Dagblaðið Vísir - DV - 23.05.1987, Blaðsíða 13

LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1987.
13
Erlend bóksjá
Vörn Möltu
SIEGE: MALTA 1940-1943.
Höfundur: Emle Bradlord.
Penguin Books, 1987.
Eyjan Malta á Miðjarðarhafi
hefur um aldir verið bitbein stór-
velda. Frægt er umsátur Súleiman
Tyrkjasoldáns árið 1565 þegar hin-
ir kristnu „Möltu-riddarar“ vörðu
eyríki sitt af einstæðum dugnaði
og hugvitssemi. í síðari heimsstyrj-
öldinni gerðu ítalir og Þjóðverjar
ítrekaðar tilraunir til þess að ná
Möltu á sitt vald, einkum með sí-
felldum loftárásum. Hefur Malta
það sér til frægðar að hafa í því
stríði orðið fyrir meiri loftárásum
en nokkur annar staður á jarðríki.
Emle Bradford hefur ritað
þekkta bók um umsátrið mikla
árið 1565 en hér tekur hann fyrir
vöm Möltu gegn ítölum og Þjóð-
verjum árin 1940-1943. ítalir urðu
fyrstir til að varpa sprengjum á
eyna en fengu síðan aðstoð þýska
flughersins enda vom þeir ekki
færir um hemaðaraðgerðir hjálp-
arlaust þar frekar en annars
staðar. Hetjuskapur íbúanna, sem
segja má að hafi búið meira og
minna neðanjarðar í þrjú ár, var
engu minni en til dæmis Lund-
únabúa þótt minna hafi verið um
Möltubúa fjallað. Þessi bók bætir
þar úr með hinum mestu ágætum.
Grunaður
um morð
THE NARROWING CIRCLE.
Höfundur: Julian Symons.
Penguin Books. 1987.
Dave Nelson er lofað starfi rit-
stjóra nýs tímarits um sakamál
sem útgáfufyrirtækið sem hann
vinnur hjá er að hleypa af stokk-
unum. En þegar til á að taka er
tilkynnt að keppinautur hans hafi
fengið ritstjórastólinn. Nelson
bregst illa við og lætur þung orð
falla í garð keppinautarins, fer síð-
an á vit Bakkusar og gleðikonu.
En morguninn eftir, þegar hann
mætir til vinnu, hefur keppinaut-
urinn verið myrtur og liklegasti
sökudólgurinn er, auðvitað, Nel-
son sjálfur. Honum gengur erfið-
lega að sanna hvar hann var um
kvöldið og ekki bætir úr skák þeg-
ar upp kemst að kona hans var
viðhald hins myrta.
Julian Symons, sá klóki glæpa-
sagnahöfundur, hefúr hér komið
söguhetju sinni í harla erfiða
stöðu. Spumingin er hvort Nelson
tekst að sanna sakleysi sitt og þá
hvemig.
„The Narrowing Circle" er ein
margra bóka sem nú eru gefnar
út að nýju undir samheitinu
„Penguin Classic Crime“. í þeim
flokki eru yfirleitt aðeins sögur
úrvalshöfunda á sviði sakamála-
sagna. Þessi veldur vissulega ekki
vonbrigðum.
Ostýrilátur snillingur
ORSON WELLES.
Höfundur: Ðarbara Leamlng.
Penguin Books, 1987.
„Orðið snillingur var það fyrsta sem
ég heyrði hvíslað í eyra mér þegar ég
var enn i vöggu,“ segir Orson Welles
í viðtali við höfúnd þessarar ævisögu.
Og hann bætti við: „Mér datt aldrei í
hug að ég væri ekki snillingur fyrr en
ég varð miðaldra!“
Hvað sem öðm líður fer ekki á milli
mála að orðið snillingur á við um
Orson á fyrstu áratugum ævi hans.
Tuttugu og fimm ára að aldri hafði
hann unnið þau afrek sem enn halda
nafni hans á lofti sem leikari og leik-
stjóri, bæði á leiksviði og i þeirri
kvikmynd sem margir telja enn að sé
eitt mesta afrek kvikmyndasögunnar,
Citizen Kane.
