Dagblaðið Vísir - DV - 07.07.1987, Síða 19

ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚLÍ 1987.
19
Menning
Tómas síungur
Guöbergur Bergsson:
Tómas Jónsson Metsölubók
Forlagið 1987, 2. útgáfa, 355 bls.
Loksins er þessi fræga saga endurút-
gefin, eftir að hafa verið uppseld frá
því að hún birtist, fyrir rúmum tuttugu
árum. Hún vakti mikla athygli þá og
hefur alla tíð síðan verið mjög um-
töluð. Ég held að það sé ekki ofinælt,
að flestir áhugamenn um bókmenntir
sem voru ungir þegar sagan birtist
hafi orðið gagnteknir af henni, og
hafi ,verið það lengstum síðan. Þetta
var fjórða bók Guðbergs, og sú sem
gerði hann þjóðkunnan höfúnd._ Þó
má vera að næstu bækur hans, Ástir
samlyndra hjóna og Anna, hafi hlotið
víðtækari vinsældir, en þær birtust
1967 og 1969. Þetta er fyrsta bók Guð-
bergs sem er endurútgefin, enda gerist
slíkt mjög sjaldan fyrir utan ritsöfn.
Hún er ljósprentuð smækkuð eftir
frumútgáfú og hafa prentvillur fengið
að halda sér, raunar voru þær fáar.
Hugarflaumur
Hvað var þá svo merkilegt við þessa
bók? Því er skemmst til að svara að
hún var mikil nýjung á íslandi. I henni
er ekki söguþráður, heldur er textinn
sundurlausar minningar og hugsanir
manns á ýmsum tímum. Látið er í
veðri vaka að hann hafi skrifað þetta
í stílabækur, orðinn hálfblindur og
kalkaður, í súrefnisgrímu á banabeði.
„Útgefandi" gerir síðan grein fyrir
þessum handritum sem fundist hafi
eftir Tómas (bls. 327). Hér ægir öllu
saman í hugarflaumi Tómasar, og er
oft stokkið fyrirvaralaust úr einu í
annað. Slíkar hugarflaumsbækur voru
nýlunda á íslensku, en af þvi tagi er
eitt frægasta skáldverk 20. aldar, Ulys-
ses eftir James Joyce (1916). Þessi bók
minnir hins vegar meira á kunningja
Joyce og landa, Samuel Beckett. Sögu-
maður í einni skáldsögu hans, Molloy
(1950), á margt sameiginlegt með per-
sónunni Tómasi Jónssyni, hann er
roskinn, einangraður og einmana,
framúrskarandi nískur og smámuna-
samur, upptekinn af lágkúru og
kjaftæði. Svipuð eru líka hvörfin í lok-
in, en þessi svipur er þó aðeins í stórum
dráttum, TJM er fullkomlega sjálfstæð
sköpun.
Persónan Tómas rúmar miklar and-
stæður. Hér er rækilega gerð grein
fyrir útferð hans af hrákum, saur,
þvagi og sæði, en þetta hefur nú yfir-
leitt þótt heldur ógeðslegt og vakti
mikla andúð þegar bókin birtist. Þessi
karl montast af fallegri skrift sinni
eins og hann væri á barnaskólastigi
menntunar. En raunar hefur hann
tekið stúdentspróf utanskóla, og er
óvenjuvíðlesinn í heimsbókmenntun-
um. Hann fer þar eigin leiðir, vitnar
ekki aðeins í skáld frá fyrri hluta 19.
aldar, t.d. Goethe, Stendal og Grím
Thomsen, heldur lika í endurreisnar-
skáld á frummálinu, Dante, Petrarca,
og einhvem foman skáldskap á pró-
Bókmeimtir
Örn Ólafsson
vensölsku og fomportúgölsku, að
hætti Ezra Pound í Cantos. Þetta
stangast á við nísku karlsins og fá-
fengileg áhugamál, sem em einkum
hversdagslegar kjaftasögur. En í heild
miðla þessar andstæður okkur mynd
af manni af holdi og blóði (því er talað
um úrgangsefni), og anda; sem mótast
af samtíma sínum innanlands og utan
og af fortíðinni, menningararfleifð
Vesturlanda. Þessar miklu andstæður
samtengjast þó, á skoplegan hátt, vitni
Tómas í Darwin, Freud og Marx (bls.
