Morgunblaðið - 17.02.2001, Qupperneq 31

grundvallar og í því felst líka
styrkur hennar. Það er talað við
börnin án þess að tala niður til
þeirra og þó að sagan sé stútfull af
boðskap er hún algjörlega laus við
predikunartón. Blái hnötturinn er
afbragðs skemmtun en vekur líka
spurningar eins og öll góð leikrit.“
(Spurning mín: Hvaða spurning-
ar?)
En nú fer maður að velta því
fyrir sér hvort með því að rekja
söguþráðinn svona einfeldnings-
lega eins og hér var tíundað áðan,
hafi höfundur verið að reyna að
tala til barna án þess að tala niður
til þeirra. Er þessi leikrýni ætluð
börnum? Ekki dettur mér í hug að
mörg börn á Íslandi hafi lesið
þessa rýni. En kannski einhverjir
foreldrar sem hafa áhrif á hvað
þeir og börn þeirra sjá í leikhúsi.
Stundum eru umræður um leik-
rit, skáldsögur og leikgerðir þeirra
og tilhneiging til að líta leikrit sem
æðra fyrirbæri en leikgerðir. Hér
er kærkomið tækifæri til að bera
saman sögu og leikrit sem höf-
undur virðist hafa samið jöfnum
höndum (eða bjó hann til leikgerð
af sögu sinni?) Um það hefur höf-
undur umsagnarinnar þetta eitt að
segja: „Sagan sem er sögð á svið-
inu er að vissu leyti einfaldari en
sú sem bókin rekur, enda auðveld-
ara að gefa ímyndunaraflinu lausan
tauminn við lestur bókar en á leik-
sýningu þar sem allt verður að
virka raunverulegt og trúverðugt.“
Allt og sumt. Ekki er ég viss um að
allir skrifi nú undir þessa síðustu
alhæfingu en látum það vera.
Verra er að höfundur umsagnar-
innar notar ekki eða treystir sér
ekki til að nota tækifærið til að
bera saman bók og sýningu, hversu
mikið af sjónrænni eða leikrænni
útfærslu sýningin sækir til hug-
mynda bókarinnar, hvers má sakna
eða hvað kemur í staðinn og á
hvaða forsendum, hvernig hefð-
bundnar aðferðir til að skapa
spennu í barnasýningum sem
þarna blasa við í mörgum atriðum
fara saman við stíl höfundar sem
óneitanlega er annar í bókstafnum
o.s.frv. Eða að bera saman mynd-
heim bókarinnar sem óneitanlega
átti þátt í sigurgöngu hennar við
myndheim sýningarinnar. En nei.
Annað af vitsmunalegri, leikrænni
greiningu en hér hefur verið tíund-
að er ekki að finna í umræddri um-
sögn. Hún er því, þótt lofsamleg
sé, fullkomlega einskis virði.
Einhver í
dyrunum
Hin umsögnin er frá því í haust
og um einn af þeim íslensku sjón-
leikum síðustu ára sem að mínu
mati er hvað bitastæðastur, Ein-
hver í dyrunum eftir Sigurð Páls-
son. Í inngangi þeirrar umsagnar
segir um leikinn: „Einhver í dyr-
unum er athyglisvert leikverk,
flókið og nokkuð brotakennt að
byggingu og efnivið, sérstaklega
framan af, gerir kröfur til áhorf-
enda en skilar sér heilt í höfn áður
en lýkur.“ Ekki er þess getið að
svo komnu máli í hverju sá flóki er
fólginn, hvernig byggingu er hátt-
að og hvernig hún sé brotakennd,
ekki heldur hvernig efniviðurinn er
brotakenndur og enn síður hvernig
þetta allt „skilar sér heilu í höfn
áður en lýkur.“
Síðan segir höfundur í megin-
máli nokkur deili á persónunum,
án þess í raun að lýsa því hvernig
framganga þeirra fléttast á svið-
inu, svona líkt og hver meðaláhorf-
andi er nokkuð fljótur að segja sér
sjálfur; leikkonan er einmana,
maðurinn er á flótta og safnar fiðr-
ildum, pilturinn er „heitur“ aðdá-
andi leikkonunnar sem hefur helg-
að líf sitt sjúklegri dýrkun á sviðs-
og kvikmyndapersónu hennar (sic),
hjúkrunarkonan hefur fengið
taugaáfall í hjálparstarfi á stríðs-
átakasvæði í Evrópu o.s.frv. Síðan
segir: „Innan þessa ramma (hvaða
ramma?) bregður leikskáldið Sig-
urður Pálsson á margvíslegan leik
(hvernig?). Dregnar eru upp and-
stæður og hliðstæður í lífi persón-
anna (hverjar?), leikið er með
tungumálið (hvernig?), kynhlut-
verk og kynjaskilgreiningar (hér
mun e.t.v. átt við að fyrirsætan,
fortíð leikkonunnar, er túlkuð af
karlmanni, eða upphafsatriðið, en
lesandi sem ekki hefur séð leikinn
getur ekki getið sér þess til).
