Morgunblaðið - 14.02.2001, Blaðsíða 28

LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 14. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FRUMHERJARNIR eru fyrir-
ferðarmiklir í sýningahaldi Lista-
safns Íslands svo stundum finnst
mönnum nóg komið af svo góðu. Án
þess að nokkur ástæða sé til að
draga úr ágæti karlatríósins góða,
Ásgríms Jónssonar, Jóns Stefáns-
sonar og Jóhannesar Kjarval, þá
hefur örstutt nútíma- og samtíma-
listasaga okkar upp á svo ótalmargt
fleira markvert og minnisstætt að
bjóða en þennan fastryðgaða fókus
að nær við liggur að hægt sé að tala
um opinbera sögufölsun.
Frumherjarnir eru nefnilega ekki
nærri eins merkilegir og við Íslend-
ingar álítum almennt, og er þá átt
við stöðu þeirra á veraldarvísu en
ekki á útskerjaplaninu einu saman.
Að stilla þeim upp í eitthvert pýra-
míðahérarkí í íslenskri listasögu sem
Guði, föður, syni og heilögum anda –
ofar öllum öðrum listamönnum – er
beinlínis rangt og þjóðinni til hreinn-
ar ginningar. Slíkur skilningur á ís-
lenskri listasögu er leifar af úreltri
millistríðsárasýn þegar menn voru
enn á þjóðlegu brókunum og höfðu
takmarkað yfirlit yfir heimslistina.
Minningu hins ágæta tríós er eng-
inn greiði gerður með oflofi og of-
kynningu á kostnað þeirra sem á eft-
ir komu. Miklu nær væri að kynna
aðra mæta listamenn til sögunnar
svo við getum rétt eilítið við þá
skekktu mynd sem við höfum af
listasögu okkar.
Verkin í eigu Listasafns Íslands
sem nú eru til sýnis í stórasal hafa
það þó sér til ágætis að þau opinbera
jöfnum höndum styrk og veikleika
Jóns Stefánssonar ef grannt er
skoðað. Þannig hefur mörgum sér-
fræðingnum orðið tíðrætt um litla
þjálfun meistarans í teiknilist, eins
mikilvæg og sú þjálfun hlaut að vera
jafnáköfum og staðföstum klassíker.
Hitt skelfir þó miklu fremur hve
frosinn Jón virkar þegar hann geng-
ur harðast fram í ofvinnslunni. Ef
ekki væri fyrir persónulegt og dul-
úðugt litavalið – Kristján heitinn
Jónsson, í Kiddabúð, taldi sérstætt
litskynið ótvíræðan kost Jóns sem
málara – væri nýakademismi hans
lítið annað en hamptroðinn ómur af
tilverunni, rétt eins og uppstoppaðir
lómarnir í Sumarnótt. En eftir 1935
virðist pensilfar hans taka að losna
úr viðjum varkárninnar. Eftir það
fóru fuglarnir að fljúga fyrir alvöru.
Ef Skarfarnir frá 1944 eru bornir
saman við níu árum eldra málverk
Ingiríðar sálugu Danadrottningar,
af Svönum, sést vel að vandi Jóns
var að mörgu leyti aldagamall vandi
hins klassíska listamanns: Hreyfing
varð ekki túlkuð með kyrrstæðum
meðulum.
En ef til vill fólst áhrifamáttur
Jóns einmitt í veikleika hans. Í ofur-
fágun áranna frá 1925 til 1935 má
skynja draumsýn – óviðráðanlegt
villuljós – um upphafna dýrð öræf-
anna sem fanga megi í málverki,
bara ef nógu lengi er dvalið við túlk-
unina. Þessari missýn tókst honum
að miðla öðrum málurum sem vega-
nesti og gera fullkomnunaráráttuna
þar með að einhverjum lífseigasta
varnagla íslenskrar verkkunnáttu:
„Þó svo mér fatist flugið skal ég
aldrei verða vændur um fúsk!“
En Jón Stefánsson átti aðrar og
snarpari hliðar, sem hann vanrækti
því miður alltof oft og lengi. Það var
hans matísska hlið – eftir kennara
hans Henri Matisse – sem best lýsir
sér í Regnboganum – LÍ 1616 – og
Konu í dyrum – LÍ 1632. Fyrr-
nefnda myndin var snemmborin, lík-
lega frá 1915, en hin virðist vera
seinni tíma verk, ef til vill frá sein-
ustu árum málarans. Í báðum verk-
um talar tilfinningamaðurinn Jón án
þess að tína til nokkuð af þeim ma-
néríska akademisma sem stóð hon-
um svo lengi fyrir þrifum. Fyrir slík-
ar myndir og aðrar í svipuðum dúr
er vert að halda minningu Jóns í
heiðri.
Varanleikinn
og snerpan
MYNDLIST
L i s t a s a f n Í s l a n d s
Til 18. febrúar. Opið þriðjudaga til
sunnudaga frá kl. 11–17.
