Morgunblaðið - 14.02.2001, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 MIÐVIKUDAGUR 14. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í KJÖLFAR dóms
Héraðsdóms Norður-
lands eystra í máli
Ragnhildar Vigfúsdótt-
ur gegn Akureyrarbæ,
uppkveðins 30. janúar
sl., hefur Akureyrar-
bær legið undir ámæli
ýmissa aðila í fjölmiðl-
um. Undir slíkri um-
fjöllun verður ekki setið
í ljósi dómsniður-
stöðunnar.
Samhengis vegna er
rétt að reifa stuttlega
forsögu þessa máls.
Þann 31. maí 2000 kvað
Hæstiréttur upp dóm í
máli Ragnhildar Vig-
fúsdóttur gegn Akureyrarbæ, þar
sem niðurstaðan varð sú, að munur á
launum Ragnhildar og atvinnumála-
fulltrúa á tilteknu tímabili, hafi farið í
bága við ákvæði þágildandi jafnrétt-
islaga.
Í kjölfarið, eða þann 30. júní s.á.,
krafði lögmaður Ragnhildar Akur-
eyrarbæ um greiðslu vangreiddra
launa, dráttarvaxta og málskostnað-
ar, samtals að fjárhæð kr. 6.559.874,-.
Akureyrarbær taldi að krafa Ragn-
hildar fengi ekki stoð í áðurnefndum
Hæstaréttardómi né í ákvæðum jafn-
réttislaga. Þann 7. júlí 2000 sendi Ak-
ureyrarbær lögmanni Ragnhildar
ávísun að fjárhæð kr. 2.389.196,- og
leit bærinn svo á, að málinu væri lok-
ið. Voru ítarleg rök færð fyrir út-
reikningi kröfunnar, sem tók mið af
nefndum dómi Hæstaréttar og
ákvæðum jafnréttislaga.
Þann 11. júlí 2000 sendi lögmaður
Ragnhildar Akureyrarbæ bréf, þar
sem krafist var eftirstöðva kröfunnar
og jafnframt lýst yfir, að þær yrðu
innheimtar með atbeina dómstóla.
Þann 14. ágúst 2000 var Akureyr-
arbæ stefnt til greiðslu meintra eft-
irstöðva kröfunnar, án þess að mál-
sóknin byggðist á ákvæðum jafn-
réttislaga. Héraðsdómur Norður-
lands eystra hafnaði alfarið kröfum
Ragnhildar og sýknaði Akureyrarbæ
af öllum kröfum hennar, sbr. dóm
réttarins frá 30. janúar sl. Í þeirri
niðurstöðu felst að kröfugerð Ragn-
hildar í málinu var ekki lögum sam-
kvæmt. Þar sem dómkrafan hafði
ekki lagastoð er og var Akureyrarbæ
óheimilt að greiða hana.
Með hliðsjón af framanrituðu er
nærtækt að draga þá ályktun, að Ak-
ureyrarbær hafi í einu og öllu farið að
lögum við uppgjör á kröfu Ragnhild-
ar. Þó virðast ekki allir vera þeirrar
skoðunar. Þannig hefur aðili málsins,
Ragnhildur, haldið því fram, að Ak-
ureyrarbær hafi ákveðið einhliða hve
mikið ætti að greiða henni og máls-
höfðunin því nauðsynleg. Þá hefur
hún einnig haldið því
fram að Akureyrarbær
eigi að borga lögmann-
skostnað hennar, m.a. á
grundvelli þess að bær-
inn hafi verið ófús til að
semja um fjárhæð kröf-
unnar og viljað fá álit
dómstóla um ágrein-
ingsefnið. Jafnframt
hefur framkvæmda-
stýra Jafnréttisstofu
lýst yfir afstöðu stofn-
unarinnar til niður-
stöðu héraðsdóms og
viðbragða Akureyrar-
bæjar í málinu, sem og
öðrum af svipuðum
toga.
Ofangreind ummæli eru með ólík-
indum í ljósi niðurstöðu héraðsdóms.
Ákvörðun um fjárhæð bóta ræðst
ekki af vilja eða afstöðu Akureyrar-
bæjar, heldur fer fjárhæðin í einu og
öllu eftir ákvæðum laga. Akureyrar-
bær greiddi Ragnhildi tiltekna fjár-
hæð í samræmi við ákvæði laga og
það hefur héraðsdómur staðfest. Ak-
ureyrarbæ er óheimilt að greiða
Ragnhildi hærri bætur en lög kveða á
um og því rangt að vísa til samnings-
vilja í þessu samhengi. Þá er rangt að
Akureyrarbær hafi sérstaklega viljað
fá álit dómstóla í þessu síðara máli
aðila. Lögmaður Ragnhildar stefndi
Akureyrarbæ til greiðslu kröfunnar,
þar sem lögmaðurinn hefur væntan-
lega talið nauðsynlegt að fá dómsnið-
urstöðu sem staðfesti ólögmæta af-
stöðu Akureyrarbæjar. Það vekur
því óneitanlega furðu, að gagnrýnis-
raddir hafa ekki þagnað heldur þvert
á móti magnast þegar dómurinn stað-
festir að Akureyrarbær hafi farið að
lögum.