Speglanir og draumar eru ráðandi
í táknmáli verksins, sem í fyrst-
unni virðist sundurlaust (hvernig?)
en myndar smám saman þéttofinn
vef margra þráða. Leikverkinu má
lýsa með skilgreiningunni „póst-
módernískt“ (sic!) og er þá bæði
vísað til byggingar þess, efnis og
efnistaka (mjög nákvæmt).“
Svo mörg eru þau orð, því að svo
taka við hefðbundnar einkunna-
gjafir, þar sem meðal annars
Kristbjörgu Kjeld er réttilega
hrósað fyrir frammistöðu sína en
lýsingin á túlkun hennar er sú eina
sem gæti bætt einhverju við til
skilnings á verkin, ef svo má að
orði komast i þessu tilviki. Þar seg-
ir: „Kristbjörg vann ákaflega vel
og fagmannlega úr erfiðu hlut-
verki, hún tók umbreytingum á
sviðinu, enda í ætt við hið við-
kvæma fiðrildi sem er grundvall-
artákn verksins og myndbreytist
frá púpustigi til fagurrar vængj-
aðrar veru sem á stutta ævi áður
en það fölnar og deyr.“
Ekki miklu nær
Ekki veit ég hversu nær hinn al-
menni lesandi er eftir svona af-
greiðslu. Ég er að minnsta kosti
ekki miklu nær og hef þó lesið leik-
inn og séð tvisvar. Enda mun sann-
ast sagna, að allt það sem gerir
þetta leikrit spennandi og áhuga-
vert og sérstakt, er þarna ónefnt.
Í þessum leik er teflt fram
tveimur konum sem í senn eru
andstæður og samstæður og eru
báðar staddar í sálarkreppu. Leik-
konuna rekur á gat hvað eftir ann-
að í ákveðnu atriði í kvikmyndun,
sálin neitar að fylgja með og orðin
koma ekki af vörum hennar. Með
öðrum orðum veruleiki hennar
sjálfrar samsamar sig ekki þeim
veruleika sem hún listrænt á að
túlka. Hún fær taugaáfall og dreg-
ur sig í hlé frá leik án þess að vera
á nokkurn hátt sátt við það. Þetta
sálarástand hennar endurspeglast í
því þegar hún upplifir sjálfa sig
yngri sem fyrirsætu; henni finnst
glæstur leikferillinn hafa verið til
einskis og hún sé í upphafsspor-
unum. Hjúkrunarkonan hefur í
raunveruleikanum fengið áfall við
hjálparstörf og það einkennilega
er, að málsatvik í báðum tilvikum
eru eins, hjá hjúkrunarkonunni
sem tókst ekki það hjálparstarf
sem hún hafði tekist á hendur, hjá
leikkonunni það hlutverk sem hún
hafði tekið að sér. Þarna eru ein-
kennilegar hliðstæður og spenn-
andi sem vekja upp spurningar um
andstæður lífs og leiks. Eða eru
það andstæður?