MÁLVERK
JÓN STEFÁNSSON
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Regnboginn, 1915? Olíulitir á striga, 121 x 134 sm.Kona í dyrum. Olíul. á striga, 106 x 85,5 sm.
Halldór Björn Runólfsson
BRÁTT verða heil fjögur ár liðin
frá andláti málarans Sveins Björns-
sonar 28. apríl 1997, og jarðsetningu
hans frá Krísuvíkurkirkju í maíbyrj-
un. Hratt flýgur ögurstund og eng-
inn má sköpum renna, skyldi nokkur
viðstaddra gleyma þeirri myndrænu
athöfn þann fagra dag, við undirleik
hinna miklu náttúruskapa hvert sem
auga leit, kraumandi krafta í iðrum
jarðar? Guðshús svo lítið að það
rúmaði einungis brotabrot við-
staddra, þá hinsta kveðjuathöfn fór
fram undir altaristöflu listamanns-
ins. Margir er úti stóðu munu þó
hafa litið inn að henni lokinni til að
berja þá einföldu helgimynd augum,
síðasta olíumálverkið sem Sveinn
málaði í draumahúsi sínu þar
skammt frá.
Krísuvíkin er einstök fyrir fjöl-
þætt brigði í náttúrunni, hrjúft og
eyðilegt landslag, hraun og berang-
ur, mjúkt Geststaðavatn, hylinn
djúpa Grænavatn, og fjölbreytilegar
formanir í landslagi, litasynfón í
jarðhitasvæðunum, vatns- og leir-
hveri kraumandi víðs vegar, gróður-
strengi upp í hlíðar. Áður en Ög-
mundarhraun rann um 1150, lagði
undir sig Gömlu-Krísuvíkina, höfn-
ina og Geststaði, var mikið gróður-
lendi kringum höfuðbólið, stórbýli og
hjáleigur. Nú eru allar jarðir komn-
ar í eyði á svæðinu, en kirkjan litla,
byggð þar sem talið er að Geststaðir
hafi verið endurreistir, stendur ein
uppi líkust minnisvarða, þögulli
áskorun til þeirra er eiga leið um að
minnast fortíðar og auðugs mannlífs,
kallar á mig, þig og sérhvern mann.
Allt þetta heldur athyglinni vakandi,
vekur samtímis fjölþættar hugrenn-
ingar um kynngi þessa lands, söguna
gleymdu sem hinn afmarkaði skiki
geymir. Stokkar og steinar öðlast líf
á ný.
Umhverfð heillaði málarann Svein
Björnsson, þar festi hann rætur, litla
bláa húsið í nágrenni Krísuvíkurbús-
ins varð aðalvettvangur
listrænna athafna og hér
átti hann helstar yndis-
stundir til hins síðasta.
Málarinn var af hrjúfri
gerð, sótti skyldleika til
umhverfisins, en á bak
við ójöfnur í skráp hrærð-
ust heitar tilfinningar,
ólguðu og kraumuðu líkt
og hverapollarnir í ná-
lægu sjónmáli. Myndverk
listspírunnar voru hrjúf
og úfin í upphafi sem
lengstum, en þróuðust til
svipmeiri átaka hins
þroskaða listamanns og
enduðu í úthverfu innsæi
á náttúrusköpin í sjón-
máli, vítt og breitt. Það er
svo þessi ákveðni þróun-
arferill sem sýningin,
Krísuvíkin mín, í aðalsöl-
um Hafnarborgar er ætl-
að að draga fram í hnot-
skurn og er samvinnu-
verkefni Hafnarborgar
og Sveinssafns, allt frá
fyrstu varfærnislegu
þreifingum sjómannsins
unga til stærri og hrif-
meiri viðfangsefna.
Sveinn Björnsson var
náttúrubarn, að mestu
sjálfmenntaður í listinni,
og þrátt fyrir að hann
hleypti heimadraganum
með fjölskyldu sinni og
næmi í einn vetur við fag-
urlistaskólann í Kaup-
mannahöfn eru áhrif
lærimeistarans lítt
merkjanleg. Meira að
hann leitaði að nokkru í
smiðju danska cobramál-
arans Carls Hennings
Pedersen (f. 1913), sem
ekki er frágangssök,
sagði ekki hinn nafntog-
aði Per Kirkeby eitt sinn; verkfæri
listamannsins eru verk annarra
listamanna? Þetta viðurkenna allir
mikilsverðir listamenn en hér gildir
að brjóta áhrifin undir skapgerð
sína, móta nýtt og ferskt sköpunar-
ferli.
Krísuvíkin varð aðalviðfang mál-
arans eftir að hann fluttist í húsið,
allt samanlagt umhverfið, og hand-
anverurnar eins og hann nefndi það,
taldi sig sjá og skynja í náttúrusköp-
um hauðursins. Hér sóttu hugmynd-
irnar að, hrærðu og rótuðu upp í
heilakirnunni, vildu óðmála á dúk-
ana, þá skipti sköpum að hafa hröð
handtök líkt og er fiskurinn var inn-
byrtur og slægður á sjónum forðum.
