Dagblaðið Vísir - DV - 22.04.1987, Síða 15

MIÐVIKUDAGUR 22. APRÍL 1987.
15
Kirsten Hastrup:
Culture and history in medieval lceland.
An anthrópological analysis of structure
and change.
Clarendon Press, Oxford 1985, 285 bls.
Höfundur er danskur mannfræð-
ingur og samdi þessa bók upp úr
doktorsriti sem hún varði í Oxford
1979. Rúmur helmingur ritsins er
greining á samfélagi þjóðveldisins
íslenska en seinni hlutinn fjallar um
sögu þess fram að 1262.
Nýjung
Aðferð Hastrup við að kynna þjóð-
veldið stingur mjög í stúf við það sem
tíðkast í íslenskum skólabókum.
Hún fjallar um það eins og mann-
fræðingur lítur á framandi samfélag
og spyr fyrst og fremst að þvi hvem-
ig þjóðin flokkaði umhverfi sitt.
Fyrsti kaflinn er um hverskonar
tímatal, annar um staðarákvarðanir
og mælingu vegalengda, þriðji um
flokkun fommanna á frændsemi. Þá
kemur yfirlit um stjómskipulag en
fimmti kafli fjallar um „Miðgarð og
útgarð", útlaga og á annan hátt um
það hvemig fólk tilheyrði samfélag-
inu eða ekki.
Með þessari aðferð tekst Hastmp
að skapa ljóst samhengi, vekjandi
yfirlit um meginásana í hugmynda-
heimi þjóðarinnar að fomu. En ég
saknaði þess að hún skyldi ekki
'reyna að ganga lengra og tengja
þessu það sem vitað er um trú fólks
og hjátrú á þessum tíma. Mér fannst
einkum fróðlegt að lesa fyrstu tvo
kaflana, um tímatal, sem rennur
saman við umfjöllun vegalengda því
þær vom mældar í tímanum sem tók
að fara þær. Hastmp leiðir glöggt i
ljós hvernig mánaðaheitin vom
nokkuð á reiki, mismunandi nöfn
fyrir sama mánuð, sum eftir árstíða-
bundnum störfum, önnur eftir árstíð
eða af enn öðmm orsökum, t.d. em
orðin eggtíð eða stekktíð um sama
mánuð af fyrsta tagi. Á eftir þeim
mánuði kom selmánuður þegar haft
var í seli, sá mánuður hét einnig
sólmánuður af því að þá var hásum-
ar. Fyrsti mánuður vetrar hét
gormánuður eftir sláturstörfum sem
þá vom unnin, síðan kom fr-ermán-
uður af því að þá hófust frostin,
hann hét einnig ýlir, og er ekki ljóst
hvers vegna. Af því tagi em og
þekktustu mánaðanöfnin, þorri og
góa. Mörk mánaða vom nokkuð á
reiki miðað við núverandi tímatal,
enda var fyrst og fremst talið í vik-
um, en Hastmp skýrir að þetta var
nægileg nákvæmni og eðlileg á þess-
- um tfma.
Ættemiskaflinn fannst mér torles-
inn og ég held að hann hefði orðið
mun gleggri - og raunar bókin öll -
ef meira hefði verið tekið af dæmum,
úr fomsögum og Sturlungu, sem
sýndu hvaða máli frændsemi og
mágsemdir gátu skipt. En vissulega
em hér mikilvægar upplýsingar sett-
ar fram á skipulegan hátt. Sama má
segja um kaflann um stjórnskipulag
og stéttir en það efhi var mér kunn-
uglegast úr skólabókum. Og þar fór
ég að finna fyrir takmörkunum bók-
arinnar. Hastmp segir (bls. 109) að
íslendingar hafi að fomu skipst i
fjórar stéttir: bændur, leiglendinga,
leysingja og þræla. Því er of lítið
sagt, nánast ekkert, um stöðu lægstu
stéttanna eftir að þrælahaldi var af-
létt, það er um stöðu kaupamanna
og fórumanna, en um þá síðamefndu
giltu sérlega ströng lög, svo sem
auðséð er af Grágás. Hastrup sýnir
glögglega hvemig stéttaskiptingin
birtist í þeim sektum sem lagðar
vom við legorði, þ.e. ástasambandi
utan hjónabands, m.a. við konu ann-
ars manns, eftir því hvort hún var
gift bónda, leysingja eða þræl (bls.