Að framan var vikið að því, að Jafn-
réttisstofa hafi látið málið til sín taka.
Hefur framkvæmdastýra stofnunar-
innar talið viðbrögð bæjarins við
kröfum Ragnhildar óeðlileg, enda
reiknað með að kröfurnar yrðu tekn-
ar til greina. Nýfallinn dómur stað-
festir að þessi gagnrýni var órétt-
mæt. Þá er afstaða Jafnréttisstofu til
krafna Ragnhildar óviðeigandi, enda
málið ekki rekið á grundvelli jafn-
réttislaga, auk þess sem dómkrafan
fékk ekki stoð í nefndum Hæstarétt-
ardómi. Þessi afstaða vekur óneitan-
lega spurningar um hvert sé starfsvið
umræddrar stofnunar.
Þá hefur framkvæmdastýra Jafn-
réttisstofu haldið því fram, að Akur-
eyrarbær þrjóskist við að semja við
konur í svipaðri stöðu og Ragnhildur,
þrátt fyrir dóm Hæstaréttar frá 31.
maí 2000. Í þessu felst sú afstaða
Jafnréttisstofu, að Akureyrarbær
hafi brotið ákvæði jafnréttislaga í
málum er lúta að launamismun karla
og kvenna, sem og að bænum beri að
greiða uppsettar kröfur viðkomandi
aðila, sbr. afstöðu til launakröfu
Ragnhildar. M.ö.o. þá hefur fyrir-
svarsmaður Jafnréttisstofu slegið því
föstu, að Akureyrarbær hafi brotið
jafnréttislög í einhverjum ótilgreind-
um tilvikum og beri að greiða við-
komandi bætur, óháð ákvæðum laga.
Í þessu sambandi ber að hafa hug-
fast, að títtnefndur dómur Hæsta-
réttar hefur aðeins fordæmi í algjör-
lega sambærilegu máli.
Sé þessari gagnrýni ætlað að taka
til þess máls, sem nú er rekið fyrir
dómstólum, á hún ekki við rök að
styðjast. Í því var stefna gefin út og
þingfest u.þ.b. fjórum vikum eftir
niðurstöðu Hæstaréttar í máli Ragn-
hildar. Stefnandi málsins valdi dóm-
stólaleiðina án þess að reyna sættir í
framhaldi af dómi Hæstaréttar. Þá
hafa sættir ekki verið boðnar, þrátt
fyrir að ráða megi af greinargerð
bæjarins, hvað hann telji rétta bóta-
fjárhæð sannist sök (u.þ.b. kr. 700
þús.). Fjárhæð dómkrafna (aðal-
kröfu, varakröfu og þrautavarakröfu)
er á bilinu 3 til 12 milljónir. Mismun-
ur umræddra fjárhæða hefur líklega
valdið áhugaleysi stefnanda á sáttum.
Báðir aðilar voru því ófúsir til sátta,
en skyldi þvergirðingshátturinn sem
framkvæmdastýra Jafnréttisstofu
vísar til, taka til beggja aðila?
Að auki er ofangreint mál ólíkt
málum Ragnhildar, enda málatilbún-
aðurinn ólíkur og um önnur störf að
ræða. Engu að síður hefur Jafnrétt-
isstofa fyrirfram tekið afstöðu í mál-
inu, og að því er virðist einnig í ein-
hverjum öðrum málum, sem hlýtur
að teljast í hæsta máta óeðlilegt hjá
opinberri stofnun sem á að gæta hlut-
leysis og forðast sleggjudóma.
Akureyrarbær brást rétt við kröf-
um Ragnhildar Vigfúsdóttur, að mati
Héraðsdóms Norðurlands eystra.
Karlar og konur verða að geta tekið
ósigrum og viðurkennt að þau hafi
haft á röngu að standa, ella er hætt
við að málflutningur þeirra missi
marks og þyki ótrúverðugur.
Staðfest að Akureyrar-
bær fór að lögum
Kristján Þór
Júlíusson
Dómur
Karlar og konur verða
að geta tekið ósigrum,
segir Kristján Þór
Júlíusson, og viður-
kennt að þeir hafi haft
á röngu að standa.
Höfundur er bæjarstjóri á Akureyri.
M
anneldisstefna Ís-
lendinga hefur
verið til umræðu
undanfarna daga
eftir að dr. Jón
Óttar Ragnarsson, matvæla- og
næringarfræðingur, hélt fjölsótt-
an fyrirlestur um offitu og mat-
aræði Íslendinga á Hótel Sögu í
næstliðinni viku.
