Dagblaðið Vísir - DV - 12.07.2003, Blaðsíða 32

36 DV HELGARBLAÐ LAUGARDAGUR 12. JÚU2003
Sálfræðin á salerninu
HANDKLÆÐIN: Kannski er þetta allt saman eitt allsherjarsamsæri hjá þvottahúsinu sem sér um að fylla á og þrífa tauið, skilaboðin til þess ætluð að rúllan klárist fyrr og
þvottarnir verði meiri.
Sálfræði er ekki bara sófi á skrifstofu og
sæst við fortíðina, hún er ailt í kringum
okkur. Smæstu og hversdagslegustu
gjörðir okkar og ákvarðanir geta verið
þrungnar sálfræðilegri merkingu ef
grannt er skoðað. Það er auðvitað ekkert
nýtt, sálfræðin gengur út á að útskýra
hið andlega og jafnvel það sem er okkur
nánast ósjálfrátt eða ómeðvitað, bæði
sameiginlega og hverjum og einum, á
' sér einhverjar rætur í höfðinu á okkur.
Hversdagssálfræði, sem líka er hægt að
kalla rassvasasálfræði, er fyrst og fremst til
gamans og kannski nokkurs gagns þegar
kemur að því að reyna að átta sig á hvað það
er sem veldur því að fólk hagar sér á einn veg
en ekki einhvern veginn öðruvísi. Bara
vangavelturnar geta verið jákvæðar í sjálfu
sér. Hún byggir þó ekki á fræðilegum rann-
sóknum af neinu tagi, miklu frekar er verið að
hugsa upphátt eða í besta falli fengist við það
sem á ensku er nefnt „educated guess" og
merkir á íslensku ágiskun sem jafnvel teygir
sig ansi langt og er ýmist byggð á einhvers
konar rökum eða tilfmningu og hugboði við-
komandi. Það segir sig sjálft að allur gangur
* er á því hvort niðurstaða slíks sé einhver
stórisannleikur.
Með þessum fyrirvara er hér ætlunin að
velta aðeins fyrir sér nokkru sem kalla má sái-
fræðina á salerninu og skoða þar sitt hvað
sem tilefni þykir til að kryfja til frekari mergj-
ar. Hvers vegna á snyrtingunni, kynni ein-
hver að spyrja, hvers vegna skyldi þykja vera
um auðugan garð að gresja þar í sálfræðilegu
tilliti? Svo kann að vera að engum þyki það
öðrum en þeim sem þetta ritar en það kann
að vera nærri lagi að um sé að ræða samband
tveggja þátta.
- Annars vegar hefur salernið og það sem
fram fer innan veggja þess þótt frekar mikið
tabú og hvorki við hæfi né nokkur þörf á því
að slíkt sé rætt við annað fólk, nema veiga-
miklar ástæður, líkt og til dæmis veikindi,
réttlæti það. Slfk þögn - réttmæt eður ei -
skapar oft goðsagnir og vekur upp spurning-
ar vegna óhjákvæmilegs skorts á almennum
og staðfestum upplýsingum um viðfangsefn-
ið. Þeim spurningum neyðist fólk svo til að
svara sjálft út frá eigin brjóstviti eða læra af
reynslunni og geta svörin oft alveg eins end-
urspeglað andlegt landslag viðkomandi og
viðhorf eins og sannleikann sjálfan, ef hon-
um er á annað borð til að dreifa. Hið fyrr-
nefnda getur verið jafn misjafnt og mennirn-
ir eru margir.
f öðru lagi er það hreinlætið. Um þetta
þarf ekki að fara fleiri orðum. Almennt þykir
rétt að gæta vel hreinlætis á salernum og
frekar of en van. Sumir fara þó jafnvel yftr
strikið í þeim efnum - sjá t.d. persónu Jacks
Nicholsons í snilldarmyndinni As Good as ít
Gets, sem henti sápustykkinu eftir einn
handþvott - og víst er að ótti við bakteríur er
jafn góð gróðrarstía fyrir ofsóknaræði og
vænisýki af ýmsu tagi og óhreinlæti er fyrir
bakteríur og annan ófögnuð.
Að þessu tvennu slepptu kann svo auðvit-
að sérviska og ósköp eðlilegar mannlegar
tiktúrur að stýra meira eða minna hegðun
okkar og hugsunum á salérninu sem og ann-
ars staðar.
Lækur tifar létt á litla flugu
Einhvern tímann varð til orðið notanda-
viðmót. Það er einkum notað um rafeinda-
vörur (t.d. skjámyndir farsíma og tölva) en á
almennt séð að auðvelda fólki að nota tiltek-
inn hlut á sem árangursríkastan hátt, rétt og
slysalaust.
Þessi lýsing á vel við nýjustu og fullkomn-
ustu stýrikerfm frá tölvufýrirtækjunum - sem
þó ganga stundum of langt í viðleitninni við
að aufahelda allt, sbr. teiknuðu bréfaklemm-
una alræmdu sem virðist stundum einna
helst sett til höfuðs geðheilsu tölvunotenda -
en hún getur einnig átt við einfaldari hluti.
