Dagblaðið Vísir - DV - 13.06.1998, Blaðsíða 12

LAUGARDAGUR 13. JÚNÍ 1998 DV
r
Astríðufullur kveðskapur forfeðranna:
„Þetta er hápunktur heillar menn-
ingar, mörg hundruö ára kvæöa-
hefðar og skipulegrar hugsunar um
heiminn. Kraftur goöakvæöanna er
fólginn í því að í þeim er kjarninn í
lífsspeki og heimsmynd þjóðar, slíp-
aöur af oröfœri og skáldskaparmáli
sem hefur gengiö í munni kynslóöa. “
Fyrir skömmu gaf Mál og menning út
eddukvæðin, einn af fjársjóðum ís-
lenskrar menningar: Völuspá, Háva-
mál, goða- og hetjukvæði. Gísli Sigurðsson, ís-
lenskufræðingur á Stofnun Árna Magnússon-
ar, sá um útgáfuna en eddukvæðin hafa ekki
verið gefm út frá því 1968 og ekki verið fáan-
leg í verslunum síðustu árin. Það var því tími
til kominn að þessi glæsta arfleifð yrði gefin
út að nýju.
Lifandi hefð
í umfjöllun fræðimanna um menningararf-
inn hefur oft verið lögð megináhersla á ald-
ursgreiningu kvæða og sagna, oft í leit að
hugsanlegum höfundum þeirra. Á síðari árum
hafa áherslur í fræðilegri umfjöllun breyst og
hefur Gísli skrifað greinar um munnlega
varðveislu og kvenlegt sjónarhorn í eddu-
kvæðunum. Einnig hafa komið fram athyglis-
verðar kenningar hjá Terry Gunnell um leik-
rænan flutning nokkurra goða- og hetju-
kvæða. Útgáfa Gísla er því í raun framhald og
ákveðinn lokaáfangi í skrifum hans um eddu-
kvæði frá því snemma á síðasta áratug.
í meðferð textans gengur Gísli lengra í að
fylgja aðalhandritinu, Konungsbók, og leið-
rétta hann eins lítið og hægt er. Menn hafa yf-
irleitt verið ófeimnir við að leiðrétta eftir
kenningum um bragfræði og merkingu sem
mönnum finnst stundum „betri“.
„Það tengist líka annarri meginhugmynda-
fræði sem liggur á bak við útgáfuna og grein-
ir hana frá fyrri útgáfum: Ég hugsa meira um
lifandi umhverfi kvæðanna, hvernig þau hafa
verið flutt og hvernig þau hafa lifað,“ segir
Gísli.
r
Ohrein nærföt
Gísli hefur á síðustu árum varpað fram
kenningum sínum um að í kvæðunum megi
sjá karllegt og kvenlegt sjónarhorn. Sem
dæmi um kvenlegt sjónarhom nefnir Gísli
söguna af Guðrúnu Gjúkadóttur og Sigurði
Fáfnisbana; hvernig Guðrún er, eftir dauða
Sigurðar, látin giftast Atla Húnakonungi sem
drepur bræður hennar og hvernig hún giftist
í þriðja sinnið.
„Með því að líta svo á að kvæðin endur-
spegli karllegt og kvenlegt umhverfi þá er
hægt að losna við þann vanda sem fræðimenn
hafa glímt við þegar litið er á þau í ólíkri ald-
ursröð og reynt að láta alla söguna passa sam-
an.
Með því að skoða kvæðin sem afsprengi
heims karla og kvenna má sjá tvær leiðir í
hetjusögum. Annars vegar er sagan túlkuð út
frá sjónarmiðum kvennanna sem mega horfa
á eftir eiginmönnum sínum og elskhugum í
blóðug dráp. Atburðirnir era þá skýrðir út frá
ástamálum, tilflnningabaráttu og togstreitu.
Hins vegar er það sjónarhorn karlhetjanna
þar sem áherslan er á heiður og sæmd og drif-
krafturinn er valdabarátta.
í þessum kvæðum er líka tekist á um
grundvallaratriði í mannlegu lífi. Það er bara
talað um aðalatriðin: ást og hatur og líf og
dauða. Það er ekki staldrað við neitt sem
minna máli skiptir. Það gerir þetta svo stórt.
Það verður nánast spaugilegt í Atlamálum
hinum grænlensku þegar allt í einu er
smásena þar sem bent er á óhrein nærföt úti
í homi. Þetta verður eins og grín í þessu
hetjukvæðasamhengi því yfirleitt er ekki ver-
ið að tala um slíka hluti.“
í beinu sambandi við fortíðina
I formála bókarinnar lýsir Gísli því hvern-
ig hann komst í samband við kvæðin á slétt-
„Það er ekki fyrr en með ritun sem tii verða höfundar sem geta búið til texta sem enginn nennir
mögulegt í munnlegri menningu. Sagnamaður sem talar út í tómið er óhugsandi."
um Manitoba, þar sem hann sat við fótskör
Haralds Bessasonar sem þá var prófessor í ís-
lenskum fræðum við háskólann í Winnipeg.