30), þá er það til að varpa ljósi á þröng-
an hring eigin lífs.
Goðsögur
Sagnir Tómasar Jónssonar, innlend-
ar og erlendar, em yfirlit um bull og
kjaftæði á íslandi, eða með öðrum
orðum, sýna goðsögur fólksins, hugs-
unarhátt þess. Þar kennir margra
grasa, t.d. tal um frægð íslensks söngv-
ara erlendis á ámnum milli stríða, en
hér er Katrín í stað Stefáns íslandi eða
Eggerts Stefánssonar. Hugmyndir ís-
lendinga um útlönd koma annars
einkum fram i hroðalegum sögnum frá
Sovétríkjunum og Póllandi. Hér er
tekið upp mgl úr almannarómi, svo
bráðskemmtilegt getur verið (t.d. bls.
18). Skyldi þetta vera úr Tímanum
fyrir stríð?
„Hér birtist stutt skrá yfir
helstu hættur sem steðjað hafa
að hinni fámennu íslensku þjóð
allt frá 1939 til Marshallhjálp-
arinnar: [...] sérhver ný vöm-
tegund í búðum vissi á
heimsendi, plokkun og útrým-
ingu íslenska kynstofnsins.
Kaupmenn og prangarar
íhaldsins stefhdu að því I) Með
brillantíni, að gera alla íslend-
inga sköllótta eins og útlend-
inga; II) að brenna innan
magann í fólki með sinnepi og
tómatsósu; III) Að auka ropa
og vindspenning í fólki með
grænmeti; IV) Að drapa ferða-
fólk í tjöldum með dósaeitri í
dósamat; V) Skafa að innan
hausinn á fólki með útvarpinu;
VI) Flytja inn kynsjúkdóma og
lauslæti með erlendum gopa-
nærfotum [....] Auka botn-
langaköst með innflutningi á
rándýrum rúsínum með stein-
um; Eyðileggja heilann í ís-
lenskum konum með innflutn-
ingi á háhæluðum skóm
(200.000 högg skullu daglega á
mænuna og litla heilann), sem
gerir konuna sinnulausa fyrir
húsverkum og bamauppeldi"
Athyglisvert er að bemskuminning-
ar Tómasar em ömurleikinn einn.
Móðir hans vanfær af 12. bami, missir
fóstrið, og er að ásaka drenginn um
að þræla sér út. Hann neitar seinna
að taka þátt í að annast jarðarför föð-
ur sfns. Líkamlegt ofbeldi, kúgun og
sóðaskapur er meginþáttur í reynslu
hans á bamsaldri. Bóndinn á bænum,
þar sem hann býr, getur ekki sofnað
nema hafa nefið yfir koppinum, bónda-
kona fióar drengnum nauðugum, en
hann virtist látinn sofa hjá þeim hjón-
um, svona er allt.
Innan hringsins
Heimur Tómasar er afar þröngur,
hann hugsar mest um íbúð sína, leigj-
endur, vinnufélaga og þá sem em með
honum í mötuneyti, sér ekkert út fyrir
þennan hring. Leigjendur og fremri
stofan í mötuneytinu er alþýðufólk,
sem hefur einkum áhuga á að fá sem
mesta aukavinnu. Ekkert samband er
á milli þessara vinnudýra og hins sam-
félagshópsins; það em vinnufélagar
Tómasar í bankanum og innri stofa
mötuneytisins, sem em allt þröngsýnis
smáborgarar. Verkfræðingar sem tala
aldrei um annað en skólaárin, róttæk-
ur alki í síendurteknu sama þrasinu
við íhaldssaman félaga sinn, það er
allt upp úr dagblöðunum; pjattrófur
sem pískra um einkamál náungans.
Lokin stinga gersamlega í stúf við
alla bókina í því að þar verða sam-
skipti fólks með hlýju, þar sem tveir
karlmenn veltast um í sóðaskap og
tungukossum, heita báðir Tómas.