Sagan segir að flugan í hlandskálinni sé
hollensk uppfmning. Við endurbætur og
hagræðingu í rekstri á Schipol-flugvelli í
Amsterdam fyrir nokkrum árum var leitað
leiða til að auka hreinlæti á salernum flug-
vallarins og um leið draga úr kostnaði við
hreingerningar. Eðljlega reyndi meira á
vandamálið á karlaklósettunum, einkum við
hlandskálarnar, þar sem menn voru gjarnir á
að „skjóta fram hjá“, eins og gengur og gerist.
Til þess að lagfæra miðið datt einhverjum í
hug að láta flugvallargestum í té eitthvað að
miða á.
Hollendingarnir gerðu sér grein fyrir því að
hefðbundið skotmark, t.d. lítil skotskífa eða
einfaldlega merki sem á stæði „pissið hér“
eða eitthvað slfkt, myndi ekki virka á sjálf-
stæðan og einþykkan karlpeninginn og jafn-
vel hafa þveröfúg áhrif, þannig að menn
myndu neita að beygja sig undir fyrirmæli en
láta sér eftir smáuppreisn eða borgaralega
óhlýðni og miða viljandi eitthvað annað. Þess
vegna datt einhverjum snjöllum mannþekkj-
ara í hug að fara lúmskari leið að markinu og
grafa litla flugu í postulínið. Einnig eru til litl-
ir flugulímmiðar sem límdir eru innan á skál-
arnar.
Eftir því sem næst verður
komist sýndu tilraunir flug-
vallarstarfsmanna, undir
stjórn hagfræðings sem hafði
umsjón með framkvæmdun-
um, að árangurinn afþessu
einfalda sálfræðibragði varsá
að „framhjáskvettur" minnk-
uðu um 80 prósent.
Skordýrið er ekki jafnaugljós leið til að
stjóma hegðun notandans og þær áðurtöldu
og þess vegna miklu árangursríkari. Beinar
skipanir em nefnilega eitur í beinum margra
karlmanna en þeir láta vel að stjórn ef fyrir-
mælin em gefin óbeint, undir rós.
Skordýrið beinlínis biður um bununa. Það
vita allir sem hafa prófað þetta. Og jafnvel
þótt menn átti sig á til hvers leikurinn er
gerður er líklegra að þeir spili samt með því
freistingin að hreinsa þess háttar lauslegt dót
og senda það niður úr skálinni „í leiðinni" er
sterk. Einnig má telja líklegt að menn kunni
því vel hversu nærgætin skilaboðin em og
séu því viljandi leiðitamir eða þá að aðrir láti
undan drápsfýsn - að minnsta kosti í þykjust-
unni - og drekki kvikindinu.
Hér má einnig segja að raunvísindin komi
lítillega við sögu. Athugið hvemig flugan er
staðsett vinstra megin í skálinni en ekki fyrir
miðju. Það gerir það að verkum að ekki
skvettist til baka á notandann heldur til hlið-
ar inní sjálfa skálina.
Eftir því sem næst verður komist sýndu til-
raunir flugvallarstarfsmanna, undir stjóm
hagfræðings sem hafði umsjón með fram-
kvæmdunum, að árangurinn af þessu ein-
falda sálfræðibragði var sá að „fram-
hjáskvettur“ rhinnkuðu um 80 prósent.
Þannig náðust bæði markmiðin fram,
hreinni salerni og þar af leiðandi minni
hreingerningakostnaður.
Bragðið þótti gefa svo góða raun að þegar
Hollendingar tóku yfir rekstur einnar flug-
vallarbyggingarinnar á JFK-flugvelli í New
York var það einnig innleitt þar.
Litíu fluguna má víða sjá á íslandi, enda
karlpeningurinn hér síst minni sóðar en ann-
ars staðar. Meðfylgjandi mynd var tekin á
einum skemmtistað borgarinnar en til dæm-
is er hana einnig að finna á karlaklósettinu á
flugvellinum á Akureyri.
Skrúfað frá
Rússinn Ivan Pavlov (d. 1936) var frægur
lífeðlisfræðingur sem reyndar er þekktastur
fyrir uppgötvanir sínar á sviði sálfræði. Við
rannsóknir á meltingu gerði hann tilraunir á
hundum og vildi komast að því hvort eitt-
hvert samhengi væri milli munnvatnsfram-
leiðslu og starfsemi magans. Hann komst að
því að þetta væri nátengt í gegnum ósjálfráða
taugakerfið og án munnvatnsframleiðslu
fengi maginn ekki boð um að byrja að melta.
Pavlov vildi komast að því hvort utanaðkom-
andi áreiti gæti haft áhrif á þetta ferli svo
hann hringdi bjöllu í hvert sinn sem hann
fóðraði hundana. Eftir nokkurn tíma komu
þau áhrif í ljós að munnvatnsframleiðsla
hófst hjá hundunum við að heyra bjöllu-
hljóðið en áður hafði hún ekki hafist fyrr en
þeir byrjuðu að borða. Munnvatnsfram-
leiðslan hófst jafnvel þótt enginn matur væri
til staðar.
Á ensku kallast þetta fyrirbrigði
„conditioned reflex“ sem snara má á íslensku
sem „skilyrt viðbragð" og er andstæðan við
„innate reflex" eða „áskapað viðbragð", svo
MÁL AÐ PISSA? Saur og þvag þykja flestum einkar ógeðfelld efnasambönd, þó ekki vaeri nema vegna lyktarinnar, en einnig er í þeim mýgrútur af gerlum og bakteríum, sum-
um meinlausum, öðrum heilsuspillandi.
_1