Frjáls verslun - 01.04.1959, Blaðsíða 28

félags með réttu, fyrir það, að dreifing hagvaldsins
innan þess sé ekki næg til þess að hin lýðræðislegu
mannréttindi verði virk, en sá vandi verður ekki
leystur með því að stíga spor í öfuga átt, svo sem
gcrt myndi með þjóðnýtingu. Það þarf einmitt að
finna leiðir til meiri dreifingar hagvaldsins.
Ég hefi nú rætt málin á þeim forsendum að stjórn-
arvöld hins sósíaliska þjóðskipulags óskuðu eftir
lýðræði, og leitt rök að því, að jafnvel þótt svo væri,
myndi sjálft skipulagið verða ]>ví til hindrunar.
En nú vcit maður að svo er ekki í þeim ríkjum,
þar sem sósíalisma hefir verið kornið á. C)ll stjórnar-
andstaða er ])ar bönnuð. Er það tilviljun? Nei, ég
tel, að svo sé ekki. Afnám mannréttindanna er
beinlínis skilyrði fyrir því, að hið sósíaliska hag-
kcrfi geti verið starfhæft. Þetta stafar af því nána
sambandi, sem er á milli stjórnarfars, hagkerfis
og réttarfars. Hagkerfi, sem grundvallast á sér-
eignarréttinum svarar til stjórnarfars lýðræðis og
réttarreglna, sem framfylgt er af óháðum dómstól-
um. Meginregla þjóðskipulagsins er sú, að efnahags-
starfsemi manna eru settar almennar leikreglur,
sem verður að virða, en innan þeirra liafa menn
frjálst val um hegðun sína. Grundvöllur efnahags-
starfseminnar er verkaskipting á grundvelli frjálsra
samninga, er borgararnir gera með sér.
í þjóðfélagi, ])ar sem öll atvinnutæki væru í
höndum hins opinbera, væri grundvöllur efnahags-
starfseminnar hins vegar áætlanir um rekstur þjóð-
arbúsins, sem gerðar væru af þar til skipuðum yfir-
völdum. Þeim áætlunum verður svo að fram-
fylgja með fyrirskipunum til borgaranna. í stað
hinnar almennu reglu, sem borgararnir verða að
hlíta í athöfnum sínum, er að öðru leyti eru frjáls-
ar, verða athafnirnar nú fyrirskipaðar í einstökum
atriðum. Þessum mun niá likja við muninn á ])ví
að setja almennar umferðarreglur, cr menn verða að
hlíta, eða gefa hverjum einstökum fyrirski])anir
um það, hvert hann skuli ferðast og hvernig. Það
er og ekki tilviljun, að í hinum sósíalisku ríkjum
koma svonefndir alþýðudómstólar, skipaðir ólög-
lærðum mönnum, i stað óháðra dómstóla, skipuð-
um sérmenntuðum mönnum í lögvísi. Þar sem aðal-
atriðið í skipulagi sósíalismans er það að tryggja,
að fylgt sé ákveðnum fyrirskipunum, ekki að hlítt
sé almennum leikreglum, er cðlilegt að gerðar séu
þær einar kröfur til dómara, að þeir séu hollir hin-
um ríkjandi pólitíska málstað. Almcnnar réttar-
reglur verða hins vegar óþarfar í slíku þjóðfélagi
og jafnframt skaðlegar. Það er rétt að taka það
fraín í þessu sambandi. að vísir til alþýðudómstóla
getur myndazt, þótt ríkisafskipti af efnahagsmál-
um séu ekki svo víðtæk sem í hinum sósíalisku
ríkjum. Nærtækt dæmi um það eru hinir sérstöku
verðlagsdómstólar, sem komið hefur verið á fót
hér á landi, skipaðir fulltrúum stéttasamtaka, sem
ekki þurfa að vera löglærðir. Niðurstaðan verður
því sú, að lýðræðislegt stjórnarfar, eins og ég hefi
lauslega skilgreint það, hagkerfi byggt á séreignar-
rétti og óháðir dómstólar, séu greinar á sama meiði.
en andstæðan við þetta er svo stjórnarfarslegt al-
ræði, allsherjar þjóðnýting og pólitískir dómstólar,
en þetta er innbyrðis nátengt, svo sem ég tel
mig hafa leitt nokkur rök að. Það skal tekið fram,
til þess að fyrirbvggja misskilning, að niðurstöður
þessar eru byggðar á þeirri forsendu, að um algera
þjóðnýtingu sé að ræða í þeirri merkingu, að öll
fyrirtæki, scm verulega þýðingu hafa, séu þjóðnýtt.
Mér er hins vegar fyllilega ljóst, að opinber
stjórn á vissum þáttum efnahagsmála, er ckki ein-
göngu samrýmanleg lýðræði, heldur beinlínis skil-
yrði fyrir starfhæfu hagkerfi. Það kæmi t. d. ekki
til mála, að heimila hverjum sem væri útgáfu pen-
inga, afleiðingin yrði á skömmum tíma hrun gjald-
miðilsins. Heildarstjórn á fjárfestingu getur, í þeim
löndum, þar sem velmegun og tækniþróun er komin
á hátt stig, vcrið skilyrði þess að hægt. verði að
fyrirbyggja stórfelldar kreppur.
Það er rétt hjá Haraldi Jóhannssyni, sem hér
talaði áðan, að óhjákvæmilegt er, að ríkisbúskap-
urinn verði tiltölulega umfangsmeiri hér á landi
en víða annars staðar, sökum smæðar þjóðarinnar.
Hins vegar er ég honum ekki sammála um það, að
hér geti ekki verið frjáls verzlun, vegna þess hve
áhættusamir höfuðatvinnuvegir íslendinga eru. Með
því að byggja upp nægilega gjaldeyrisvarasjóði, er
hægt að koma á frjálsri utanríkisverzlun, |)ót.t.
sveiflur verði í útflutningnum frá ári til árs. llétt
er og að vekja athygli á því, að meginástæðan til
]>ess hvc atvinnuvegir okkar eru háðir hinu opin-
bera, er skattalöggjöfin, sem hindrar það, að fjár-
magn geti myndazt að ráði i einkarekstri.
En þótt viðurkennd sé, samkvæmt áður sögðu,
nauðsyn opinberrar íhlutunar um efnahagsmál, að
vissu marki, megum við ekki loka augunum fyrir
þeim hættum, sem því stjórnskipulagi, er flestir
okkar aðhyllast, stafar af ]>ví, ef of langt er gengið
í því að skapa hinu opinbera alræðisvald í efnahags-
málum, því að þessar hættur eru raunverulegar hér
ekki síður en fyrir austan járntjald.
28
FRJALS VERZLTJN