Dagblaðið Vísir - DV - 17.11.1990, Blaðsíða 15

LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 1990.
15
Ég sá í þingtíðindum að búið er
að leggia fram frumvarp til laga
um umboðsmann barna. Þetta mun
ekki vera í fyrsta skipti sem tillög-
ur hér að lútandi eru lagðar fram
en að þessu sinni hefur frumvarpið
vakið mig til umhugsunar um
stööu barna og unglinga og þá sér-
kennilegu hugmynd að sérstakur
umboðsmaður taki að sér að gæta
hagsmuna þeirra.
Maður hefur sosum velt því fyrir
sér hver sé hugarheimur barna.
Hvers konar veröld blasir við þeim,
hvers konar líf er þeim búið? Mað-
ur hefur verið barn sjálfur og man
óljóst eftir uppeldi og æsku og treg-
ar stundum það sakleysi og skírlífi
sem var þessum árum samfara.
Lífiö var leikur og ekki alltaf mikil
hugsun ef í áhyggjum er talið. En
af þessu óvænta tilefni frumvarps-
ins hef ég verið að reyna að riíja
upp hvort þjóðfélagið hefði getað
veriö betra við mig eða hvort ég
hefði þurft á umboðsmanni að
halda til að gæta hagsmuna minna
gagnvart hinum fullorðnu. Var ég
kannski leikinn grátt? Fór ég ein-
hvers á mis? Get ég hugsanlega
lagt fram skaðabótakröfur gagn-
vart ríki og borg eða jafnvel for-
eldrum mínum fyrir miska og
óréttlæti og glötuð tækifæri?
Uppspretta ævintýra
Ekki man ég eftir öðru en ástúð
og umhyggju, góðum skóla og
kröfulausum árum. Maður var
ánægður með sitt og bæði þjóð-
félagið og forráðamennirnir héldu
í höndina á manni svo lengi sem
það var hægt. Leiddu mann til
þroska. Það væri þá helst að maður
hefði sjálfur misnotað aðstöðu sína
og barnaskap með óknyttum og
prakkarastrikum sem reyndu á
þolinmæði hinna fullorðnu.
Sveikst um að lesa heimafogin,
gerði nágrönnunum skráveifu og
bauð hættum fjörunnar og götunn-
ar byrginn. Stalst til að róa á bát-
kænum út fyrir skerjagarðinn,
hékk aftan í bílum og drullaði sig
út í forarvilpunum löngu áður en
þvottavélamar gerðu heimihshald-
ið léttara.
Það datt engum krakka í hug að
efna til mótmæla út af ófullkomn-
um leikvöllum, né heldur að stilla
sér upp með kröfuspjöld og krefjast
dagheimila. En þá voru heldur ekki
lyklabörnin komin til sögunnar og
þá var vinnumarkaður eigin-
kvenna heima í eldhúsi. Mamma
var heima, dymar stóðu opnar og
skjólið var tif staðar. Börnin höfðu
athvarf. Böm þeirra daga voru
frjáls eins og fuglamir, fundu ekki
til stéttaskiptingar og létu hverjum
degi nægja sína þjáningu í auðlegð
þeirrar fábreytni sem gerviþarfirn-
ar og nútíminn hafa smám saman
eyðilagt.
Fábreytnin var í því fólgin að þá
var ekkert sjónvarp og þá voru
engin myndbönd. Þá voru ekki
sjoppur og þá vom ekki skíðaferð-
ir, utanferðir eða bílferðir daglegt
brauð æskunnar. Fábreytnin var
fólgin í ósnortnum leikvelli tún-
anna og fjörunnar og náttúrunnar
frá hendi skaparans. Þessi fá-
breytni var endalaus uppspretta
leikja og ævintýra vegna þess að
æskan var laus við að láta mata sig
úr sjónvarpi eða dekra sig í útlönd-
um. Vettvangur lífsins var í túninu
heima.