Mannfræðin og
Menning
112). En í Grágás er skýrt tekið fram
(hér er vitnað í útgáfuna eftir Stað-
arhólsbók, bls. 178) að legorð með
göngukonu varði ekki við lög ef
maðurinn gengst ekki við því, og það
er ekki einu sinni til umræðu hvort
konan var nauðug eða viljug. Enn-
fremur segh (bls. 277) að það sé
skóggangssök að gerast göngumað-
ur heill og hraustur og (bls. 123-4)
að enginn maður megi gefa mat
göngumönnum á þingi, búðir þeirra
megi brjóta, þeir verði sekir ef þeir
veiji þær en réttdræpir ef þeir falla.
„Ef göngumenn hafa fé með að fara,
þá á að taka af þeim gervallt ef
menn vilja.“
Nú þarf ekki lengi að lesa í Sturl-
ungu eða Guðmundar sögu góða til
að sjá að hér er ekki um að ræða
einhver ómerkileg smáatriði sam-
félagsins; miklir forumannaflokkar
fóru með Guðmundi biskupi um
1200, og skyldu þeir ekki hafa verið
mikilvægir í heijum Sturlungaaldar?
Bókmenntir
Örn Ólafsson
Sögulegt yfirlit
Seinni hluti bókarinnar er, eins
og áður segir, greinargerð fyrir því
hvernig samfélagið hafi breyst frá
því sem fyrri hlutinn lýsir. Hér er
óþægilega mikið um endurtokningar
frá fyrri hluta og satt að segja finnst
mér þessi hluti yfirborðslegur, allt
of mikið lagt upp úr formsatriðum.
Þó segir Hastrup réttilega að líf alls
almennings breyttist lítið við það að
Island gekk undir Noregskonung,
svo lítið að sjálfsagt hafa fæstir tek-
ið eftir því, það er talið eins og hver
önnur tíðindi í annálum. Miklu
meira máli skipti hitt, sem Magnús
Már Lárusson og Bjöm Þorsteins-
son hafa bent á, að með úrslitum
staðamála áratug síðar náðu biskup-
ar undirtökum í efnahagslifi lands-
ins, söfhuðu sfðan æ meir jarðeign-
um svo veldi þeirra óx stöðugt.
Hastrup víkur að þessu en skrifar
eins og þjóðveldið hafi liðast sundur
á öndverðri 13. öld af lögfræðilegum
ástæðum (bls. 231). Samfélag og lög
hafi verið eitt og hið sama í augum
Islendinga, því hafi þeir jafhan reynt
að fylgja samfélagsbreytingum eftir
með lagabreytingum. Þær hafi þá
hrannast upp og samfélagið þannig
orðið æ stirðara; loks hafi þetta leitt
til hruns þess, árið 1262.
Þessi túlkun er gamalkunnug en
hún er augljós fjarstæða, enda held
ég að enginn sagnfræðingur taki
hana lengur alvarlega. Það sem
gerðist var samþjöppun valds á
hendur fáeinna ætta. Ymsir telja að
sú samþjöppun hafi hlotist af vax-
andi völdum biskupanna; alltént
leiddi þessi valdabarátta til þess að
einn sigraði, eins og oft vill verða,
einnig hitt, að lög reyndust vera
aukaatriði í þeirri valdabaráttu.
Ágallar
Sannleikurinn er sá að Hastrup
hefur ekki nándar nærri því nógu
góða þekkingu á efhinu, né vinnur
hún nógu fræðimannlega. Hér er
aðeins hægt að taka stök dæmi en
fræðilegir ritdómar koma væntan-
lega í tímaritunum Skírni og Sögu.
