Frjáls verslun - 01.02.2000, Síða 46

Frjáls verslun hefur áður fiallað um fjárdrátiinn hjá Nathan & Olsen,
bæði í leiðara og í fréttaskýringu. Eftir dóm Hœstaréttar er stóra
spurningin sú hvortframkvœmdastjóri og stjórnarmenn eigi aðgreiða
fyrirtœkinu 21 milljón vegna þjófnaðar gjaldkerans.
neskra þjóða, undir lok áttunda áratugarins lögðu margir end-
urskoðendur áherslu á að ábyrgð þeirra gagnvart efiii reikn-
ingsskila væri svo mikil að ekki væri á þá bætandi að rannsaka
reikningsskil með tilliti til fjársvika. Það væri sjálfstæð rann-
sóknarvinna sem markaðurinn yrði að kalia eftír sérstaklega en
hún gæti ekki falist í venjulegri endurskoðun. Þrátt fyrir þetta
var stöðlum breytt í þá veru að einhver viðurkenning væri á
fjársvikum, enda væru þau veruleg og hefðu mjög truflandi
áhrif á efni reikningsskila, þ.e. rangfærðu þau svo að ekki mættí
byggja ákvarðanir um fjármál á þeim. Þannig standa þessi mál
í dag erlendis, og skal þá farið nokkrum orðum um þróun þess-
ara mála hér á landi, sem hefur að mörgu leyti verið svipuð, en
kannski ekki að öllu leytí.
Eiga þeir að fyrirbyggja misferli? í fyrstu lögum um endur-
skoðendur hér á landi voru engin ákvæði um tilgang endur-
skoðunar fyrr en með lögum sem samþykkt voru á árinu 1976.
I þeim segir í 1. gr. laganna að tilgangur með lögunum sé að
tryggja að til sé í landinu stétt manna sem getur gefið hlutlaust
og áreiðanlegt álit á reikningsskilum tíl notkunar í viðskiptum.
í lögunum er hvergi vikið að því hlutverki að endurskoðendum
sé ætlað að fyrirbyggja og uppgötva misferli. Þá skiptír ekki síð-
ur máli í þessu sambandi hver hafa í raun verið verkefni endur-
skoðenda hér á landi, en því er þannig farið, þrátt fyrir starfs-
heitið, að vinna þeirra hefur aðallega verið á sviði uppgjörs- og
skattamála. Það skýrist af því að kunnátta í þeim efnum hefur al-
mennt ekki verið nægilega mikil hjá starfsmönnum fyrirtækja,
hver svo sem skýringin á því kann að vera. Hitt er svo annað
mál, að á síðustu árum hefur orðið talsverð breyting í því efni
hér á landi eftír því sem hæfara fólk og betur menntað er ráðið
til að sinna upplýsingamiðlun innan fyrirtækja.
Verkefni endurskoðenda hafa þó á síðustu þremur áratugum
eða svo tekið hægfara breytingum í þá veru að endurskoðun er
orðin umfangsmeiri hluti afveittri þjónustu endurskoðenda, en
enn er það þó þannig að gerð reikningsskila og skattskila eru
helstu verkefni endurskoðenda hér á landi. í þessu sambandi er
tvennt sem veldur mestu um þessa þróun. Annað er að í löggjöf
er nú í síauknum mæli kallað eftir endurskoðun faglærðra
manna á reikningsskilum fyrir tílteknar atvinnugreinar og þá
hefur Ijármagnsmarkaðurinn einnig kallað eftír þessari þjón-
ustu í meira mæli en áður. Af þessu er ljóst að í grófum dráttum
er samhljómur með þróun í verkefnum endurskoðenda hér á
landi og með nálægum þjóðum.
