Dagblaðið Vísir - DV - 22.04.1987, Blaðsíða 44

48
' MIÐVIKUDAGUR 22. APRÍL 1987.
Merming
Maiglyndi og
mannlegur þroski
Sigurður Nordal:
Einlyndi og marglyndi.
Hið íslenska bókmenntalélag, Reykjavík
1986.
Sá á kvölina, sem á völina. Eftir
því sem mannlegt samlíf verður
fjölbreyttara og fleiri ólík markmið
keppa um hylli mannanna, verður
i vissum skilningi erfiðara að lifa.
Um leið og eitt markmið verður
fyrir valinu, er öðru hafnað. Menn
græða að vísu sumt, en tapa þá
öðru. Ég hygg, að um þennan
vanda öðrum fremur hafi Sigurður
Nordal samið heimspekifyrirlestra
þá, er hann flutti við góðar undir-
tektir í Bárubúðinni í Reykjavík
frá 28. október 1918 til 28. apríl
1919. Þeir hafa löngum verið um-
talaðir í íslenskri bókmenntasögu,
enda gnæfir Sigurður yfir henni í
krafti ritsnilldar sinnar og sál-
fræðilegs innsæis. En það var ekki
fyrr en að honum látnum sem'þeir
voru gefnir út á bók af Hinu ís-
lenska bókmenntafélagi, og er heiti
hennar „Einlyndi og marglyndi"
eins og fyrirlestraraðarinnar.
Tværmanngerðir
Það er raunar skiljanlegt, að Sig-
urður skyldi ekki vilja gefa þetta
rit út sjálfur. Það er alls ekki
fullfrágengið, sumt orkar þar auð-
vitað mjög tvímælis, og annað er
greinilega úrelt. Textinn er ekki
heldur eins slípaður og sá, sem Sig-
urður lét frá sér fara á prenti. En
bókin á þrátt fyrir það tvímæla-
laust erindi við okkur nútíma-
menn, þar sem hún er mikilvæg og
líklega ómissandi heimild um hug-
myndir og ritskýringaraðferðir
Sigurðar jafnframt því sem hún er
ákaflega skemmtileg og fróðleg af-
lestrar og barmafull af góðum
hugmyndum.
Sigurður gerir þar grein fyrir
tveimur manngerðum, sem geta
líka orðið tvær sjálfráðar lífsstefn-
ur. Einlyndur maður er sá, sem
hefur valið sér eitthvert markmið
í lífinu og keppir síðan heill og
óskiptur að því. Tvö augljós dæmi
eru kaupsýslumaðurinn, sem hugs-
ar um það eitt að græða peninga,
og vísindamaðurinn, er sekkur sér
niður í tilraunir og athuganir í
kjörgrein sinni. Marglyndurmaður
er hins vegar sá, sem gerir ekki að
fullu upp á milli markmiða, heldur
fæst við margt í einu. Hann lifir
íjölbreyttara lífi en einlyndi mað-
urinn, en hann nær ef til vill ekki
sama árangri, þar sem hann ein-
beitir sér ekki að neinu einu sviði.
Mér er ekki grunlaust um, að
Sigurður hafi að einhverju leyti
verið að lýsa eigin reynslu í þessum
fyrirlestrum, þar sem hann stóð þá
ó vegamótum. í honum bjuggu
greinilega tveir menn, skáldið, sem
var höfundur Fornra ásta, og vís-
indamaðurinn, sem hafði samið
lærdómsrit um Snorra Sturluson.
Hvorugum vildi hann úthýsa með
öllu, þótt hann reyndi líklega að
breyta sér úr skáldi í vísindamann,
en úr spennunni á milli þeirra
spruttu að mínum dómi mörg bestu
verk hans. Og í ritskýringu sinni
síðár á ævinni leitaði Sigurður
gjarnan fanga í átökum tveggja
manngerða í sálarlífi eins og sama
mannsins. Þetta má meðal annars
sjá af mannlýsingum þeim í þremur
bindum, er Almenna bókafélagið
gaf nýlega út eftir Sigurð.
Þroski einstaklingsins
Þótt Sigurður tali í þessum fyrir-
lestrum sem marglyndur maður
fremur en einlyndur, gerir hann sér
fulla grein fyrir, að marglyndir
menn geta setið fastir í sömu spor-
um alla ævi, þar eð þeir treysta sér
stundum ekki til að velja og um
leið að hafna. Sigurður notar þar
ýmis ný hugtök til þess að skýra
Bókmenntir
Hannes H. Gissurarson
betur mál sitt. Hann telur til dæm-
is, að „framkvæmnin" sé einkenni
hins einlynda manns, en við-
kvæmnin hins marglynda. Ein-
lyndir menn aðhyllast starfshyggju
að sögn hans, en marglyndir geta
orðið að vafahyggju- og leik-
hyggjumönnum og jafnvel gutlur-
um, sem taka ekkert alvarlega. Hin
siðræna lífsskoðun, þar sem allt
lýtur föstum reglum, er af ætt ein-
lyndis, en hin listræna stefna styðst
hins vegar við marglyndi. Er um
allt þetta langt mál og fróðlegt.