En hvað er það sem er svona heillandi við
eddukvæðin?
„Stór hluti af því sem mér þykir heillandi
er hvað kvæðin veita í raun beint samband
við ólíkan hugarheim og hvað tungumálið
brúar bil langt aftur í tímann til fólks sem hef-
ur lifað mjög kröftugu lífi og verið mjög
snjallt í meðferð tungumálsins. Það má segja
að kraftur tungumálsins og söguefnisins knýi
mig áfram í þessum kvæðarannsóknum.
Það er mikilvægt að gera sér grein fyrir því
að þetta er ekki eins og við hugsum. Fólk í
þessum sagnaheiini er með aðrar menningar-
legar forsendur og hugsar eftir öðrum braut-
um; heiðurinn, sæmdin og skyldur við fjöl-
skyldu og ættingja eru með allt öðrum hætti
en við eigum að venjast. Það er ekki rétt að
stilla þvi þannig upp að maðurinn sé alltaf
eins heldur að það sé merkilegt að við getum
notað okkar móðurmál til þess að kynnast
menningu fólks sem er allt öðruvísi en sem
við getum samt skilið mjög vel. Það er
kannski það sem er stór hluti af galdrinum."
r
Atakamiklar ástarsögur
„Það er mjög margt í þessum kvæðum sem
höfðar til ungs fólks og annað sem höfðar til
þeirra sem eldri eru. Það er hægt að finna eitt-
hvað fyrir alla aldursflokka. Þarna er speki
sem ætluð hefur verið ungu fólki, jafnvel það
sem við myndum kalla ástarsögur unglinga
nú. Þær eru hins vegar átakameiri og blóð-
ugri en við eigum að venjast enda þótt auðvelt
sé að lifa sig inn í margt í tilfinningalífinu. Ég
held að reynslan sýni að þessi kvæði höfði til
fólks á öllum öldum. Þau eru alþjóðlegasti
hluti menningararfs okkar vegna þess að þau
tengjast goðsögum og hetjusögum frá öllu
hinu germanska menningarsvæði. Þau eru
auk þess kjarninn í því sem best hefur verið
varðveitt hér og kveðið. Slík snilid úreldist
ekki með einni kynslóð."
aö lesa. Þaö er ekki
DV-mynd ÞÖK
Tær kveð-
Ástar-
játning
Sigrúnar
Einn af eftirlætisköfl-
um Gísla í eddukvæð-
unum er ræða Sigrúnar
í Helgakviðu Hundings-
bana.
„Kaflinn þegar Sig-
rún hellir sér yfir bróð-
ur sinn eftir að hann
hafði drepiö Helga,
elskhuga hennar, er
mikilfenglegur. Hún
lýsir Helga í einhverri
glæsilegustu mannlýs-
ingu og ástarjátningu
þessara kvæða. Hún
lýsir því hvað Helgi
hafi borið af öðrum
mönnum með því að
líkja honum við dýrkálf
sem fer ofar öllum öðr-
um og „horn glóa við
himin sjálfan". Þessi
mynd hefur orkað mjög
sterkt á myndlistar-
menn og lesendur þess-
ara kvæða mjög lengi.
Það má segja að sú út-
rás tilfínninga sem
þarna kemur fram sé
beintenging aftur til
fortíðar; sterkari en
finnst annars staðar,"
segir Gísli.
Ræöa Sigrúnar
í Helgakviöu
Hundingsbana
„Sitk-a eg svo sœl
aö Sefafjöllum
ár né um nœtur
aö eg una lifi,
nerna aö liöi lofóungs
Ijóma bregöi,
renni und vísa
Vígblœr þinig,
gullbitli vanur,
knega eg grami fagna.
Svo hafói Helgi
hrœdda görva
fjándur sína alla
og frœndur þeirra
semfyr úlfi
óöar rynni
geitur affjalli
geiskafullar.
Svo bar Helgi
af hildingum
sem íturskapaöur
askur af þyrni
eöa sá dýrkálfur
döggu slunginn
er öfri fer
öllum dýrum
og horn gíóa
vió himuj sjálfan."
-sm
Gísli segir að
hluti af því
hvers vegna
kvæðin hafa lif-
að svo lengi og
svo vel sé að þau
séu auðskiljan-
leg og fljótgripin. Það skapist fyrst og fremst
af því að þau eru ætluð til flutnings og þurftu
að skiljast vel og halda athygli hlustenda.
„Það er hluti af munnlegu menningarsamfé-
lagi. Þess vegna slípast kvæði og verða hrein
og tær. Það er bara vérið að segja það sem fólk
fylgir flytjanda i. Það er ekki fyrr en með rit-
un sem til verða höfundar sem geta búið til
texta sem enginn nennir að lesa. Það er ekki
mögulegt í munnlegri menningu. Sagnamaður
sem talar út í tómið er óhugsandi."
-sm