Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Síða 28

J ólin þeirra
KRISTINN
GÍSLI
MAGNÚSSON
Fögnuður
Bam í jötu
fyrír löngu-
Fögnuður frá þeirrí tíð:
Jól-
fleirí jól
Kynsóðir
flytja fögnðinn áfram
í fleirtölu
margra kynslóða
Höfundurinn er skáld og prentari
á eftirlaunum.
BARÐI BENEDIKTSSON
Sorgarsaga
úr Keflavík
í Fjörðum
1862
Bömin ung sér undu
áhyggjulaus
& einni örskotsstundu
umkomulaus.
Fyrír opnu, austan Gjögra
enginn spottar reiðan sæ.
Norðan áhlaup, nótt á Þorra
nötrar súð á lágum bæ.
í baðstofuna berast drunur
blanda hafs og veðurgný.
Upp af blundi bóndi hrekkur.
Er báturínn í hættu á ný?
Víkur fram og vekur fólkið:
„ Víst er mál að haska sér.
Fleytunni er brýnt að brýna
betur upp, ef kostur er.“
Síðan út í sortann leiðir
snertuspölur, vegferð ströng.
Himinn, haf og hauður saman
hrollvekjandi kveða söng.
Að uppsátrí er ofan kemur
til ófamaðar leiðir dvöl
í ólögunum aldan sleikir
undirförul, skut og kjöl.
Hjónin upp í bát sér bregða
byrja að hreinsa snjó og ís
meðan úti í myrku djúpi
mikilúðleg hrönnin rís.
Út úr stormsins iðukófi
ógnar skafl að landi fer
fyllir vík úr fjöru í bakka
færír undir hlein og sker.
Útsog hrifsar heljartökum
úr hjúa greipum ísað far.
— Húsbændunum hefur búið
hinstu för, hinn úfni mar.
Höfundur býr á Akureyri.
egar jólin nálgast koma í hug
minn tvær sögur.
• Það aflaðist illa vegna
beituleysis á ísafirði haustið
1903. Margir sjómenn
horfðu vondaufum augum til
vetrarins. Það hafði frést að
Akureyringar veiddu síld með góðum
árangri í reknet og dugandi útvegsrek-
endur voru hvattir til þess að útvega
sér slíkan búnað til þess að ekki þyrfti
að óttast beituleysið því að nóg var af
físki í sjónum.
Sumarið hafði verið óhagstætt til
sveita, í meðallagi gott til sjávárins en
fískverð nokkuð gott. 24. október gekk
veturinn í garð með klökugt skegg og
úfíð skap.
Það þótti tíðindum sæta að í Venesú-
ela dræpu menn 1.538.738 fugla til
þess að eiga fjaðrir í kvenhatta. Það
þótti líka merkilegt að á Spáni væru til
fleiri krypplingar en í nokkru öðru landi.
í borginni Sierra Moran var þrettándi
hver maður krypplingur og í borginni
Loira voru víst ansi margir með van-
skapaðar herðar. Hagfræðingur nokkur
fann það út að í heiminum væri ein
milljón krypplinga. Það fréttist um
mikla ókyrrð í Serbíu svo að Pétur kon-
ungur var sagður vera milli steins og
sleggju, auminginn.
Heimurinn var að byija nýja öld með
nýrri tækni röntgengeisla og rannsókna
á dularfullum geislavirkum efnum. ís-
lendingar voru að stíga sín fyrstu skref
á braut sjálfstæðis og 2. desember var
það staðfest að sýslumaður og bæjar-
fógeti þeirra ísfírðinga hefði verið skip-
aður fyrsti ráðherra íslands aðeins 42
ára gamall. Georg Brandes skrifar í
Politiken að Hannes sé hinn rétti maður
á réttum stað og væri það sjaldgæft
að svo heppilega tækist til.
Hannesi Hafstein og konu hans er
haldið samsæti 13. desember og minni
margra stórmenna drukkin og leikin
hornamúsík. Við veislulok fylgdi allt
samsætið heiðursgestunum heim.
Það er verið að æfa sjónleikinn
Skugga Svein og stendur til að sýna
hann tvisvar um Jólin. Síðar var sagt
um þá sýningu að glíman og vopnaburð-
urinn hefði verið eðlilegri en menn höfðu
áður séð.
Á meðan saga íslands og leiklistar-
innar er skráð á spjöld sögunnar í þess-
um bæ á hjara veraldar eins og við
mundum nú vilja kalla Ísaíjörð af ein-
skærum reykvískum hroka gerist saga
stúlku einnar sem nú verður skráð í
fyrsta sinn.
Á aðfangadag jóla fímmtudaginn 24.
desember er Iítil ljóshærð 10 ára gömul
stúlka send til kaupmanns á ísafírði.
