Frjáls verslun - 01.02.1998, Qupperneq 70

Guðbergur Bergsson: Faðir og
móðir og dulmagn bernskunnar.
Forlagið 1997.
0ví aðeins er ævisaga einhvers
virði að við, sem hana lesum, sjá-
um sögu þjóðarinnar og örlög í
nýju ljósi eða hún knýi okkur til
að skynja líf okkar og tilveru að nýju.
Og slíkar bækur eru fágætar en mjög
verðmætar. Nú hefur ein slík bæst við.
Meira að segja má fullyrða að Guð-
bergur Bergsson bendi á glænýja leið
til að greina frá æviferli. Faðir og móð-
ir og dulmagn bernskunnar er einstök
í sinni röð; enginn íslendingur hefur
áður ritað minningar sínar með viðlíka
hætti.
í e.k. inngangi verks síns segir
Guðbergur að ævisögur séu „... ekki til, strangt á litið, því fátt glat-
ast jafn algerlega og ævi manns, þannig að aðeins er hægt að
færa í letur löngun hans til að varðveita andblæ hennar í orðum.,,
í framhaldi af því segir að verkið sé sagnfræðilega rangt en því sé
..ætlað það hlutverk að vera nokkurn veginn rétt, tilfinninga-
lega séð, hvað höfundinn varðar." Þvi kallar Guðbergur sögu sína
„skáldævisögu”.
Þessi orð verða ekki dregin í efa; minningar okkar eru skáld-
aðar að nýju í hvert sinn sem þær koma úr djúpunum upp i hug-
ann. Eftir lifa hins vegar kenndir sem aldrei gleymast alveg eða
breytast þótt allir ytri atburðir umskapist. E.t.v. má segja að
kenndirnar taki við þar sem atburðum lauk og skáldi þá að nýju.
Skáldævisaga Guðbergs hefst á því að hann kemur í húsið
sem er bernskuheimili hans, umgjörð fyrir æskuna og kenndir
hennar. Þá bregður svo við að yfir hann færist ró og friður - og
syfja. Hann leggst til svefiis og sefur eins og steinn í fyrsta sinni
um langt skeið, svefni barnsins. Hann virðist hitta sig sem barn,
eða barnið sem blundar í honum, og verða barn að nýju, hinar
barnslegu kenndir sækja að. Hann er kominn „heim” eins og fað-
ir hans sem fluttist vestur á Snæfellsnes á gamals aldri til að vera
heima síðustu árin. Við búum e.t.v. víða á langri ævi en spurning,
sem hlýtur að sækja á, er þessi: Hvar eigum við heima? Hvar varð
andi okkar til?
Það, sem gerir sögu Guðbergs sérstaka og einstaka í röð ævi-
sagna, er meðferð hans á efninu. Hver atburður, hversu smár
sem hann sýnist, jafnvel einungis tilsvar, verður honum tilefni
vangaveltna sem oftar en ekki enda í heimspekilegri niðurstöðu
um líf mannanna og örlög. Eg nefni sem dæmi er móðir hans fær-
ir manni sínum mat er hann vinnur við smíðar hússins sem
verður heimili fjölskyldunnar. Hún tekur syni sfna með og þá
þyrstir í að taka á verkfærum föður síns. Þá segir: „Löngun-
in var mikil, því að það var sagt að maður gæti drepið bæði
sig og aðra [...] svo að þetta voru einstaklega heillandi
verkfæri fyrir saklaus börn sem þrá vopn og dráp-
stæki ekki til neins sérstaks heldur bara til að drepa
það sem er ljótt - hina krakkana.” Og svo kemur nið-
urstaðan: „í huga barnsins er sektin alltaf hjá öðr-
um. Góð börn eiga sér ekki háleitari hugsjón
en þá að fá að ganga milli bols og höfuðs á hinu
Þetta er skáldævisa^a
illa með heflum, sögum, hömrum,
sleggjum og spoijárnum” (28-29).