En Orson var óstýrilátur snillingur
og stundum reyndar sjálfs sín versti
óvinur. Af þeim sökum, og vegna and-
stöðu hatrammra óvina og öfundar-
manna, nýttist snilligáfa hans ekki til
nýrra afreksverka síðari áratugi
ævinnar. Til þess að vinna sér inn
peninga lék hann þess í stað gjaman
í kvikmyndum annarra og birtist
þannig síðari tíma kvikmyndahúsa-
gestum sem feitur kall í fremur
ómerkilegum myndum. Hvílík sóun
hæfileika!
Hrífandi ævisaga
Barbara Leaming, sem er prófessor
í leikhús- og kvikmyndafræðum í New
York, hefur skrifað í einu orði sagt
hrífandi ævisögu þessa vandræðasnill-
ings, enda varði hún til þess mörgum
árum. Eftir síendurteknar tilraunir
tókst henni einnig að fá Orson til ítar-
legra samtala um ævi sína. Án þeirra
endurminninga hefði ævisagan orðið
til muna fátæklegri. Auk þess bregður
Leaming með skemmtilegum hætti inn
í söguna frásögnum af tilraunum sín-
um til að komast í samband við Orson
Welles og ýmsum upplýsingum um
samtöl þeirra.
Orson, sem fæddist árið 1915, var
alinn upp af móður sinni og heimilis-
vini sem taldi hann snilling frá
bamæsku. Orson reyndi alla tíð að
uppfylla þær væntingar.
Sigrar í New York
Hugur hans beindist þegar á ungl-
ingsárum að leikhúsinu. Sem leikari
náði hann góðum árangri, f\rst í Du-
blin, þar sem hann var peningalaus á
ferð og vildi með leik sínum vinna sér
inn fyrir lífsnauðsynjum, og síðar í
New York - ekki hvað síst í útvarpi,
en rödd hans naut sín afar vel í þeim
miðli. Alvörutækifæri til þess að sýna
hvað hann gat fékk hann hins vegar
árið 1935 - þegar hann var tvítugur.
Þá setti bandaríska ríkisstjómin á lag-
gimar ríkisstyrktar leiksýningar til
þess að skapa atvinnu fyrir leikara
sem fóm illa út úr kreppunni. Orson
var vegna kunningsskapar við John
Houseman, sem starfaði við þetta
verkefrii fyrir ríkisstjómina, falið að
stjóma uppsetningu leikrits hjá svert-
ingjaleikhúsi í Harlem. Sú sýning varð
eftirminnileg í meira lagi. Orson um-
breytti Hamlet Shakespeares: notaði
svarta leikara í öll hlutverk, færði at-
burðarásina til Haiti og nýtti þá
möguleika sem sú breyting gaf til
óvenjulegrar sviðsmyndar og tónlist-
amotkunar. Orson sló í gegn bæði hjá
gagnrýnendum og almennum leikhús-
gestum. Hann varð „konungur Harl-
em“.
Orson fylgdi þessum sigri eftir með
öðrum: óvenjulegri og rínsælli upp-
setningu á söngleik og mjög sérstæðri
og áhrifamikilli sýningu á Faust-leik-
riti Marlowe. Þannig sýndi hann
öllum að sigurinn með Hamlet-sýning-
unni vai’ engin tilviljun.
Welles hætti hjá ríkisleikhúsinu
vegna ágreinings um uppsetningu
verks sem hafði of róttækan boðskap
að geyma fyTÍr stjómvöld og stofnaði
sitt eigið leikhús. Þar setti hann upp
góðar sýningar en vegna þeirrar
stefnu að hafa miðaverð mjög lágt fór
fyrirtækið á hausinn. Þetta var Merc-
ury-leikhúsið.
Mars og Hollywood
En Mercury-flokkurinn hlaut sess í
leiklistarsögunni engu að síður, þótt
af öðm tilefni væri - sem sé fyrir flutn-
ing leikgerðar Orson Welles á skáld-
sögunni um innrásina frá Mars eftir
H. C. Wells. Svo sem frægt varð trúðu
margir hlustendur því að um raun-
vemlega atburði væri að ræða og
hlutust þar af margháttuð vandræði.
Leaming færir að því nokkur rök að
Orson hafi ekki komið þau viðbrögð
jaínmikið á óvart og hann vildi vera
láta.
Eftir sigra í New York sem leikari
og leikstjóri lá leiðin til Hollvwood.