Eg hef ekki áreiðanlegar heimildir fyrir
því hvaða kaupmaður þetta var. Það
vantaði lítilræði áður en hringt yrði til
helgra tíða þennan dag. Hiti var yfír
frostmarki en kólnaði þegar á leið og
um nóttina var komið 10 stiga frost.
Vindurinn var kaldur og stúlkunni
fannst að hann hlyti að koma beint af
Norðurpólnum eins og hann keyrði í
fangið á henni. Þessi pisl var illa klædd,
í lélégum gisnum skóm, slitnum gamm-
osíum og pilsi, sirspilsi eins og þéttofna
bómullarefnið var þá nefnt, í treyju og
með hyrnu um höfuð og herðar.
Léleg klæðin voru ekki því að kenna
,að hún væri kærulaus í klæðaburði,
nei, hún átti ekkert annað, þetta voru
hennar bestu föt. Móðir hennar var
vinnukona á bæ einum framan við þorp-
ið Súðavík og ekki hátt skrifuð sem
slík og þar á ofan með lausaleikskróga
sem hún eignaðist með landpósti. Þessi
Eftir ÁSGEIR BEINTEINSSON
landpóstur átti auk þess böm annars
staðar á landinu. Litla stúlkan í sendi-
ferðinni sem norðanvindurinn barðist
við þennan aðfangadag jóla hét Hall-
dóra eftir föður landpóstsins.
Hún Dóra litla var sem sagt ekki hjá
móður sinni, hún var til heimilis hjá
vandalausum, skulum við segja.
Húsbóndinn var elskulegur maður
sem vildi gera vel við stúlkuna, en kon-
an hans var hið mesta skass og hugs-
aði auðvitað helst um sín eigin börn.
Dóra litla var höfð til hreingerninga og
þjónustu á heimilum og þennan að-
fangadag þegar hitinn fór rétt uppfyrir
frostmarkið var gripið tækifæri að láta
stúlkuna skúra trétröppumar fyrir utan
húsið.
Það var erfítt og seinlegt verk því
að fingurnir voru krókloppnir í tuskunni
en það hafðist að lokum. Hún fór inn
og gekk frá fötunni og tuskunni, sir-
skjóllinn var svolítið blautur og kaldur
að neðan. Hún ætlaði að fara að taka
af sér hymuna þegar húsmóðirin kom.
„Halldóra, þú þarft að hlaupa til kaup-
mannsins fyrir mig og ná í lítilræði sem
okkur vanhagar um, þú skalt banka
bakdyramegin, héma er miði.“ Þetta
sagði hún með sínum kuldalega skipun-
artón.
Dóra var nokkrar mínútur á leiðinni.
Tárin rannu niður kinnarnar bæði vegna
skapsmuna hennar og kuldans. Hún
ætlaði að komast aftur heim áður en
jólin yrðu hringd inn og ekki stóð til
að hún fengi að fara með heimilisfólkinu
til kirkju. Henni var erfítt um gang því
að kalt og blautt pilsið þvældist um
fætur hennar. Hún gat ekki hlaupið
eins og henni hafði þó verið skipað. Hún
hugsaði til þess hvað móðir hennar
væri að gera, væri hún kannski að und-
irbúa kvöldmatinn fyrir heimilisfólkið?
Nú hefði verið gott að vera í eldhúsinu
hjá mömmu en hún átti ekki að fara
til hennar fyrr en um vorið.
Lausaleikskrógann mætti nota í hey-
skapinn og kannski til að stinga út úr
fjárhúsunum.
Dóra bankaði bakdyramegin hjá
kaupmanninum og myndarleg geðug
kona kom til dyra. Stúlkan var feimin,
hún steig inn í ganginn bakdyramegin
á þessu glæsta húsi sem var henni svo
framandi. Dóra rétti henni miðann og
spurði hvort hægt væri að fá það sem
stæði á miðanum fyrir hana Steingerði.
Konan sem var komin í betri fötin bauð
henni inn í eldhús. „Sestu héma og
bíddu á meðan ég næ í þetta inn í búð,
elskan mín.“ Á meðan hún sagði þetta
horfði hún meðaumkvunaraugum á
Dóra litlu en það sá Dóra ekki því að
hún var ekki upplitsdjörf þennan dag.
Hún var ijóð í andliti, það vottaði fyrir
táram á hvörmum hennar, fíngumar
vora loppnir og næstum bláir af kulda.
Það var byijað að dijúpa úr kjólnum á
gólfíð.
Eftir stutta stund kom konan inn
aftur með tvo bréfpoka sem hún lagði
á borðið, á gólfið setti hún notaða skó.
„Heldurðu að þú passir í þessa skó,
Dóra mín?“ Dóra mátaði skóna og þeir
pössuðu vel.
