wagon and a gre-
at big man in black holdin a
whip. We sure do thank you
for your hospitality. She
laugh again, look at the hor-
ses flicking flies off the rump.
TTorsepitality, she say.“
Þess má að lokum geta vegna
þeirra mörgu sem sáu kvikmyndina,
sem gerð var eftir þessari sögu, að
auðvitað er sagan miklu betri.
HAUSTHAPPDRÆTTI
SJÁLFSTÆÐISFLOKKSINS
DREGIÐ f DAG