Orson gerði þar samning sem á*ú <;ng-
an sinn líka áður og olli það rmkilli
öfund í Hollywood, enda var Orson
Welles aldrei litinn þar réttu auga af
mörgum áhrifamönnum. Af þessum
samningi fæddist kvikmyndin Citizen
Kane sem að hluta til er byggð á ævi
bandaríska blaðakóngsins Hearst.
Uppbygging myndarinnar og gerð var
um margt með öðrum hætti en tíðkast
hafði í Hollywood, enda er hún enn í
dag talin ein af bestu kvikmvndum
sögunnar. En hún ávann Orson §and-
skap Hearst sem beitti öllum fjölmiðla-
mætti sínum til að klekkja á þessum
nýja óvini.
Hvers vegna?
Hvers vegna tókst Orson Welles
ekki að fylgja þessum sigrum eftir?
Um það hafa verið deildar meiningar.
Leaming telur þar hafa mestu skipt
sú andstaða sem Orson hlaut í
Hollvwood: hann hafi einfaldlega ekki
fengið tækifæri til að gera fleiri kvik-
myndir sömu gæða. The Magnificent
Ambersons, sem næst gengur Citizen
Kane af verkum Orson. var misþyrmt
að honum fjm’stöddum. þótt hann
gerði vmsa góða hluti síðar. fékk hann
aldrei þar fjármagn og sjálfstæði sem
þurfti til að skapa snilldarverk.
Leaming dregur hins vegar ekkert
undan þá galla Orson sjálfs sem gerðu
samstarf \dð hann erfitt og sem áttu
þátt í því að stöðva sigurgöngu hans
á miðjum aldri.
Þetta er hrífandi ævisaga um
óvenjulegan mann. snilling sem hafði
unnið öll helstu afrek sín þegar hann
náði tuttugu og fimm ára aldri. en var
líklega í augum síðari kynslóða fyrst
og fremst stór og feitur kall sem lék í
lélegum kvikmvndum. Kannski s\-nir
það sannleiksgildi þeirra margendur-
teknu orða að þeir sem guðimir elska
devja ungir?
Saga írska lýðveldishersins
THE IRA.
Höfundur: Tim Pat Coogan.
Fontana Books, 1987.
Blóöbaðið á Norður-írlandi siðusfu árin
(einkum frá siðari hluta sjöunda áratugarins)
hafa vakið óhug viða um heim. Margir hafa
falliö i valinn, oft á tiðum böm og annað
saklaust fólk. Hvers vegna?
Skýringar á þessum átökum eiga sér
rætur í langri og oft blóðugri sögu
Irlands þar sem saman hefur blandast
sjálfstæðisbarátta Ira, sem lengi lutu
breskum yfirráðum, og hatrömm
valdabarátta milli kaþólskra manna
og mótmælenda.
Þegar Irar fengu loksins sjálfsstjóm
eftir síðari heimsstyrjöldina var hluti
landsins áfram innan Bretaveldis:
Norður-írland eða Ulster. Ýmsir sættu
sig aldrei við þessa skiptingu landsins.
Þeir róttækustu og öfgafyllstu í þeim
hópi ákváðu að berjast fyrir samein-
ingu þjóðarinnar með vopnavaldi og
stofnuðu Irska lýðveldisherinn (IRA).
Hann byggði reyndar á grunni eldri
samtaka sem börðust fyrir sjálfstæði
írlands.
I þessari bók rekur Tim Pat Coogan,
þekktur írskur blaðamaður, sögu þess-
ara hryðjuverkasamtaka frá upphaf-
m
AFONTANAOntGlNAL
TIM PAT COOGAN
THE
ERA
A new edition of ‘this penetrating study’
THE TIMES
inu í byrjun aldarinnar til hatrammra
átaka síðustu ára. Hann hefur viðað
að sér miklum og merkilegum upplýs-
ingum meðal annars frá fynverandi
og núverandi IRA-mönnuní.
Starfsemi IRA hefur gengið í bvlgj-
um. Stundum hafa samtökin í reynd
verið úr sögimni að öllu leyti nema
nafninu til. En eftir að breskt herlið
var sent til Norður-írlands á ný í lok
sjöunda áratugarins í kjölfar hat-
ramrnra átaka milli kaþólskra manna
og mótmælenda þar hefur írski lýð-
veldisherinn. eða svokallaður ..Pro-
visional"-armur hans. blómstrað sem
aldrei fyrr. Má reyndar fullyrða að
hann sé öflugasta hreyfing htyðju-
t'erkamanna í heiminum í dag.