Eftirmyndirnar
Tímarnir breytast og nýjar kyn-
slóðir eru komnar til sögunnar, ný
börn, ný æska sem vex úr grasi við
aðrar aðstæður og annars konar
heim. En skyldu kröfurnar hafa
breyst eða hugarheimur þeirra
vera öðruvísi sem fóru á mis við
ævintýrin mín? Hvað er það sem
rekur ábyrga og ágæta alþingis-
menn til að bera fram framvarp
um umboðsmann barna? Víst skal
ég játa að bemskan er að fjarlægj-
ast og gleymast og víst er það rétt
að allir þeir sem fullorönir eru og
hafa þó áður verið börn kunna
minnstu skilin á högum barna. Það
er eins og fólk týni fyrst og fremst
sinni eigin lífsreynslu. Verði við-
skila við ungdóminn um leið og það
hefur tækifæri til. Fátt er erfiðara
fullorðnum manni en að setja sig í
spor barnsins eða unglingsins og
allar eru skammirnar og fortölurn-
ar sprottnar af þeirri heimsku að
hafa gleymt því hvernig maður var
sjálfur.
Við gleymum þeim freistingum
sem við féllum fyrir, við þorum
ekki að kannast við eftirmyndir
okkar, við hneykslumst yfir þeim
syndum sem við drýgðum eitt sinn
sjálf. Við viljum öll að börnin verði
eins og við vorum ekki. Eða þá að
við viljum að börnin verði eins og
við viljum hafa þau. Af því stafa
árekstramir.
Sökin er ekki síður okkar en
bamanna. Ef barnið geldur fyrir
lakara málfar eða lestrarerfiðleika
þá er það okkur að kenna. Ef ungl-
ingurinn fer á glapstigu reiðileysis
og öryggisleysis þá er við okkur að
sakast. Þá erum við búin að svipta
hann frelsinu og kippa frá honum
skjóhnu sem hafa verið forréttindi
æskunnar. Frelsið fær hann í
vöggugjöf, skjólið fær hann frá
heimilinu, þroska sinn fær hann
af umhverfi sínu og uppeldi. Ef hér
bjátar eitthvaö á þá getur enginn
umboðsmaður lagfært gallana,
hvað þá tilskipun frá Alþingi.
Vandinn á sér miklu dýpri rætur.
Hugsandi
einstaklingar
Mér býður í grun að unglingur-
inn horfi stundum forviða á heim
hinna fullorðnu. Á æðibunugang-
inn, írafárið, kapphlaupið við lífs-
þægindin og spyrji hvers konar
framtíð sé honum búin. Er ekki
aðskilnaður æsku og elli, ungdóms
og manndóms, fólginn í því að hin-
ir fullorðnu vanrækja uppeldis-
hlutverk sitt? Hlaða undir sjálfa sig
í stað þess að sinna börnunum.
Gleypa gerviþarfirnar en gleyma
undirstöðunum.
í greinargerð með fyrrnefndu
frumvarpi segir meðal annars:
„Böm eru einfaldlega ekki tekin
alvarlega sem lifandi og hugsandi
einstaklingar. Og það er þungur
dómur yfir jafnréttinu í þessu landi
ef rétt er að sextíu og sjö þúsund
og fimm hundruð einstaklingar eða
rúmur fjórðungur landsmanna búi
við svo fullkomið virðingarleysi
hinna fullorðnu fyrir lífi þeirra og
starfi."
Já, það er rétt að bömin eru ekki
tekin alvarlega eða þá hitt að það
er ekki á þau hlustað. Þau lifa í
sínum eigin heimi og eru sennilega
jafnókunnug okkar heimi eins og
við erum ókunnug þeirra. Kyn-
slóðabilið hefur sagt til sín. En
þessi aðskilnaður þarf ekki alltaf
að vera til ills eöa börnunum til
tjóns. Þau sjá veröldina með sínum
eigin augum og eru jafnvel gleggri
á brestina og kómedíuna í alvör-
unni. Þau eru að minnsta kosti
ekki skemmd eða spillt af langri
lífsreynslu.
Lítil heimsmynd
Mér barst í hendur fyrir nokkr-
um dögum lítil bók eftir tvo stráka,
14 ára og 16 ára að aldri. Ljóð og
sögur sem þeir kalla sauömeinlaust
þykkildi. Þessir strákar þurfa ekki
á umboðsmanni að halda. Þeir hafa
ekki verið bornir ofurliði af tilskip-
unum fullorðna fólksins. Bókin er
ekkert menningarafrek og gefur sig
ekki út fyrir það. En hún er full
af skopskyni og nýjum sjónar-
hornum: lítil heimsmynd tveggja
bræðra sem hafa verið að skoða sig
um í heimi hinna fullorðnu.
