Morgunblaðið - 14.01.2001, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
að sýnt hafi verið fram á samband þar á milli.
En kúariðuafbrigðið er auðvitað öðruvísi sjúk-
dómur og maður getur ekki alveg sett sama-
semmerki þar á milli. Smittilraunir hafa verið
gerðar með blóðgjöf og menn telja að tekist
hafi að smita sauðkind þannig. Þessar áhyggj-
ur byggjast á einni tilraun þar sem menn telja
sig hafa getað gert þetta en það er engin far-
aldsfræðileg vísbending um að þetta eigi sér
stað.“
Creutzfeldt-Jakob á Íslandi
Sérfræðingum ber saman um að aðstæður á
Íslandi séu með öruggara móti en þó séu hér
gildrur sem þurfi að varast og verið sé að skoða
þau mál. Okkur er helst talið til tekna er að hér
sýndu menn mikla framsýni þegar notkun
kjöt- og beinamjöls til fóðrunar jórturdýra var
bönnuð fyrir um 30 árum. Eins og Guðmundur
Georgsson orðaði það: „Hér höfðum við svo
gáfaðan yfirdýralækni, sem ég átti því láni að
fagna að vinna með hérna á Keldum, Pál Agnar
Pálsson. Hann bannaði kjöt- og beinamjöl sem
unnið var úr sauðfjárafurðum til fóðrunar á
nautgripum og reyndar líka sauðfé. Það gerði
hann árið 1978 og það kann að hafa skipt sköp-
um um að við höfum ekki fengið kúariðu hingað
og höfum ekki ástæðu til að ætla að við fáum
hana.“
Þá árétta sérfræðingar að hér sé mjög
strangt eftirlit með sauðfjárriðu og miklum ár-
angri hafi verið náð í baráttunni við hana.
Engu að síður hefur komið fram í samtölum við
menn að ekki er gætt að því að taka frá svo-
nefnda há-áhættuhluta, heila og mænu auk
hluta meltingarfæra, þess hráefnis sem fer í
nýstofnsetta kjötmjölsverksmiðju hér heima.
Þarna sé því leið inn í fæðukeðju mannsins því
fita unnin úr mjölinu er notuð í svínafóður.
Haraldur Briem, sóttvarnarlæknir, segir
mjög fá tilvik Creutzfeldt-Jakob sjúkdómsins
hafa komið upp hér á landi og að rannsóknir
bendi eindregið til að riða í sauðfé gæti ekki
borist beint í fólk: „Við höfum nú gjörnýtt roll-
una, étið hausinn, augun og jafnvel heilann
þannig að ef við hefðum átt að fá þennan sjúk-
dóm þaðan þá ætti nú einhver tíðni að vera hér
en það er ekki,“ segir Haraldur. Hann segir að
gerð hafi verið afturvirk könnun sem tók yfir
tímabilið 1960–1979. Einnig hafi verið fylgst
náið með því hvort einhver tilfelli hafi komið
upp frá árinu 1980. „Tvö tilfelli fundust fyrra
árabilið og tvö það síðara. Alls hafa því greinst
4 tilfelli á 40 árum, síðast árið 1997,“ segir Har-
aldur og bætir við að það sé lægri tíðni en al-
mennt þekkist. „Miðað við árið 1997 er því ár-
leg dánartíðni hér á landi 0,44 á hverja milljón
íbúa sem er undir meðallagi (venjulega talið
eitt tilfelli á hverja milljón íbúa árlega). Því er
sú ályktun dregin að riða í sauðfé berist ekki í
menn. Þá er þess einnig að geta að íslensku til-
fellin samrýmast hefðbundnum Creutzfeldt-
Jakob sjúkdómi en líkjast ekki „mannariðu“
sem hefur verið tengd kúariðu.“
Riðuveik hreindýr?