Annars ríkir tilgerð, heimska og frekja
í samskiptum persónanna, þar er allt
ömurlegt eða fáránlegt. Nauðgun
kemur hvað eftir annað fyrir. Einnig
er „Formúla fyrir heimsókn", en inn-
tak hennar er bæði milli heimilis-
manna innbyrðis og við gesti: „Vertu
ævinlega á verði um að segja aldrei
neitt.“ (bls. 317). Þá sjáum við að Tóm-
as Jónsson er svo sannarlega dæmi-
gerður í einmana-leik sínum og
innilokun.
Stíllinn
Sérkennilegt er, að frá og með 17.
bók (síðustu 45 bls.) verður stíllinn
tilfinningalegri, einsemd Tómasar og
annarra þar með tilfinnanlegri, þetta
er einskonar ályktun af því sem á
undan fer, magnar það og undirbýr
lokin sem áður var talað um.
Annars ber stíllinn jafhan mikinn
svip af talmáli, og sýnir mismunandi
blæbrigði þess, einkum í þjóðsögum
Tómasar Jónssonar. Einnig eru stæl-
ingar á allskonar ritmáli, Gesti Páls-
syni, Hómer, og stillinn lagar sig að
kennslubókinni Gagn og gaman til að
sýna tómleika fjölskyldulífsins (bls.
317):
„Hvað er að frétta, segir Snorri.
Ert þú ekki með fréttimar, seg-
ir Sigga. Hvar er dagblaðið,
segir Snorri. Dagblaðið er á
borðinu, svarar Sigga. Förum
þá að hátta, segir Snorri. Ég
er þreytt, segir Sigga. Snorri
opnar útvarp.“ O.s.frv.
Miklar skopstælingar eru á hvers-
kyns íslenskum bókmenntum. sveita-
sögum, þroskasögum, þjóðlegum
fróðleik. ævisögum. o.s.fiv. Það er í
þessu öllu sem sagan verður altæk. ef
svo mætti segja. Hún nær vfir mikil-
væga þætti þjóðlifsins. daglegt líf í
sveit og borg. ekki í teprulegri hreins-
aðri mvnd, heldur dökkri heildarmynd
með svita, skit og kjaftæði. Og við
sjáum veruleik fólksins ekki í hlut-
stæðri lýsingu, heldur speglast f huga
þess, í goðsögum sem revna að koma
andstæðufullu og tilgangslausu bjástri
þess í samhengi með meiningu. ýmis-
konar lífsskoðun. Því er bókin andrík.
hversu mikið andlevsi og heimsku sem
hún sýnir. og því er hún mögnuð mvnd
Guðbergur Bergsson.
af íslenskum veruleik, ég hika ekki
við að segja sígild.
Tilgangslaust bjástur
Nú sögðu margir þegar bókin birt-
ist, að hún væri of einhliða neikvæð,
gæfi skekkta mynd af lífinu. af nútíma
Islendingum, o.s.frv. Jú. auðvitaó er
sagan einhliða neikvæð, sem betur
fer, þess vegna er hún velheppnað
skáldverk. Þar verða mismunandi
hlutar að leita saman, vera samstilltir
að einu marki. Þessi lífssýn bókarinn-
ar er samt óumdeilanleg, hún sýnir
mannlífið sem tilgangslaust bjástur
með meiningarlausan dauða að loka-
marki. Er það ekki rétt? Það hefur að
minnsta kosti verið meginstefna bók-
mennta 20. aldar alþjóðlega. Auðvitað
má líta öðruvísi á málin. og það getur
hver lesandi, hann getur sagt sér sjálf-
ur að til séu tilkomumeiri persónur
en þær sem í bókinni birtast. Vilji
menn lesa þjóðfélagslýsingu sem er í
jafnvægi, þá lesa þeir auðvitað þjóð-
félagsfræði, en ekki skáldsögur. Það
væri fásinna að ætlast til þess af skáld-
um að þau geti gefið hlutlæga mvnd
af þjóðinni eða samfélaginu, þau geta
aðeins miðlað okkur lifandi mynd af
þvi hvemig þau skynja þetta, eða
hvemig hægt er að skynja þetta. Og
það er lika eins og best vérður á ko-
sið, lesendur em auðvitað ekki
bundnir við þá mvnd, þeir ættu vfir-
leitt að geta hugsað um það sem þeir
lesa, og geta því fremur mvndað sér
sjálfstæða skoðun. sem mvnd sögunn-
ar er afdráttarlausari. í hvaða átt sem
hún svo stefnir.