Hvað til dæmis um þetta skot:
„Vinur! Ertu á launum hjá ríkinu
eða varstu bara svona fátækur
upp á eigin spýtur?"
Eða þetta:
„Eitthvað, ástin
ásækir mig
í gegnum merg og bein.
Ég flýt áfram eftir
fljótT óvissunnar.
Hvað er að?
Skyldi ég
hafa gleymt að borga
afnotagjöldin?"
Fyrri sneiðina skilja flestir en sú
seinni er skilaboð til fullorðna
fólksins, lýsing á hugarástandi fjöl-
skyldufóðurins sem lifir í nagandi
óvissu og streitu og hefur mestar
áhyggjurnar af afnotagjöldum
sjónvarpsins eða öðrum skyldu-
greiðslum. Eltingaleikurinn viö
skuldirnar, hræðslan við að tapa
af gerviþörfunum. Þetta er heimur
fullorðna fólksins í augum ung-
dómsins. Skyldi ekki frekar þurfa
umboðsmann fyrir þetta fólk?
Umhverfi æskunnar hefur
breyst. Hún lifir öðruvísi lífi en
æskan á undan henni. Það má sjálf-
sagt finna að mörgu sem henni er
boðið upp á og það er rétt sem sagt
er í greinargerðinni að börn era
einfaldlega ekki tekin alvarlega
sem lifandi og hugsandi einstakl-
ingar. En lifandi eru þau og hugs-
andi eru þau, eins og þykkildið hér
aö framan ber vott um.
Syndaregistrið
Börn eru sjálfstæðar verur og
eiga auðvitað sitt tilkall til réttinda
og aðstöðu. Kennsla, aðbúnaður,
dagvist á barnaheimilum, leik-
svæði, uppeldi, sjónvarpsefni, skil-
yrði til uppvaxtar og vernd gegn
ofbeldi eru allt hagsmunamál
barna. Þaö væri hins vegar aftur-
hvarf til fortíðar að safna þessum
réttindamálum saman undir einn
hatt og skipa sérstakan umboðs-
mann til þeirrar hagsmunagæslu.
Hvað með okkur hin sem berum
ábyrgð á börnum, eigum þau og
ölum þau upp? Hverjar eru okkar
skyldur? Á umboösmaðurinn að
vera með nefið niöri í barnavernd-
inni, hafa viðtalstíma fyrir van-
nærð börn eða hafa yfirumsjón
með unglingum á gelgjuskeiðinu?
Hvar endaði það vandræðaregist-
ur? Það rúmaðist að minnsta kosti
ekki inni á einni biðstofu!
Þjóöfélagið getur ekki hlaupið frá
ábyrgð sinni meö þvi að kasta öll-
■um sínum syndum á bak við sig
og umboðsmanninn. Börnin leita
ekki athvarfs hjá hinu opinbera.
Þau eru ekki aðskilinn hópur í
samfélaginu. Börn og unglingar
njóta ekki jafnréttis þótt einhver
segi það í þingsályktunartillögu
eða lagafrumvarpi að þau eigi aö
njóta jafnréttis. Foreldrar, full-
orðnir og almenningur í heild
standa börnunum nær heldur en
eitthvert ópersónulegt embætti hjá
hinu opinbera. Það er í rauninni
sá eini tilgangur í lífinu að búa
börnum framtiðarinnar sómasam-
legt umhverfi. Við ýtum þeirri
skyldu ekki út af borðinu. Og allra
síst Alþingi sem hefur það hlutverk
að setja lög og samþykkja fiárveit-
ingar sem taka tillit til barna.
Hins vegar veltir maður því fyrir
sér hvort foreldrar hafi gefist upp.
Hvort trúin á mátt stofnana sé
móðurástinni yfirsterkari. Getur
það virkilega verið svo að alþingis-
menn telji hagsmunum barnanna
betur borgið í höndum yfirvald-
anna í stað foreldranna? Þarf rílds-
valdið að vera allsherjarverndari
og almáttugt i jafnsjálfsögðu máli
eins og barnavemd?
Hvernig væri að spyrja ungling-
inn á heimilinu eða bamið í ein-
lægni um svör við þeim spurning-
um? Hvernig væri að kynslóðirnar
færu að tala saman?
Ellert B. Schram