Jón Óttar, sem stofnaði á sín-
um tíma til náms í matvæla-
fræðum hér á landi og veitti því
forstöðu í upphafi, minnti á að 24
ár væru frá því merk ráðstefna
um manneldismál hefði verið
haldin hér á landi af ýmsum vís-
indamönnum á sviði læknis-,
næringar- og matvælafræða og
að margt hefði áunnist frá því
strengd voru þar heit um bætta
heilsu og betra líf. Enn væru
hins vegar
mörg verkefni
eftir og alvar-
legur vágest-
ur hefði hald-
ið innreið sína síðan og áhrif
hans væru að koma betur og bet-
ur í ljós. Offita væri orðið raun-
verulegt vandamál hjá tveimur
af hverjum tíu Íslendingum og
enn fleiri bæru einkenni þess að
geta átt við sjúkdóm þennan að
stríða á næstu árum. „Það þarf
þjóðarátak í þessum efnum,“
sagði Jón Óttar í fyrirlestrinum
og hefur svo endurtekið þau
hvatningarorð í fjölmiðlum síðan.
Eitt af því, sem bent hefur
verið á, er manneldisstefna
stjórnvalda. Færð hafa verið rök
fyrir því að á þessu sviði hafi
verið unnið gott starf að mörgu
leyti, en enn sé kerfislægur
vandi þó að hrjá þá sem láta sér
annt um heilsuna. Hvort um er
að kenna hugsunarleysi eða ein-
hverju öðru má lengi deila um,
en hitt er víst að úrbóta er þörf
nú þegar.
Eða er það tilviljun að þegar
matvæli eiga í hlut hér á landi
gildir að það sem er hollt er rán-
dýrt og það sem er miður hollt
eða beinlínis óhollt mun ódýrara?
Getur verið að haldið sé uppi fá-
ránlegum árstíðabundnum
verndartollum á innflutt græn-
meti í skjóli manneldisstefnu eða
er verið að vernda hagsmuni fá-
mennrar bændastéttar á kostnað
æsku landsins og almenns heil-
brigðis þjóðarinnar?
Hvaða rök eru fyrir því að
stjórnvöld haldi uppi harðri
neyslustýringu á þremur vöru-
flokkum; áfengi, tóbaki og græn-
meti?
Rannsóknir sýna að með-
almanninum væri hollast að
neyta allt að fimm skömmtum af
grænmeti á dag. Helst er s.k.
garðgrænmeti nefnt í þessu
sambandi, en almennt gildir að
neysla hvers kyns grænmetis og
ávaxta er góð fyrir heilsu fólks.
Er þá ekki einasta verið að
hugsa um þá sem telja sig þurfa
megrunar við, heldur og þá sem
vilja viðhalda sinni kjörþyngd og
þarfnast allra þeirra hollustu-
efna sem þar er að finna, s.s.
vítamína og andoxandi efna, en
þekkt eru fyrirbyggjandi áhrif
þeirra gagnvart margvíslegum
sjúkdómum.
Nú skal fúslega viðurkennt að
aðeins mikill minnihluti fólks
mun nokkru sinni ganga svo
langt að neyta fimm skammta af
grænmeti á dag, en staðreyndin í
dag er hins vegar sú að einn dag-
skammtur, hvað þá tveir, eru
meðalfjölskyldu þungir í skauti,
verðsins vegna. Grænmeti og
ávextir, hreinir ávaxtasafar og
fleiri matvæli sem holl geta tal-
ist, hafa orðið undir, t.d. við
ákvörðun í þrep virðisaukaskatt-
kerfisins, en minna virðist lagt á
fituríkari matvæli og sykraðri.
Þetta er staðreynd sem þarf að
breyta.
Nú kynnu einhverjir talsmenn
frjáls markaðar að mótmæla
þessu með þeim rökum að hið
opinbera eigi ekkert að vera að
vasast í þessum málum. Það er
rétt að mörgu leyti, en því er
hins vegar til að svara að nú þeg-
ar reka stjórnvöld mjög ákveðna
stefnu í þessum málum og reyna
að stýra neyslu almennings á
ýmsum sviðum. Þessi stefna er
hins vegar í meginatriðum röng
og sjónarmið heilbrigðisþjónust-
unnar og hagsmunir komandi
kynslóða hafa ekki vegið þar
nægilega þungt.
Fleira mætti nefna og til siðs
er að gagnrýna bændur og segja
að vegna þeirra sé flest gert til
að hamla innflutningi á ódýrari
vörum, þeir séu dragbítur á auk-
inn kaupmátt fólks gegnum
lægra vöruverð og síðast en ekki
síst meira vöruúrval, t.d. á sviði
hollustuvara.