Það er skemmst frá að segja að saga
þessi hefur elst ákaflega vel. mér finnst
hún betri nú en fyrir tuttugu árum.
ef eitthvað er.
Meðfærilegri íslendingasögur
Islendingasögur
Svart á hvitu
Þrjú bindi, hálft þriðja þúsund bls.
10.782 kr. hjá forlagi
Þessi útgáfa er endurprentun á
tveggja binda útgáfu íslendingasagna
sem birtist hjá Svart á hvítu í fyrra -
að leiðréttum prentvillum sem ekki
munu hafa verið margar. Þessi útgáfa
er meðfærilegri en hin fyrri, hand-
hægari, því nú er hvert bindi aðeins
um 800 bls. Eins og áður er textinn
með nútímastafsetningu en fornar orð-
myndir látnar halda sér. Aðgengilegar
skýringar em til hliðar við vísumar
sem ella yrðu torskildar mjög. Sögum-
ar em hér í stafrófsröð - og það er
alveg út í hött. Ef það er til að auð-
velda að finna þær, þá nægði efnisyfir-
lit í stafrófsröð. Eðlilegri virðist hinn
fyrri háttur að raða sögunum eftir
helstu söguslóðum, hringinn í kring-
um landið.
Nýmæli
I þessari útgáfu er formáli fyrir 2.
bindi, rúmar 40 bls. um íslendingasög-
ur, einkum þjóðfélag það og hug-
myndaheim sem þær lýsa. Þessi
formáli er afar greinargóður, einfalt
og auðskilið yfirlit um meginatriði.
Töflur um frændsemi, stjómkerfi og
stéttir, svo og kort af sögustöðum
hverrar sögu, auðvelda skilninginn.
Stundum finnst mér að lengra hefði
þurft að ganga, svo sem þegar gerð
er grein fyrir gjaldmiðlunum silfri og
vaðmáli og gengi þeirra, þá hefði þurft
að nefna að meðalkýrverð var eitt
hundrað, þ.e. stórt hundrað, 120 álnir
vaðmáls, en meðaljörð var tuttugu
hundmð, þ.e. tuttugu kýrverð. Einnig
hefði þurft að segja hverjar vom með-
alvígsbætur.
Umfjöllunin um íslendingasögur
sem bókmenntir er einföld og glögg,
en hefði gjaman mátt vera ítarlegri,
t.d. sakna ég þess að fjallað yrði um
hlutverk fyrirboða og kaldhæðni í sög-
unum og umfjöllun um stílinn er of
stuttaraleg með því að benda bara á
andstæður lærðs stíls við þjóðlegan
stíl sem sé „talinn eiga rætur sínar að
rekja til munnlegrar frásagnarlistar
og er einfaldari en lærði stíllinn, að
mestu laus við málskrúð og flúr, setn-
ingaskipan einföld, málsgreinar stutt-
ar og tengdar með aðaltengingum (og,
en).“ (II. bindi, bls. xx). Þama hefði
a.m.k. þurft: að vikja að því einkenni
sagnanna að málsgrein byrjar oft á
sögn eða atvikslið og ræða til hvers
það sé gert. En vissulega varð form-
álinn að vera stuttur og rými hans er
mjög vel notað almennt talað.
Annað nýmæli er 17 bls. atriðisorða-
skrá og em þar talin helstu dæmi
sagnanna um fyrirsát og víg, kuml og
haugfé, aflraunir, leika, skemmtanir
og ýmislegt fleira. Að þessu er mjög
mikill fengur, bæði til að finna frásögn
sem menn muna óljóst, til að gera
samanburð og ýmislegt fleira. Loks
fylgir þessari útgáfu stórt íslandskort
þar sem helstu atburðir em teiknaðir
inn á, virki, hafhir, þingstaðir o.fl.,
sýnt tímabil hverrar sögu og tengt
atburðum þjóðarsögunnar.
Hins sakna ég að ekki skuli vera
nafhaskrá svo sem prýddi útgáfu
Guðna Jónssonar á íslendingasögum
í 13 bindum. 1946-9. Megum við
kannski vonast eftir sameiginlegri
nafnaskrá við alla fomritaútgáfu
Svarthvítunga síðar?