Haraldur segir að þótt ekki sé hægt að
sanna beint samband milli kúariðu og „manna-
riðu“ sé það mjög líklegt vegna þess hve sterkt
faraldsfræðilegt samband er þar á milli. „Menn
eru með ýmsar áhyggjur af þessu. Til að
mynda kunni sjúkdómurinn að hafa verið van-
skráður í Bretlandi. Það hefur ekki verið venj-
an að gá að þessu í öldruðu fólki. Þar kunna
menn að hafa afgreitt ýmislegt sem elliglöp og
Alzheimer þegar það gæti í raun að hafa verið
þetta. Síðan hafa menn ef til vill verið óviljugir
að tilkynna þennan sjúkdóm. Ég var að ræða
við yfirmann farsóttarstofnunarinnar í Lond-
on. Þar er verið að vinna að Evróputilskip-
unum um að gera sjúkdóminn tilkynn-
ingaskyldan þannig að þetta fari í eðlilegan
farveg enda mikilvægt að efla faraldsfræðik-
annanir á þessum sjúkdómi. Þá eru menn að
velta fyrir sér hvort það geti verið að læknar
séu ekkert að tala um þetta til að hlífa fólki við
fjölmiðlafári. Í Bretlandi hafa fjölmiðlar verið
rosalega snöggir að hafa uppi á hvar sjúkdóm-
urinn hefur komið upp og láta fólk ekki í friði.
En þetta eru líka getgátur og vangaveltur. Ég
held við getum verið nokkuð viss um að þetta
hafi ekki komið upp hér á landi,“ segir Har-
aldur Briem.
Sigurður Sigurðarson, forstöðumaður rann-
sókna dýrasjúkdóma hjá yfirdýralæknisemb-
ættinu, segir að leitað hafi verið að kúariðu í
nokkrum hundruðum sýna hér á landi, „ekki af
því að upp hafi komið grunur um smit heldur
var tekin skorpa í ljósi umræðunnar og nú er
verið að undirbúa reglubundna leit. Svo hafa
verið athuguð nokkur hundruð hreindýra líka
og ekkert fundist í þeim heldur,“ segir Sig-
urður. Þó segir hann að upp hafi komið grunur
um riðusmit í tveimur hreindýrum. „Það er dá-
lítið síðan þetta var en vegna einkenna var
grunur um að þau hefðu smitast. Þetta voru
dýr sem gengu innan um sauðfé. Í öðru tilvik-
inu var þetta miklu líklegra. Það var dýr sem
hafði gengið með gjörsýktri riðuhjörð þar sem
kindur voru að drepast 60–70 á ári. Dýrið var
með þessum hópi og var farið að sýna einkenni
sem líktust riðu. Dýrið var fellt en það var
skotið í hausinn. Möguleikinn á að greina veik-
ina örugglega hvarf því út í veður og vind. Svo
var annað dýr sem var með grunsamleg ein-
kenni líka en sýni eyðilagðist í sendingu. Við
höfum því ekki getað staðfest að um smit hafi
verið að ræða.“ Í þessum tilvikum segir Sig-
urður að grunurinn hafi beinst að því að sauð-
fjárriða hafi borist í hreindýrin en svonefnd dá-
dýrariða (Chronic Wasting Disease) hafi aldrei
fundist hérlendis.
Guðmundur Georgsson tekur undir að ólík-
legt sé að dádýrariða fyrirfinnist hér í hrein-
dýrum en þó hefði hann haft áhuga á að athuga
það betur, „Við höfum verið að spá í það með
hreindýr, en þetta er eitt af því sem ég hefði
haft áhuga á að líta á. Við þurfum líka að kíkja
á kýrnar, því þó svo að ekkert bendi til að þetta
sé í kúm þá getur þetta skipt máli varðandi út-
flutning. Það getur verið að við verðum að geta
sýnt fram á það með óyggjandi hætti að ekki
hafi fundist smitefni hér.“
Kjötmjölsverksmiðja í Flóanum
Katrín Andrésdóttir, héraðsdýralæknir á
Suðurlandi, hefur eftirlit með framleiðslu og
aðföngum Kjötmjöls ehf. í Hraungerðishreppi,
en það heitir verksmiðjan sem tók til starfa í
september síðastliðnum. Hún segir verksmiðj-
una enn sem komið er einungis fá hráefni af
Suðurlandi úr fugla- og gripasláturhúsum og
kjötvinnslum þar. Hún segir þó standa til að
útvíkka enn aðfangasvæði verksmiðjunnar og
fá einnig hráefni af höfuðborgarsvæðinu og úr
Borgarnesi.