Hún ræðir t.d. hvenær Sturlungaöld
hafi hafist og vitnar (bls. 199) til
Gunnars Karlssonar um að það hafi
verið annaðhvort um miðja tólftu
öld eða á árunum 1200-1220. Sjálf
hallast hún að fyrri tímasetningunni
með þeim rökum að í Hungurvöku
segi að eftir fráfall Gissurar biskups
Snorri Sturluson.
ísleifssonar hafi hafist ófriður, en
hann dó 1118. Það vekur strax at-
hygli hvað Gunnar virðist óákveð-
inn, þótt vissulega sé ekki hægt að
tímasetja upphaf innanlandsófriðar
nákvæmlega, slíkt á sér alltaf að-
draganda. En athugun leiðir í ljós
að þama er um vfirlitsverk að ræða
hjá Gunnari, Sögu íslands. og að
sjálfsögðu telur hann þar upp helstu
kenningar um efnið en hallast ein-
dregið að siðari tímasetningunni.
þótt Hastrup nefhi það ekki. Ekki
batnar það þegar flett er upp í Hung-
urvöku (á bls. 103 en ekki 91 í
útgáfunni sem Hastrup vitnar til).
Þar segir:
„Svo Iiugðist að hinum vitmst-
um mönnum, að svo þótti drúpa
Island eftir fráfall Gissurar bisk-
ups, sem Rómaborgarríki eftir
fall Gregori páfa. En fráfall Giss-
urar biskups bendi til ættar um
öll óhægindi á íslandi af óáran.
bæði í skipabrotum og manntjóni
og fjárskaða. er því fylgdi. en
eftir það ófriður og lögleysur. og
á það ofan manndauði sá um
allt landið. að engi hafði slíkm-
orðið síðan landið var byggt.“
Hér er þess fyrst að gæta að á
þessum tíma merkti orðið „ófriður"
ekki bara bardaga (sem engir voru
imt rniðja 12. öld) heldur einnig deil-
ur. Auk þess stendur hér að dauði
Gissurar hafi verið fyrirboði hvers-
kvns óáranar. rneðal annars ýmiss
sem ekki er af mannavöldum. svo
sem skipskaða og hverskyns tjóns
og manndauða - væntanlega af sjúk-
dómum. m.a.- Svona var nú ríkjandi
hugsunarháttur á miðöldum. það
hefði sæmileg heimildarýni sýnt hér,
áður en þessi vitnisburður var túlk-
aður eins og Hastrup gerir.
Fyrirmynd?
Svo saman sé tekið þá er aðferð
Hastrup frumleg og fersk en mikið
vantar á að hún sökkvi sér nógu
djúpt í heimildimar eða ráði við
þær. Raunar held ég að svona verk
- mannfræðileg rannsókn á gögnum
sem sagnfræðingar hafa lengi flallað
um - vrði best unnið nteð samvinnu
mannfræðings og sagnfræðings. Mér
sýnist þessi bók æskileg fyrirmynd
íslenskrar bókar um þjóðveldið en
þá bók þyrfti íslenskur sagnfræðing-
ur að semja.
o
\ PÚSTKERFIN FRÁ FJÖÐRINNI
D
D
D
0
EINA SERVERSLUN SINNAR TEGUNDAR
Hagstæðasta verðið í dag. Gæðavara úr álseruðu efni sem gefur 70%—80% betri
endingu gegn ryði.
10%—20% afsl. gegn staðgreiðslu í peningum miðað við í heilu setti.
Tilboðió stendur út apríl.
Hver býður betur?
Festið aldrei kaup á pústkerfum án þess að hafa fyrst samband við okkur.
D
D
D
D
D
D
D
D
D
BílavörubúÓin
FJÖÐRIN
Skeifunni2
82944
Púströraverfcstœði
83466