Hvor tveggja þessi lífsstefna get-
ur orðið að óheilbrigðum öfgum,
telur Sigurður, en réttast er að
sögn hans að reyna að miðla mál-
um á milli þeirra. Maðurinn verður
að yrkja þessar lífsstefnur eða
lyndiseinkunnir á víxl og kemst þá
til einhvers þroska. Hann segir í
bókarlok: „Og við verðum að
muna, að einlyndi og marglyndi
eru þættirnir, sem sjálfstæður
þroski, þroskinn vegna þroskans,
er undinn af... Og rennum við þá
augunum yfir hina óendanlegu
íjölbreytni lífsins, sjáum við að
vísu, að við höfum ekki geta eign-
ast margt í samanburði við hana
alla, en hafi allir meginþættir eðlis
okkar fengið að þroskast á ein-
hvern hátt, á réttu skeiði og í
skynsamlegum hlutföllum, höfum
við eignast mikið.“
Annmarkar á
þroskahugsjóninni
Ég get ekki tekið undir þá skoð-
un, sem Páll Skúlason prófessor
hefur látið í ljós í blaðagreinum,
að Sigurður Nordal sé tilvistar-
spekingur eða existensíalisti. Þótt
Sigurður hafi lagt áherslu á vand-
ann að velja í fjölbreytilegu
mannlífi nútímans, var hann líka
þeirrar skoðunar ólíkt þeim tilvist-
arspekingum, sem ég þekki, að
borgaralegt siðferði væri nauðsyn-
legt, enda væri í þvi fólgið reynslu-
vit margra kynslóða. Ég held eins
og Þorsteinn Gylfason, sem ritar
fróðlegan formála að ritinu, að Sig-
urður hafi haft einhvers konar
þroskakenningu eða hugsjón um
hinn vaxandi eða batnandi mann.
Þorsteinn minnist þó ekki á það
í formálanum, hvaða annmarka
má sjá á öllum þroskakenningum,
þar á meðal kenningu Sigurðar.
Fyrst er þess að geta, að máli skipt-
ir, hvað það er, sem á að þroskast.
Hvað er það, sem skilur menn frá
dýrum? Við þeirri spurningu hefur
aldrei fengist óyggjandi svar. I
annan stað eru sum markmið, sem
menn keppa að, tæplega æskileg.
Þeir, sem haldnir eru óviðráðan-
legri hvöt til illra verka, svo sem
brennuvargar og morðingjar, ættu
að mínum dómi ekki að fá að njóta
sín í því hlutverki. Og í þriðja lagi
kann að vera, að þroski eins manns
sé á kostnað annars: hann fái ekki
að vaxa nema með því að þrengja
að öðrum. Og hvernig á að gera
upp á milli þeirra?
Nordal, Berlin og von Hayek
Þorsteinn Gylfason getur þess
ekki heldur í formála sínum,
hversu mikill svipur er að sumu
leyti með kenningu Sigurðar um
ólíkar manngerðir og hugmyndum,
sem þeir Sir Isaiah Berlin í Oxford
og prófessor Friedrich von Hayek
hafa sett fram hvor sínu lagi. I
frægri ritgerð um Tolstoy vitnar
Berlin til dæmis til eins vísuorðs
gríska skáldsins Arkílokosar: „Ref-
urinn veit margt smátt, en brodd-
gölturinn eitt stórt.“ Broddgöltur-
inn er sá, sem hefur eina heildarsýn
og fellir síðan tilveruna alla inn í
hana. Refurinn sér heiminn hins
vegar í mörgum brotum. Að sögn
Berlins var einhver broddgöltur í
þeim Dante, Platóni, Dostóévskí
og Ibsen, en refur í Heródótosi,
Erasmusi, Shakespeare, Goethe og
Púskín.
Greinarmunur von Hayeks (í rit-
gerðinni „Two Types of Mind“) á
tveimur tegundum vísindamanna
er að vísu annar, en ekki með öllu
óskyldur. Hann er munurinn á hin-
um málsnjalla meistara, sem kann
Sigurður Nordal.
öll sín fræði, en er ef til vill ekki
mjög frumlegur, og gruflaranum,
sem alltaf þarf að hugsa hlutina
upp á nýtt. Hayek telur, að Bertr-
and Russell og Jacob Viner hafi
verið í fyrri hópnum, en A. N.
Whitehead og Frank H. Knight í
hinum síðari.
Frumherjar og framfarir
Ég get ekki stillt mig um að benda
á eina athyglisverða hugmynd Sig-
urðar. Hún er í fæstum orðum, að
ójöfn tekju- og eignaskipting geti
hleypt af stað nauðsynlegum til-
raunum og þannig framförum.
Sigurður segir: „En jafnvel með því
handahófi, sem nú ríkir í skiftingu
auðs og valda, er skiftingin að
mörgu leyti til góðs. Það eru fátæk-
ustu og ríkustu stéttir þjóðfélags-
ins, sem halda framsókninni við,
meðalstéttin er alltaf vanaföst og
siðabundin. Ef allir væru gerðir
meðalstéttarmenn, mundi mann-
kynið stirðna upp. Eitt af þvi, sem
hefur stöðvað framfarir Kínverja,
er jöfnuðurinn. Auður þykir lítt
eftirsóknarverður, og hver gáfaður
drengur á kost á að pota sér upp
embættisstigann til hæstu valda.