Katrín segir litla sem enga áhættu samfara
framleiðslunni eins og hún er uppbyggð í dag,
jafnvel þótt þeir hlutar sláturúrgangs sem
hugsanlega gætu innihaldið smitefni séu ekki
enn teknir til hliðar og fargað sér. „Við höfum
ekki skilið frá þessa svokölluðu há-áhættuhluta
en það stendur til að gera það til að taka af all-
an vafa gagnvart neytendum. Þetta mjöl sem
er framleitt hér er allt selt til útlanda. Eitthvað
smávegis er þó selt í loðdýrafóður, en mest allt
fer til útlanda og þar er það unnið í gælu-
dýrafóður,“ segir Katrín. Eins segir Katrín að
engin hætta sé á að hugsanleg smitefni úr kjöt-
mjöli berist í fæðukeðju mannsins þrátt fyrir
að Guðmundur Tryggvi Ólafsson, fram-
kvæmdastjóri Kjötmjöls ehf., hafi látið hafa
eftir sér í útvarpsviðtali sem undirritaður átti
við hann á Rás 2, miðvikudaginn 8. nóvember,
að mjölið væri notað til að fóðra bæði svín og
hænsni hérlendis. Katrín hafði eftirfarandi um
það að segja: „Það hefur verið bannað hér alla
tíð að fóðra dýr ætluð til manneldis á kjötmjöli
og hefur aldrei verið gert.“
Engu að síður staðfesti yfirdýralæknir, Hall-
dór Runólfsson, að fita unnin úr kjötmjöli væri
notuð í svínafóður hér á landi. Þá upplýsti hann
að í raun væri ekkert í lögum sem bannaði al-
menna notkun mjölsins í fóður fyrir svín og ali-
fugla. „Það er vel hugsanleg breyting á reglu-
gerðinni sem unnið er eftir [Reglugerð um
meðferð og nýtingu á sláturúrgangi og dýra-
úrgangi. Nr. 660/2000], þótt ekki hafi neitt ver-
ið ákveðið í þeim efnum. Hugsanlegt er að gera
það sama og Evrópusambandið, það er að
banna notkun kjötmjöls til fóðurs fyrir dýr sem
lenda í fæðukeðju mannsins. Í dag má kjöt-
mjölið, strangt til tekið, fara í fóður til svína og
alifugla en gerir það samt ekki í reynd. Það
eina sem gerist er að fita úr mjölinu getur farið
í svínafóður í dag. Ef við færum eftir því, sem
Evrópusambandið er að gera, yrði lokað á það.
Að öðru leyti eru þetta sambærilegar reglur.
Vilji menn hins vegar mála þetta svörtum litum
má segja að þarna sé opin leið yfir í fæðukeðju
mannsins.“ Eins segir Halldór vera til skoð-
unar hvort tilefni sé til að taka frá há-
áhættuefni sem innihalda taugavef, en ekki
hafi heldur verið teknar um það neinar ákvarð-
anir. „Aðdráttarsvæði verksmiðjunnar er ekki
riðusvæði og þar af leiðandi sjáum við ekki
brýna þörf á að breyta þessu. Þetta verður allt
tekið til einhvers konar endurskoðunar þegar
við sjáum hvernig Evrópusambandið bregst
við.“
Þrátt fyrir að sérfræðingum beri saman um
að það taki nokkurn tíma fyrir riðuna að koma í
ljós og á þeim tíma sé mögulegt að einkenna-
laust smitað fé færi til slátrunar þá segir yf-
irdýralæknir það vera öfga að ætla að gera ráð
fyrir slíkum aðstæðum. „Auðvitað tekur það
riðuna einhvern tíma að koma í ljós. En þá yrð-
um við bara að steinhætta þessari framleiðslu
ef öryggiskröfurnar ættu að vera svo miklar.
Þetta hefur ekki verið talin mikil áhætta. Það
hefur aldrei greinst neinn riðusjúkdómur í
svínum og kjúklingum og áhættumatið hefur
ráðist af því.“ Þá upplýsti yfirdýralæknir að
einhver hluti framleiðslu verksmiðjunar færi
til uppgræðslu. „Það getur farið hvert sem er
og litið á það sem alveg skaðlausa aðgerð,“ seg-
ir hann.