í fýrsta hluta sögunnar er faðirinn í
brennidepli, harðjaxl sem á ungum
aldri missir föður sinn og er sendur til
vandalausra en eignast hníf og spýtu
sem eins konar uppbót fyrir fjölskyldu
sína, ást föður og móður, losnar tví-
tugur úr vistinni og finnur móður
sína. Hann er einfari og ólikindatól, á
sér engan guð og þarfhast einskis
manns. Hann á sér ekkert athvarf á
jörðinni utan vinnu, enda fellur hon-
um aldrei verk úr hendi. Sögin er hon-
um í senn guð og vímugjafi. Slíkur
maður verður ekki þeirri kreppu að
bráð sem er sögutími verksins. Hins
vegar er hann ekki sá faðir sem dreng-
ir hans þarfnast. Hann heldur þeim í fjarlægð og ásakar þá sífellt
fyrir hyskni og leti.
Á sumrin fer þessi alþýðumaður í kaupavinnu til Skálholts og
kynnist þar íslenskri yfirstétt sem leyfir sér þann munað að velta
fyrir sér stórmálum sem ekki þurfa að þjóna maga og munni, eins
og t.d. þvi hver sé höfundur Njálu.
Lýsing móðurinnar er nærfærnari og henni tengist fegursti
kafli bókarinnar, kaflinn, „Það að lesa bænirnar sínar” er hún
leggst upp í rúm með börnum sínum og nánast samsamast þeim
og þau henni.
Móðirin á sér sögu líkt og faðirinn og hana hrikalega. „Ég
vissi [...] eiginlega aldrei hvað ég var sjálf. Nema það að ég var
ekki barn." (bls. 37), sem ekki var von. Hún var á barnsaldri gerð
ábyrg fyrir húsverkum og uppeldi yngri systkina sinna og auðvelt
er að sjá að sálin hefur beðið hnekki. Með dularfullum hætti tel-
ur hún hins vegar að hún hafi notið sérréttinda með þessum
þrældómi, verið tekin fram yfir systkini sín. Engan þarf að undra
þótt slík kona hafi litla samúð með leikjum barna sinna og kalli
það að „fiflast”. Báðir foreldrar sögumanns okkar bíða sálartjón í
æsku sinni og ná sér aldrei að fullu.
Konur fá meiri lýsingar í bók Guðbergs, ekki síst „kerlingarn-
ar”. Ógleymanleg með öllu er t.d. lýsing móðurömmunnar sem
er slikur dugnaðarforkur að hún getur ekki lokið setningum sem
hún byijar á, hvað þá umræðuefnum hveiju sinni. Gesti sína skil-
ur hún eftir yfir kaffi en þýtur til verka sinna. I annan stað hefur
hún fundið sér sæluheim þar sem blóm og ilmur þeirra ríkir.
Þess er ekki að vænta að menningarlíf blómstri við slíkar að-
stæður sem Guðbergur lýsir - þótt vitað sér að margir listamenn
sóttu staðinn heim. List þeirra náði náttúrlega einungis til fárra,
þeirra sem meira máttu sín. Kaldalóns kemur lítíllega við
sögu en ekki sem listamaður heldur tanntökumaður, og
hann ekki merkilegur á því sviði. Gunnlaugur Scheving
málaði eitt sinn mynd af húsi þeirra og þá blasti við öllum
að höllin stóð ekki undir nafni, enda hét myndin Skjöld-
ótt hús.
Þetta er mikil saga og það á ekki að gleypa hana í sig
heldur lesa hægt og varlega og læra af. Stíllinn og hið
bælda háð, stórfengleg fyndni í bland við nærfærni
og ljóðrænu, gera söguna að einstöku verki. SS
Faðir og móðir og dulmagn bernskunnar hlaut nýlega íslensku bókmenntaverðlaunin
70