Þar er hvorki auðmannastétt, sem
leitar allra úrræða að finna nýjar
nautnir, né óánægð stétt með fá-
tæka gáfumenn í broddi, sem geta
gert stjórnarbyltingu.“
Sigurður heldur áfram: „Það er
hægt að benda á marga ljósgeisla,
sem falla frá höllunum í hreysin,
en aldrei hefðu tendrast ef ekki
hefðu verið til nema tóm hreysi,
jafnvel þó að þau þá hefðu orðið
dálítið skárri. Sögurnar íslensku
og þjóðvísurnar dönsku eru góð
dæmi bókmennta, sem skapaðar
hafa verið af höfðingjum en síðan
orðið kærasta skemtan alþýðunn-
ar. Til þess að kaupa málverk og
höggmyndalist þarf menn með pen-
ingaráð, en alþýðin fær afsteypur
og eftirmyndir fyrir lítið verð.
Skiftingin í ýmsar stéttir, líka efna-
menn og fátæklinga, er verkaskift-
ing á ófullkomnu stigi, Framtíðin
verður að laga agnúana, en hún
verður að halda stefnunni.“
Prentvillur og pennaglöp
Frágangur bókarinnar er smekk-
legur og látlaus. Prentvillur eru
ekki margar, en þó fleiri en búast
mátti við, þar sem miklu var greini-
lega kostað til ritstýringar og
prófarkalestrar og útgáfan styrkt
myndarlega af Vísindasjóði: til
dæmis eru leiðinlegar prentvillur á
bls. 142 og 229. Átakanleg penna-
glöp eru ennfremur á bls. 223, þar
sem bersýnilega er ruglast á
Hrafna-Flóka og Þórólfi smjör. En
þrátt fyrir slíka smágalla er þetta
mjög eigulegt rit og Hinu íslenska
bókmenntafélagi til sóma.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Ungir norrænir einleikarar
Ungir norrænir einleikarar: Tónleikar Hak-
ans Rudners og Eriks Karlbergs í Norræna
húsinu 12. april.
Efnisskrá: Béla Bartók: Rapsódia nr. 1;
Maurice Ravel: Sónata; Johannes
Brahms: Sónata i d-moll op. 108.
í annað sinn er haldið úti tónleika-
röð undir heitinu Ungir norrænir
einleikarar. Fyrstir til að koma fram
hér á landi að þessu sinni voru
sænski fiðluleikarinn Hakan Rudner
og píanóleikarinn Erik Karlberg.
Ekki veit ég hvort það er vegna víð-
sýni Dana eða af því að þeir hafi
ekki sjálfir frambærilegt ungt tón-
listarfólk að þeir senda útlendinga
sem fulltrúa sína, ekki aðeins nú,
heldur einnig síðast.
Ættu að sýna lit
Látum allar vangaveltur um þjóð-
emi og stöðu ákveðinna þjóða í
tónlistarmálum liggja á milli hluta
að sinni og snúum okkur að tónleik-
unum og flytjendum þeirra. Það
vakti athygli mína að hvorki síðast
né nú virtist þeim uppálagt að flytja
norræn verk. Það er líka kannski
dálítið frekt að grípa fram fyrir hend-
ur listamanna við val á verkefhum,
Tórfist
Eyjólfur Melsted
en þeir kepptu nú einu sinni að
þátttöku á norrænum vettvangi og
þó svo að þeim falli betur að spila
eitthvað annað fyndist mér að þeir
ættu að sýna lit.
Ekki átakaleikinn einan
Ekki þurfti lengi að hlusta til að
finna út að Hakan Rudner væri
hörku fiðlari. Þeim tökum sem hann
tók Bartók rapsódíuna strax í byrjun
taka engir aukavisar. Hann hefur
mikið skap og hikar ekki við að taka
á og gefa allt fyrir mikilúðlegan leik.
En hann leikur þó hvergi gróft og
tæknilegur bakgrunnur er pottþétt-
ur. Ekki em kostir hans bundnir við
átakleik einan, því að i Ravel sýndi
hann að hann kann vel fínu streng-
ina að strjúka. Til Ravel sónötunnar,
sem þeir léku, er sífellt vitnað vegna
andante moderato kaflans sem er
blús. Oftast em djassáhrifin í henni
stórlega ofinetin, einfaldlega af því
að þeir sem tíðast vitna til þeirra
hafa sjaldnast hundsvit á djassi.
Hakan Rudner og Erik Karlberg
kunnu þó að skammta þennan eilitla
djassblæ í hæfilegu magni og gerðu
ekki meira úr honum en efni stóðu
til. Brahms gerðu þeir á sama hátt
hin bestu skil.
Séu aðrir þáttakendur (og það er
fiill ástæða til að ætla að svo sé) í
tónleikaröðinni af sömu gráðu má
hiklaust mæla með henni sem úrvals
tónleikaröð.
EM