Dagblaðið Vísir - DV - 12.07.2003, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 72. JÚLÍ2003 SKOÐUN 11

J
■msmsif.
isiiWÍ
HÚS BENEDIKTS GRÖNDALS SKÁLDS: Húsið er bakhús við Vesturgötu 16b.
Húsnæðislaus Reykjavíkurskáld
tLAUGARDAGSPISTILL
Kjartar Gunnar Kjartansson
Á sumrin þegar ég sé skemmti-
ferðaskipin koma og fara fer ég
stundum að velta því fyrir mér
hvernig útlendingar, sem hingað
álpast, upplifa fsland og íslend-
inga.
Líklega er ég ekki nógu mikill
heimsborgari til að komast að ein-
hverri skynsamlegri niðurstöðu í
þessum efnum. Kannski er hér
heldur engin ein niðurstaða.
Kannski er þetta afar misjafnt og fer
algjörlega eftir hverjum og einum
útíendingi hvernig hann upplifxr
landið og landann. Og kannski fer
þetta bara eftir veðri. Þá erum við
líklega ekki hátt skrifuð.
Landið er fagurt og frítt
Landið er auðvitað ægifagurt
þegar skyggnið er gott - og blóð-
rautt sólarlagið. Ekki geta útíend-
ingar neitað því. En það eru til fleiri
falleg lönd og önnur sólarlög þar
sem oftast er mun betra veður. Ekki
getum við neitað því.
Það skiptir því lfka miklu máli
hvernig útíendingar upplifa menn-
inguna, söguna og sérkennin. Um
söguna og sérkennin er það að
segja að þar erum við óneitanlega
svolítið sér á báti. í sem sem fæst-
um orðum skiptist ísland í tvo
hluta fyrir erlenda ferðamenn: í
dreifbýli og þéttbýli. í dreifbýlinu er
sagan en engin sérkenni. í þéttbýl-
inu eru hins vegar sérkenni en eng-
in saga.
Saga án sérkenna
Sagan er í dreifbýlinu því að þar
átti þjóðin heima í þúsund ár. Þar
getum við rakið ættir hennar út og
suður og sagt sögur hennar, forn-
sögur, þjóðsögur eða örlagasögur,
frá seinni öldum. Við erum meira
að segja svo heppin að af
einhverjum dularfullum ástæðum
áttu margar þessar sögur sér
einmitt stað við þjóðveginn ef
marka má bensínstöðvahandbæk-
ur Jóns R. Hjálmarssonar.
En því miður bjó þessi sögufræga
þjóð í holtum og hólum og skildi
því ekki eftir sig nein mannvirki.
Hún byggði ekki hús og því sfður
kastala. Að segja þessar sögur uppi
í sveit er því álíka súrrealískt og að
segja sögur á tunglinu.
I fyrrasumar fórum við hjónin
með vinkonu okkar, Ragnheiði Erlu
Bjarnadóttur, fjölfræðingi og ferða-
málafrömuði, á slóðir Egils sögu og
Eyrbyggju. Ragnheiður var að und-
irbúa leiðsögn fyrir stóran hóp er-
lendra sérvitringa sem höfðu lesið
þessar fornsögur og vildu upplifa
vettvang þeirra.
Ragnheiður ók upp á Mýrar,
stöðvaði jeppann hér og þar,
skimaði, tók mið og áttir, stikaði
stórum og kvað upp úr: „Hér á
þessum hól var það sem Böðvar,
sonur Þorsteins Egilssonar, lést eft-
ir bardagann á hinum hólnum
þarna.“
Ég varð gjörsamlega gáttaður:
,,/Etiarðu að tæla hingað um lönd
og höf erlenda fomsögufræðinga,
til að sýna þeim hóla og þúfur?"
Ragnheiður hélt nú það og sagði að
þetta væri það sem þeir vildu sjá,
jafnvel þó ekkert væri að sjá. Ég
leyfði mér að efast.
Sérkenni án sögu
Mannvirkin - vitnisburðurinn
um mannlífið hér á landi - urðu
hins vegar til með þéttbýlinu. Með
góðum vilja má finna einstaka hús í
elstu kaupstöðunum sem orðin em
meira en tvö hundmð ára. Gallinn
er hins vegar sá að við höfum eng-
an áhuga á sögum þessara húsa
eða kaupstaðanna sjálfra. Þar sem
sérkennin em þar því skortir sög-
una. ísland er því annars vegar saga
án sérkenna og hins vegar sérkenni
án sögu. Þetta held ég að útlend-
ingum þyki svolítið skrýtið.
Sögulaus Reykjavík
Ahugaleysið á fortíð kaupstað-
anna er óvíða meira en í Reykjavík.
Reykvíkingar á besta aldri em nán-
ast útlendingar í eigin borg, svo lft-
ið þekkja þeir til sögu hennar sem
aldrei hefur verið kennd í skólum.
Þarsem sérkennin eru
þar skortir söguna. ís-
land erþví annars veg-
ar saga án sérkenna og
hins vegar sérkenni án
sögu. Þetta held ég að
útlendingum þykisvo-
lítið skrýtið.