Textinn
Það er mikið vandamál að finna
texta fornra bókmennta. Þær em
samdar löngu fynr prentöld, vom
skrifaðar á handrit sem síðan var afrit-
að af þeim sem vildu eignast ritið.
Bækur vom því geysidýrar, bæði eíhið
í þær, mörg kálfsskinn í hverja bók
og líka þurfti margar vinnustundir til
að gera hvert eintak. Þau urðu því
aldrei mörg, miðað við það sem nú
gerist og ýmis rit hafa alveg glatast.
Það getur svo hver sannfært sig urn
með tilraun, að engin leið er að skrifa
heila bók upp villulaust. Flestir kæra
sig ekki um mikla nákvæmni, þykjast
geta orðað ýmislegt betur en forritið.
Og þótt afritari reyni að hafa allt orð-
rétt, þá koma alltaf inn frávik, stafa-
villur, mislestur á misskýrri skrift,
stokkið er yfir línur, o.s.frv. Engin
fomrit em til í frumriti, flest em til í
nokkrum handritum sem em afrit af-
rita, stundum í marga liði, nokkrum
öldum eftir frumrit. Og engum tveimur
handritum ber saman um texta, stund-
um er mikill munur. Hvaða texta á
þá að prenta?
Fræðilegar útgáfur
em þannig unnar að sérfræðingur
ber saman tiltæk handrit sögunnar og
flokkar þau eftir því hve mikið eða
lítið þau eiga sameiginlegt þar sem
textamunur er. Úr þessu gerir hann
Bókmenntir
Örn Ólafsson
ættartölu handritanna. leiðir rök að
því hvernig þau hafi greinst frá sam-
eiginlegu forriti, sem venjulega er
löngu glatað, stundum sýnir hann
fram á að sum tiltæk handrit séu afrit
varðveittra handrita, þá þarf ekki að
hugsa meira um þessi afrit. Sérfræð-
ingurinn reynir að aldursetja handrit-
in sem nákvæmast, m.a. með tilliti til
stafsetningar sem var mjög á reiki og
rithandar, stundum tekst jafnvel að
eigna hana nafhgreindum persónum
sem vitað er hvenær vom uppi. Þegar
hér er komið velur sérfræðingurinn
texta eins handrits til útgáfu en sýnir
neðanmáls markverðustu frávik ann-
arra handrita frá honum. Þetta þarf
alls ekki að þýða að valinn texti sé í
alla staði hinn uppmnalegasti. Stund-
um er hann valinn af því að hann er
■heillegastur, það vantar í önnur hand-
rit sem þykja þó betri það sem þau
ná eða rök em leidd að því að stundum
hafi önnur handrit upphaflegri texta
en það sem valið var. Fræðileg útgáfa
er til að sýna varðveislu textans og
til að komast sem næst sameiginlegu
forriti.
Alþýðleg útgáfa
byggir síðan á þessu. Þá em tvær
leiðir færar. Önnur er sú að prenta
bara aðaltexta fræðilegu útgáfunnar
en leiðrétta þó augljósustu villur. Sú
leið er farin í þessari útgáfu en stund-
um greinist sagan í tvær eða fleiri
gerðir með vemlegum mun, þá em
báðar birtar.
Hin leiðin er sú að velja úr þá les-
hætti sem uppmnalegastir em
samkvæmt fræðilegu útgáfunni.Þessi
'eið finnst mér réttari, þvi segja má
að tíl litils sé að gera fræðilega útgáfu
með textamun neðanmáls, ef hann er
svo ekki einu sinni notaður til að
koma sem upphaflegustum texta til
almennings. En gegn þessari skoðun
hafa komið þau rök, að val milli les-
hátta verði oft matsatriði og viðbúið
að úr þessu verði texti sem aldrei áður
hafi verið til. Um þetta er deilt en
mitt álit er að til lítils hafi menn mennt
sína og rannsóknir ef þeir þori ekki
að vega og meta vafaatriði og hafna
því sem þeir þykjast vita að sé rangt
en koma hinu að sem þeir vita réttara.
Hvað sem þessu líður, þá verður að
fagna þessari nýju útgáfu íslendinga-
sagna sem gerir þessar merkustu
fombókmenntir íslendinga einstak-
lega aðgengilegar almenningi og í
smekklegum búningi.