Ábyrgð Sljórna fyrírtækja? Fyrir nokkrum árum gerðu end-
urskoðendur nokkrar breytingar á formi áritunar á reiknings-
skil fyrirtækja. Það var gert vegna áhrifa frá alþjóðasamtökum
endurskoðenda. Þær voru í þá veru að gera ítarlegri grein fyr-
ir hvernig endurskoðun sé unnin og hvað felist í henni. Þá var
sérstaklega tekið fram að ábyrgð á reikningsskilum hvíldi hjá
stjórn og að ábyrgð endurskoðenda takmarkaðist við innihald
áritunarinnar. Það vaktí athygli margra endurskoðenda hér á
landi hversu illa margir stjórnarmenn voru upplýstír um
skyldur sínar samkvæmt lögum, því þessi nýja áritun fékk
miður góða umsögn hjá mörgum stjórnarmönnum sem
greinilega höfðu talið að aðalábyrgðin á reikningsskilum, bók-
haldi og innra eftirlit væri hjá endurskoðendum. Þetta kom
nokkuð á óvart því fyrirmæli laga eru og hafa verið skýr um
þetta efni, eða, eins og segir í lögum um hlutafélög, þá „skal
félagsstjórn annast að nægilegt eftirlit sé haft með bókhaldi
og meðferð fjármuna félags“. Athyglisvert er í þessu sam-
bandi að nú á síðustu misserum hafa verið gerðar auknar kröf-
ur til eftirlits stjórnar með fjárreiðum og innra eftirliti fyrir-
tækja í Bretlandi. Það eftirlit hefur lengst af verið hálfgerð
sýndarmennska, eins og reyndar hér á landi, en nú er svo
komið að stjórnarmenn þar verða að gera sjálfstæðar athugan-
ir og gera skriflega grein fyrir þeim. Þetta hefur leitt til þess
að betur hefur þurft að huga að því en áður hverjir séu færir
um að gegna stjórnarstöðum hjá fyrirtækjum. Og þetta sýnist
raunar vera gagnleg ábending tíl þeirra sem skipa í stjórnir ís-
lenskra fyrirtækja.
Að lokum skal tekið fram að hvergi er í lögum að finna fyrir-
mæli í þá veru að endurskoðendur skuli fyrirbyggja og upp-
götva fjársvik. Þeirra hlutverk er að votta um áreiðanleika reikn-
ingsskila en í þeirri vinnu getur komið í ljós að fjársvik hafi átt
sér stað, hvort sem sú iðja hefur verið stunduð af starfsmönn-
um eða forráðamönnum fyrirtækis. Hafi menn aðrar væntingar
til starfs endurskoðenda ber að tílkynna þeim það og raunar
stendur einnig upp á endurskoðendur að gera betur grein fyrir
störfum sínum en þeir hafa gert. Vilji forráðamenn fyrirtækja
og aðrir að verkefni endurskoðenda taki til rannsókna á því
hvort misfarið hafi verið með fé, þá verða þeir að gera sér grein
fyrir því, að slík vinna er miklu ítarlegri en sú rannsókn á efni
reikningsskila sem felst í venjulegri endurskoðun. Erlendis
hafa sumar endurskoðunarstofur sérhæft sig í þess konar rann-
sóknum og er sú vinna kennd við réttarendurskoðun (e. for-
ensic auditing).
Dómurinn í Nathan & Olsen málinu En vikjum þá að dómi
Hæstaréttar í fyrrgreindu máli. Niðurstaða réttarins var að end-
urskoðandinn bæri að hluta tíl ábyrgð á tjóni fyrirtækisins. Hún
skýrðist af því að endurskoðandi lét undir höfuð leggjast að til-
kynna stjórn félagsins bréflega um það að tilteknir annmarkar
væru á innra eftírliti fyrirtækisins. Hann hafði þó ítrekað gert
framkvæmdastjóra og Jjármálastjóra grein fyrir þessum ann-
mörkum, án þess að þeir hefðu séð ástæðu tíl sérstakra að-
gerða, enda var starfsmanninum treyst. Þessi annmarki laut að
þvt að sami starfsmaður gegndi starfi þókhaldara og gjaldkera.
Um það hlýtur stjórn fyrirtækisins einnig að hafa vitað eins
lengi og sú verkaskipting hafði staðið yfir. Raunar má segja að
stjórn fyrirtækisins hafi ekki sinnt eftírlitsskyldum sínum hafi
henni verið ókunnugt um þessa skipan. Spurningin er því,
hvaða tilgangi þjónaði að skýra stjórninni bréflega frá þessum
annmarka þegar hann mátti vera henni ljós?
46