„Viltu ekki eiga skóna, Dóra mín,
okkur langar að gefa þér skóna.“ Henni
var litið á dóttur sína, sem ekki virtist
samþykkja gjöfína með augunum. Þetta
voru nýviðgerðir skór. í þá daga var
gert við skó enda nokkrir skósmiðir á
Isafírði á þessum áram.
Dóra var litið á stúlkuna.
„Ég veit ekki, ja, ef til vill.“
Konan leit á dóttur sína og sagði:
„Við viljum að þú þiggir skójia og farir
í þeim heim. Dóra komst við og átti
ekki orð til að þakka fyrir sig svo að
hún kyssti hana á kinnina án þess að
spyija sig hvort það væri viðeigandi því
að auðvitað var þessi kona ævinlega
titluð frú og átti skilda virðingu í sam-
ræmi við það.
„Ég skal geyma gömlu skóna fyrir
þig, Dóra mín.“ Frúin lagði skóna til
hliðar. Dóra lagaði hymuna á meðan
hún gekk til dyra ásamt frúnni og dótt-
ur hennar. í dyragættinni rétti frúin
Dóra litlu pokana, fyrst annan og svo
hinn.
„Hér er matarpokinn handa henni
Steingerði og í þessum era nokkrir fata-
leppar handa þér.“ Dóra þakkaði enn
fyrir sig en nú með handabandi og gekk
af stað.
Þegar hún var komin nokkum spöl
frá húsinu leit hún í fatapokann, þá sá
hún að ofan í honum var annar minni
poki fullur af kandís, rúsínum, bolsum
í bréfí og nokkram smákökum. Þó var
eitt góðmeti í pokanum sem hún gleymdi
aldrei en þar var bijóstsykursstafur,
hvítur og rauðröndóttur. Honum
gleymdi hún ekki þau nærri áttatíu og
sex ár sem hún lifði.
Þegar heim kom lagði hún fatapok-
ann og sælgætispokann undir rúmið
sitt. Steingerður sá til hennar og tók
pokana, skipti fötunum milli barnanna
sinna og sælgætið fór sömu leið. Bijóst-
sykursstafnum kom Dóra undan. Þetta
granna ljósa man varð móðir sjö bama
og í dag era afkomendur hennar orðnir
120.
Þá víkur sögunni til Reykjavíkur um
jólaleytið árið 1923, nákvæmlega tutt-
ugu áram síðar. Þar er önnur lítil tíu
ára gömul stúlka, dökkhærð og glaðleg,
að búa sig undir aðfangadagskvöld jóla.
Það aðfangadagskvöíd var með öðr-
um hætti. Þær áttu það sameiginlegt,
stúlkumar, þegar hér var komið sögu
að vera báðar í gammosíum. Við sjáum
hana stíga út úr timburhúsi við Vestur-
götu 26b. Hún er með afa sínum og
ömmu, systur sinni sem var ári yngri,
móður sinni og systkinum móður sinn-
ar. Veðrið var milt og fallegt. Þessi stóra
og káta fjölskylda gengur austur Vest-
urgötuna ásamt mörgum öðram sem
era á leið í Dómkirkjuna. Vinkona stúlk-
unnar sem er með foreldrum sínum
nokkru á undan þeim fer hins vegar
ekki í Dómkirkjuna, hún fer í Fríkirkj-'
una. Stúlkan skildi það nú ekki alveg,
hvers konar fólk var í Fríkirkjunni.
íslendingar höfðu verið sjálfstæð og
fullvalda þjóð í fímm ár. Vofa atvinnu-
leysis sveif yfir húsþökunum og ein-
hveijir vildu taka lán til að bæta úr
þessu hörmulega atvinnuleysi en ekki
var mönnum ljóst hvað ætti að vinna
fyrir peningana. Með hveiju ætti svo
að greiða lánin? íslendingar voru samt
stórir í smæð sinni eins og ævinlega
því að talið var að Einar H. Kvaran
fengi bókmenntaverðlaun Nóbelssjóðs-
ins.
Systurnar spjölluðu mikið á leiðinni
og vora háværar. Hersingin gekk fram-
hjá bryggjuhúsinu og til hægri inn Aðal-
stræti og ætlaði að Kirkjustræti. En
systumar vildu ganga Austurstrætið þó
að það væri frekar ógreiðfært. Mamman
var óþplinmóð. Við verðum of sein í
kirkjuna ef við förum að kíkja í búðar-
glugga. „Verður það ekki allt í lagi,“
sagði afí, „þær hafa gaman af því að
nota augun sín á dýrðina, og það er
mikil guðsblessun." Því að dýrðina sá
hann ekki sjálfur. Hann hafði verið
blindur í fímm ár. Þær gáfu sig ekki,
systumar, þær ætluðu að skoða leik-