Gerandi leiksins er svo sonur
hjúkrunarkonunnar, sem reyndar
kemur í ljós að er ekki bara „heit-
ur“ aðdáandi leikkonunnar, heldur
gengur honum mest til við end-
urteknar heimsóknir til hennar og
skjall að hjálpa móður sinni og
koma henni aftur á kjöl. Það er svo
galdur leiksins, þegar þessum at-
riðum er lýstur saman að úr verður
sá hreinsunareldur, sá katharsis,
sem frelsar báðar þessar konur.
Leikur eins og þessi vekur ýms-
ar spennandi spurningar með leik-
húsfólki. Til dæmis: Á að túlka lyk-
ilatriði leiksins, sem tvítekið er, á
nákvæmlega sama hátt í bæði
skiptin, þó að ólíkar leikkonur séu í
sviðsljósinu, eða á einmitt að und-
irstrika muninn? Á hjúkrunarkon-
an, þegar hún lýsir ógnum sínum á
vígvellinum að leika þá frásögn
með miklum tilfinningalegum til-
burðum eða á hún að halda sér við
nakta þurra frásögn hins ólitaða
raunveruleika sem bælir niður
sársaukann og undirbýr það þegar
smám saman rofar til í huga henn-
ar og hún öðlast aftur þrótt til að
takast á við lífið. Eða á að leika
írónískan endinn á sama hátt og
upphafið (þar er einmitt leikur með
kynjaskiptingu) eða á að undir-
strika þann létti sem leiklausnir
veita með allt öðrum leikmáta? Ég
geri mér grein fyrir að vangaveltur
sem þessar gagnast ekki nema
þeim sem séð hefur leikinn (eða
lesið, hann er til á bók), en gaman
væri nú ef gagnrýnendur gætu ein-
staka sinnum velt slíkum leiklausn-
um fyrir sér. Því að þær eru innan
ramma sem auðugt verk eins og
Einhver í dyrunum býður upp á.
Og því miður, leikrýni eins og sú
sem ég var að vitna til er einnig
marklaus. Og þarmeð engum að
gagni. Fyrri umsögnin er eftir einn
okkar besta menningarblaðamann,
hin eftir einn efnilegasta bók-
menntafræðing okkar. En það dug-
ar sem sagt ekki til.
Höfundur er leikstjóri og
rithöfundur.
Morgunblaðið/Ásdís
Úr sýningu Þjóðleikhússins á Bláa hnettinum eftir Andra Snæ Magnason.
LEIKRÝNI
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2001 31
Í TÍMARITINU Ný leikhúsmál
sem nokkrir hugsjónamenn gáfu
út um skeið árin 1963–64 var tekið
til umfjöllunar hvernig leiklist-
argagnrýni ætti að vera. Var leit-
að til 10 einstaklinga, leikhúsfólks
og gagnrýnenda, og af svörum
þeirra dregin eftirfarandi nið-
urstaða um „fyrirmyndargagnrýn-
andann“:
Fyrirmyndargagnrýnandinn er í
senn strangur og réttsýnn, „refsar
þeim sem hann elskar“. Til þess
þarf hann að rita í valdi þekkingar
sinnar, sem skal vera ýtarleg og
mun nánari en hinna almennu
áhorfenda, þar sem gagnrýnandi
er leiðbeinandi þeirra og á að geta
séð og bent þeim á „kosti og galla
sýningarinnar“. Því væri bezt, að
hann þekkti og eitthvað tæknihlið-
ar einnar sýningar, s.s. ljóstækni,
raddbeitingu eða annað, sem við-
kemur „theóríunni“, svo að hann
geti sem fyllst rökstutt mat sitt.