Ennfremur segir yfirdýralæknir ekki beint
eftirlit með því til hvers menn nota mjölið sem
þeir kaupa í verksmiðjunni og að trúlega geti
þeir sem vilja keypt sér hvaða mjöl sem þá
langar í, en bætir við: „Það er býsna langsótt
að ætla að menn séu að nota þessa framleiðslu
til annars en til er ætlast. Framleiðendur fóð-
urbætis vita að ekki má nota mjölið í fóður fyrir
jórturdýr og því lítil hætta þessu samfara.“
Varhugaverð starfsemi
Þegar helstu sérfræðingar landsins í riðu-
sjúkdómum og smitsjúkdómum búfénaðar,
Guðmundur Georgsson og Sigurður Sigurð-
arson, voru beðnir um að meta hættuna af kjöt-
og beinamjöli hér á landi voru þeir sammála
um að hún væri ef til vill ekki mikil en að hún
væri engu að síður fyrir hendi. „Það kann að
vera varhugavert að það skuli ekki tekin frá
þessi hættulegustu líffæri [taugavefur, heilar
og mænur], hins vegar hefur því verið lýst yfir
að í verksmiðjuna ætti ekki að fara neitt af
svæðum þar sem riða hefur komið upp síðustu
tíu árin. Hættan er þá orðin ansi lítil, nema ef
riða kæmi upp óvænt á ný og alltaf getur það
gerst, segja fordæmin okkur,“ segir Sigurður
Sigurðarson. Þá staðfesti Guðmundur Georgs-
son að skepna sem er sýkt en sýnir ekki ein-
kenni gæti smitað. „Ég mundi öðru jöfnu halda
að það væri minni áhætta vegna þess að smitið
er skammtaháð, en það er ekki hægt að útiloka
það,“ segir Guðmundur. Þá kom fram í máli
þeirra að mögulegt væri að smita svín með
sauðfjárriðu. „Það hefur verið hægt að smita
svín með gríðarlegu miklu magni smitefnum.
Ályktunin var sú að það væri ekki raunhæft að
reikna með smiti því það væri ólíklegt en hefur
samt gerst með miklu smitmagni. Ég held ekki
að tekin sé mikil áhætta en hins vegar er verið
að yfirvega þetta í ráðuneytinu og á Keldum
hvort ekki þyrfti að banna notkun fitunnar
líka,“ segir Sigurður. „Fitan er verkuð þannig
frá að maukið er hitað upp í 133 gráður í 20
mínútur og þá bráðnar fitan frá. Það er því
ekki hægt að útiloka að príon gæti borist þarna
með. Ég hef verið svolítið hræddur við það að
nota þessa fitu, en erlendis hefur ekki þótt
ástæða til að banna þetta miðað við þessa fram-
leiðsluaðferð,“ segir Sigurður. Guðmundur Ge-
orgsson tekur í sama streng og segir ef til vill
varhugavert að hreinsa ekki frá hættulegustu
vefina. „Það er hægt að smita svín og þyrfti
auðvitað að íhuga það að breyta ferlinu. Ég
held að skynsamlegt væri að breyta þessu ferli
bara upp á að eiga ekki neitt á hættu.“
Engu að síður segir Guðmundur að Suður-
land ætti að vera mjög öruggt því að þar hafi
gengið hvað best að útrýma riðu. „Það er harla
ólíklegt að riða stingi sér þar niður aftur nema
fyrir einhver mistök,“ segir hann. Þess má geta
að í samtali við Sigurð Sigurðarson kom fram
að það hafa komið upp tvö sauðfjárriðutilvik
það sem af er þessu ári á þessu ári, annað er í
V-Húnavatnssýslu og hitt í Skagafirði. „Á síð-
Reuters
Slátrari í Hamborg gengur frá nautaskrokkum. Í Þýskalandi safnast skrokkarnir upp vegna
ótta neytenda við riðu.
Morgunblaðið/Kristján
Réttað í Gljúfurárrétt. Riðutilfellum hefur fækkað í íslensku sauðfé.
Kúariða breiðist
út um Evrópu