En jafnvel þessi rök eru ekki
einhlít. Staðreyndin er sú að þeir
eru til íslensku bændurnir sem
af veikum mætti hafa reynt að
koma til móts við óskir um betra
grænmeti allan ársins hring. Til
þess hafa þeir fjárfest í rándýr-
um tækjabúnaði, vönduðum ljós-
um og fullkomnum gróður-
húsum. En svo hafa þeir orðið að
hætta við allt saman, sumir
hverjir nærri gjaldþrota, eftir
tvo til þrjá fyrstu rafmagns-
reikningana fyrir herlegheitin.
Íslenskir gróðurhúsabændur
fá rafmagnið nefnilega ekki á
neinum stóriðjuprís þótt gróð-
urhús séu í raun grænar verk-
smiðjur sem binda hinn marg-
umtalaða koltvísýring. Nei, þeir
þurfa svo að borga fullt verð fyr-
ir strauminn og í þeim efnum
getur orðið ansi dýrt drottins
orðið.
Það er af þessum sökum sem
vert er að velta því fyrir sér
hvort hamli í þessum efnum hel-
bert hugsunarleysi eða eitthvað
allt annað. Og hvað skyldi það þá
vera? Eru ekki sívaxandi útgjöld
þjóðarbúsins til heilbrigðis- og
velferðarmála nægilegur hvati til
þess að skera upp herör gegn
óskynsamlegri stefnu af því tagi
sem hér hefur verið rakin og
beinlínis verðlauna þá sem bjóða
upp á holla vöru og góða? Og er
ekki líka sjálfsagt að koma til
móts við þá íslensku framleið-
endur sem vilja rækta gott ís-
lenskt grænmeti allan ársins
hring og bjóða það íslenskum
neytendum?
Þá værum við kannski að tala
um alvöru manneldisstefnu.
Þjóðfélag, þar sem hamborg-
arastöðum og pitsahúsum skýtur
upp eins og gorkúlum meðan
fregnir berast af því að börn og
unglingar séu hætt að hreyfa sig,
ætti slíkt svo sannarlega skilið.
Grænt og
gómsætt
Hvaða rök eru fyrir því að stjórnvöld
haldi uppi harðri neyslustýringu
á þremur vöruflokkum;
áfengi, tóbaki og grænmeti?
VIÐHORF
Eftir Björn Inga
Hrafnsson
TRYGGINGASTOFNUN ríkis-
ins sendi frá sér fréttatilkynningu
vegna greiðslu til öryrkja þann 1.
febrúar sl. Þar eru teknar saman
upplýsingar er varða greiðslur til
öryrkja í sambúð vegna nýrra laga
um almannatryggingar sem svo
mjög hefur verið tekist á um á und-
anförnum vikum. Í fréttatilkynn-
ingunni segir: „Meðalviðmiðunar-
tekjur hjóna á ári í þessum hópi
eru kr. 1.820.726. Meðaltekjur líf-
eyrisþega í þessum hópi eru kr.
134.386. “
Meðalviðmiðunartekjur hjóna
eru samkvæmt fréttatilkynning-
unni kr. 151.727 á mánuði og með-
altekjur lífeyrisþega kr. 11.199. En
Tryggingastofnun ríkisins láðist að
geta þess að hugtakið meðalvið-
miðunartekjur hjóna er innanhús-
mál og vísar til helmings saman-
lagðra tekna hjóna.
Samanlagðar tekjur
hjónanna eru því kr.
303.454. Tekjur maka
eru þá kr. 292.255.
Þessar tölur taka til
tekna á árinu 1999 og
má reikna með a.m.k.
10% hækkun launa frá
þeim tíma. Til viðbót-
ar þarf að hafa í huga
að einungis helmingur
fjármagnstekna er
talinn með í viðmiðun-
artekjur.
Í frétt Trygginga-
stofnunar kom einnig
fram að tekjutrygging
þeirra öryrkja sem
lagabreytingin nær til var að með-
altali kr. 5.627 kr. á mánuði. Þegar
grunnlífeyri (kr. 18.424) er bætt
við námu greiðslur frá
stofnuninni kr. 24.051.
Að viðbættum þessum
greiðslum eru heimil-
istekjurnar kr.
327.505 á mánuði.
Á baksíðu Morgun-
blaðsins þann 13.
janúar var frétt byggð
á upplýsingum frá
Þjóðhagsstofnun. Þar
kom fram áætlun um
að heimilistekjur
þeirra örorkulífeyris-
þega í hjúskap sem
lögin vörðuðu væru
338 þús. kr. að með-
altali á mánuði og þá
að viðbættum
greiðslum frá Tryggingastofnun
ríkisins. Án þeirra greiðslna var
áætlað að heimilistekjur væru 316
Meðalviðmiðunar-
tekjur hjóna?
Sigurður
Snævarr