Þó er þessi þekking ekki hreint
grundvallaratriði. Til viðbótar við
hina almennu þekkingu sína skal
gagnrýnandi einnig hafa und-
irbúið sig fyrir hverja leiksýningu,
kynnt sér leikritið og helzt séð
a.m.k. aðal æfingu auk frumsýn-
ingarinnar, áður en hann skrifar,
til þess að fá glögga heildarmynd
af sýningunni. Hins vegar mætti
að sumra áliti gera þær kröfur til
hans, að hann geti einnig séð af
einni sýningu, „hvað að er“. Jafn-
framt er æskilegt, að hann skrifi
fljótt eftir frumsýningu til þess að
kynna verkið, bendi á og meti leik-
rænt gildi þess og fjalli einnig
nokkuð um bókmenntagildi þess í
stórum dráttum, þar eð þessi tvö
atriði haldast „auðvitað í hendur“.
Og út frá þessari umsögn gætu
væntanlegir áhorfendur að
nokkru gert sér í hugarlund efni
og meðferð leiksins til auðveldari
skilnings á því. Með því er strax
sinnt öðru höfuðverkefni almennr-
ar leikgagnrýni: að vekja áhuga
almennings og leiðbeina honum.
Hitt höfuðverkefnið er gagnvart
leikaranum sjálfum og leikstjóra:
að benda þeim á „ákveðna galla,
sem skipta máli, og leiðir til að
lagfæra þá“, stinga jafnvel uppá
öðrum leiðum til að túlka viss at-
riði, – „og er þá undir hælinn lagt,
hvort leikarar eða leikstjóri fari
eftir þeim eða ekki“. Aðalatriðið
er að vera jákvæður í dómum sín-
um, gleyma aldrei virðingunni fyr-
ir listgreininni, hafa í huga að
reyna að betrumbæta hana eftir
megni og vera því aldrei rætinn
eða bitur, láta aldrei „persónulega
vild eða óvild, stjórnmálaskoðanir
eða þ.h.“ hafa áhrif á skrif sín.
Slíkt ætti að vera auðvelt hér, þótt
einstaka sinnum sé útaf brugðið. –
Sé alls þessa gætt ætti leiklist-
argagnrýni að gera „þjónað list-
inni“, „framfleytt“ henni og verið
uppbyggjandi. „Jafnvel svæsnasta
gagnrýni getur verið uppbyggi-
leg.“
Fyrir utan hina reglulegu gagn-
rýni ætti gagnrýnandi að gera sér
far um að kynna sér að nokkru
„vandamál og viðfangsefni“ leik-
húsanna, – en eftir krókaleiðum
þó, því að of náið samband við
leikara og leikstjóra gæti vitað
eða óvitað haft áhrif á mat hans á
listtúlkun þeirra og raskað hlut-
lægni þeirri, sem hann á að stefna
að eftir beztu getu, þótt hann geti
aldrei náð henni í sinni hreinustu
mynd (mannlegur veikleiki). Al-
mennt ættu þó íslenzkir gagnrýn-
endur að leggja sig meira eftir því
að kynnast þessum vandamálum
og viðfangsefnum. Aftur á móti
mega þeir vera strangir og gera
harðar kröfur til íslenzkrar leik-
listar. Er henni aðeins gerður
greiði með því að gera jafn-
strangar kröfur hér sem erlendis,
séu þessar kröfur bornar skikk-
anlega fram og báðir aðiljar sinni
þeim í jákvæðu samstarfi og gagn-
kvæmum skilningi. Rétt er þó að
vera vægari í kröfum sínum til ís-
lenzkrar leikritunar, því sú list-
grein er enn ung og óhörðnuð hér,
og „garðyrkjumaðurinn með-
höndlar ekki fyrstu frjóangana á
sama hátt og fullvaxinn stofninn“.
Yfirleitt er gagnrýni hér heldur
lin, en aðallega „er of lítið mark
takandi á henni“. Úr því verður að
bæta. Kannske er það mögulegt
með því að hafa það í huga sem
hér að ofan er á þrykk komið. Síð-
ast en ekki sízt þarf svo gagnrýn-
andinn að hafa góðan smekk...
Hinn „full-
komni gagn-
rýnandi“