Listamanninum var ekki lagið að
gjörvinna myndefnið, átti ekki við
skapferli hans frekar en heilabrot
um skipulagða myndbyggingu, allt
slíkt andstætt óþoli eljumannsins.
Myndirnar hlóðust upp, myndverk
af öllum tegundum á tvívíðum
grunni. Svo var líka ráðist á trjáboli
með fulltigi eggjárnsins, rúmtakið
beislað og litað með tótemhefðina að
leiðarljósi. Táknrænar útskurðar-
myndir í anda hins frumstæða og
upprunalega, með rætur í grómögn-
um jarðar og dularfullum seiðgöldr-
um handan tíma og rúms. Málarinn
vissi að þessar afurðir myndu seint
rata inn í hús góðborgarans, ættu
ekki við skrautlegt veggfóður, fægða
eðalviði né plusssófa og önnur fín-
heit, yfirhöfuð fáar tegundir ís-
lenzkra híbýla. En honum var sama,
líkt og flestum listamönnum vígðum
sköpunarþörf sinni, öllu skiptir að
miðla lifunum sínum. Að mála hug-
myndir á grunnflöt er lífsform, ekki
atvinna, síður borið uppi af vinsælda-
og hagnaðarvon, nema það sé sá
stóri ávinningur af lífsnautninni.
Finna blossa hennar í báðum lúkun-
um, neista þess sem ekki er mögu-
legt að skilja né skilgreina frekar en
sjálfan lífsandann og uppruna allífs-
ins... Hvernig til hefur tekist með
þessa samantekt er erfitt um að
dæma vegna þess hve mikið liggur
eftir listamanninn þannig að án efa
væri hægt að setja upp fleiri af-
brigði, bæði viðameiri framkvæmd
sem minni og hnitmiðaðri. Að sjálf-
sögðu skipa hinar svonefndu Fant-
asíumyndir Sveins veglegan sess, en
kannski fullmikið af hinum lausari og
grófari. Ekki sýnilegt hvernig losaði
um þessi hrjúfu tök vanabundinna
vinnubragða við samvinnuna við
skáldið Matthías Johannessen. Hún
mun ósjálfrátt hafa orðið kímið að
sértækum óhlutbundnum vinnu-
brögðum sem marka heildstæðasta
tímabil listferils Sveins, og trúlega
komið báðum jafnmikið á óvart. Það
væru þó öfugmæli að nefna þessi
óformlegu vinnubrögð óhlutlæg í
strangri merkingu, því hér eru engu
að síður náttúrusköp að verki, út-
hverft innsæi á umhverfið. Útrás til-
finningablossa af öllum stigum og
styrkleika sem hugsæið á myndefnið
framkallar hverju sinni. Tilefni að
minnast enn einu sinni orða Jeans
Fautriers, frumkvöðuls óformlega
málverksins: „Engin listgrein er fær
um að miðla, ef hún er ekki hluti þess
raunveruleika sem hún hrærist í.“ Sá
sem er læs á form, liti og innri líf-
æðar myndflatarins þarf þannig ekki
sýnilegar vísanir eða leiðbeiningar á
það sem listamaðurinn er að fara til
að skynja og meðtaka inntak lista-
verksins.
Það var líkast því sem Sveinn
gengi í nýja lífdaga í þessum kröft-
ugu litaflekum og skoðun mín er sú
að þeir muni halda nafni hans einna
helst á lofti er fram sækir, ekki fyrir
að vera óhlutlægir heldur fyrir sam-
þjappaðan tjákraft. Eftirtektarvert
hve bygging þeirra sumra er heil og
hrein og litaflæðið þétt og markvisst,
nefni hér helst myndir eins og: „Gult,
blátt og rautt“ 1995 (25), „Blátt“
1996 (54) og „Rauðihver“ 1996 (57).
Framtakið er angi stærri athafna-
semi sem markar skrásetningu allra
verka listamannsins sem Erlendur
sonur hans hefur mestan heiðurinn
af. Sömuleiðis mótun Sveinssafns,
sem Erlendur og bræður hans
Sveinn og Þórður stofnuðu fyrir
þrem árum. Verkunum er vel fyrir
komið, textar við hlið mynda, ljós-
myndir og skissubækur mikilsverð
viðbót, en sýningarskrá ekki sam-
boðin tilefninu, hér þarf helst að
hanna framtíðarform fyrir allar
skrár. Og nú er bara að bíða opnunar
Sveinssafns í sumar...
Að þreifa landið
MYNDLIST
H a f n a r b o r g a ð a l s a l u r
Opið alla daga frá 11–17.
Lokað þriðjudaga. Til 26. febrúar.
Aðgangur 300 krónur í allt húsið.
KRÍSUVÍKURMÁLVERK
SVEINN BJÖRNSSON
(1925–1997)
Bragi Ásgeirsson
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Saga mín (hluti), 1975-85, olía á striga, 160 x 200 sm. í fullri stærð.
Ég, tréskurðarmynd, um 1987, 95 x 30 sm.