Eins og aðrar hreyfingar pólitískra
öfgamanna heftu- írski lýðveldisherinn
oft á tíðum verið upptekinn af innri
deilum og átökum milli manna og
ólíkra stefna. Coogan rekur ítarlega
þær deilur um pólitísk steínumál og
haráttuaðferðir.
Þessi bók er náma upplýsinga um
írska lýðveldisherinn og þá manngerð
sem þar er í fararbroddi og telur til-
ganginn helga meðalið. Jafnframt
veitir Coogan greinargóðar upplýsing-
ar um þær pólitísku, trúarlegu, þjóð-
emislegu og efiiahagslegu ástæður
sem liggja að baki hannleiknum á
Norður-írlandi.
Umsjón Elías Snæland Jónsson
„Skúbbið mikla
SCOOP.
Höfundur: Evelyn Waugh.
Penguin Books, 1987.
Enski rithöfúndurinn Evelyn
Waugh er mörgum að góðu kunn-
ur fyrir vel gerðar skáldsögur.
Hérlendis mun „Brideshead Revis-
ited“ líklega best þekkt vegna
sjónvarpsmyndaflokks sem gerður
var eftir þeirri sögu.
En skemmtilegustu skáldsögur
Waugh eru af öðru tagi. Hann var
háðfugl hinn mesti í mörgum
sagna sinna og meinfyndinn.
Margir þekkja þannig makalausa
sögu hans um útfararsiði í Amer-
íku, „The Loved One“.
í þessari skáldsögu, „Scoop“. frá
árinu 1938, tekur Waugh enska
blaðamenn og blaðaútgefendur til
bæna. Hann byggir að hluta til á
revnslu sinni sem fréttaritari ensks
blaðs í Abyssiníu. þ.e. Eþíópíu.
þegar ítalir vom að leggja það land
undir sig á fjórða áratugnum. og
samskiptum sínum við enska
blaðakónga þess tíma.
Þótt þær fyrirmyndir, sem höf-
undurinn hafði að helstu persón-
um sögunnar. séu ekki lengur til
staðar og lesendur geti því ekki
lengur lesið hana sem lvkilskáld-
sögu um þekkt fólk í samtímanum,
heldur hún fullu gildi sem ýkt.
gamansöm ádeila á keppni fjöl-
miðla um fréttir.
Metsölubækur
Bretland
1. James Herbert:
THE MAGIC COTTAGE. (2)
2. Catherine Cookson:
THE MOTH. (1)
3. John Le Carré:
A PERFECT SPY. (3)
4. Barbara Taylor Bradford:
HOLD THE DREAM. (6)
5. Judith Krantz:
l’LL TAKE MANHATTAN. (-)
6. James A. Mlchener:
TEXAS. (6)
7. Bryan Forbes:
THE ENDLESS GAME. (-)
8. Clive Cussler:
CYCLOPS. (7)
9. Harvey, Marilyn Diamond:
FIT FOR LIFE. (4)
10. Daie A. Day:
PLATOON. (-)
(Tölur Innan svlga tákna röö viðkomandi
bókar vikuna á undan. Byggt á The Sunday
Times.)
Bandaríkin:
1. John le Carré:
A PERFECT SPY.
02. Sue Miller:
THE GOOD MOTHER.
3. Robert Ludlum:
THE BOURNE SUPREMACY.
4. Dana Futler Ross:
WISCONSIN!
5. Arthur C. Clarke:
THE SONGS OF DISTANT
EARTH.
6. Janet Dailey:
THE GREAT ALONE.
7. Dick Francis:
BREAK IN.
8. Andrew M. Greeley:
GOD GAME.
09. Gerald A. Browne:
STONE 588.
10. M. Weis, Tracy Hlckman:
THE MAGIC OF KRYNN.
Rit almenns eðlis:
1. Bill Cosby:
FATHERHOOD.
2. JAMES HERRIOT’S DOG
STORIES.
3. M. Scott Peck:
THE ROAD LESS
TRAVELEO.
4. Judith Vlorst:
NECESSARY LOSSES.
5. Beryl Markham:
WEST WITH THE NIGHT.
(Byggt á New York Tlmes Book Revlew.)