En það em fyrst og fremst sjálf
borgaryfirvöld sem lengst af hafa
farið fremst í flokki í þessu
áhugaleysi. Þau hafa um langt ára-
bil kappkostað að þurrka út sögu-
fræg mannvirki borgarinnar og
þagað þunnu hljóði um tengslin
milli sögu hennar og sérkenna.
Einmitt þessa dagana em borg-
aryfirvöld að fjárfesta í Nýlistasafni
við Laugaveginn. Hinum megin
götunnar er hins vegar það hús
sem Halldór Kiljan Laxness ólst
upp í fyrstu árin. Enginn virðist
hafa minnsta áhuga á því að sýna
því húsi tilhlýðilegan sóma og
tengja það nóbelsskáldinu.
Skáldin rægja Reykjavík...
Þetta áhugaleysi á sér líklega
tvær meginástæður. Annars vegar
óx og dafnaði Reykjavík hraðar en
auga á festi alla 20ustu öldina. Bæj-
aryfirvöld breyttust í borgaryfirvöld
sem áttu fullt í fangi með að sníða
þessum ofvaxna unglingi stakk eft-
ir vexti. Við svo hraða uppbyggingu
hlaut áhuginn á sögunni að sitja á
hakanum.
Hins vegar var það lengi skoðun
þjóðarinnar að Reykjavík væri
menningarsnautt lastabæli sem
ætti sér hvorki sögu né sérkenni
sem vert væri að huga að. Einkum
vom það skáld og rithöfundar, allt
frá Jónasi Hallgrímssyni, sem komu
þessari skoðun inn hjá þjóðinni og
viðhéldu henni.
Það tímabil íslenskra bókmennta
sem kennt er við félagslegt raunsæi
morar allt af smásögum og skáld-
sögum um saklausan æskulýð ís-
lenskra sveita sem fer í hundana í
Reykjavík. Silfurtunglið, eftir Hall-
dór Kiljan Laxness, og 79 af stöð-
inni, eftir Indriða G. Þorsteinsson,
em aðeins toppurinn á ísjakanum.
... og borgin borgar fyrir sig
Það kemur því kannski vel á
vondan að Reykvíkingar þekkja
ekki skáldin sín og hafa ekki hug-
mynd um hvar þau áttu heima í
borginni.
í þessum efnum hafa þó Akur-
eyringar staðið sig vel. Þeir eiga
þrjú fræg söfn, kennd við þá and-
ans jöfra sem þar bjuggu, Jón
Sveinsson - Nonna, Matthías
Jochumsson og Davíð Stefánsson.
Hvar er Þórbergslundur?
Fæðingarstaður Halldórs Kiljan
Laxness er hins vegar dæmi um
hirðuleysi Reykvíkinga gagnvart
sínum skáldum. Annað dæmi eru
örlög Bergshúss við Skólavörðustíg,
þar sem Þórbergur Þórðarson hitti
elskuna eins og frægt er úr Ofvitan-
um. Borgaryfirvöld sáu ekki einu
sinni ástæðu til að flytja það hús á
Árbæjarsafn. Enginn hefur þó dreg-
ið upp jafn lifandi mynd af Reykja-
vík fyrstu tvo áratugi 20ustu aldar
og meistari Þórbergur.
Þórbergur bjó síðan lengst af í
annarri stóm blokkinni við Hring-
brautina, á móti elliheimilinu
Grand. Fyrir mörgum ámm fékk
Albert Guðmundsson borgarstjórn
til að samþykkja gerð Þór-
bergslundar á bak við blokkina. En
framkvæmdin dagaði uppi og
lundur meistarans bíður betri tíma.
Hús Steingríms og Gröndals
Tveir helstu snillingar síðróman-
tíska tímans, Steingrímur Thor-
steinsson og Benedikt Gröndal,
vom dæmigerð Reykjavíkurskáld.
Fæstir vita að Steingrímur bjó
lengst af við Austurvöllinn enda var
húsið hans rifið þegar Landssíma-
húsið var byggt 1930. Hús Bene-
dikts Gröndals stendur hins vegar
enn, vandlega falið bakhús við
Vesturgötu og er nú f mikilli niður-
níðslu. Þó skrifaði Gröndal Reykja-
víkurlýsingu sem er ómetanleg
heimild um Reykjavík fyrri tíma.
Unuhús,Tómas og Steinn
Unuhús við Garðastræti er enn
eitt dæmið. Húsið var lengi í eigu
Ragnars í Smára og erfingja hans
sem hafa séð sóma sinn í að halda
því vel við. En borgaryfirvöld hafa
ekkert gert til að minna borgarbúa
á þá staðreynd að húsið var um
langt árabil, frægasta athvarf flesra
helstu skálda og listamanna höfuð-
borgarinnar.
Svona má halda lengi áfram að
rekja dæmi þess hve Reykvíkingum
og borgaryfirvöldum er meinilla við
skáldin sín. Hver veit t.d. hvar
Tómas Guðmundsson bjó, ein-
dregnasti málsvari Reykjavíkur á
skáldabekk? Og hvar sér þess stað
að Steinn Steinarr hafði átt heima í
Reykjavík öll sín fullorðinsár - og
ort þar sín ódauðlegu ljóð?
Er ekki löngu kominn tími til að
Reykjavfk viðurkenni menningu
sína og sé svolítið stolt af henni?