Morgunblaðið - 17.02.2001, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Börn
Mörg yngstu börnin
eru líka of þung
Læknisfræði
Breyta geðlyfin
persónuleikanum?
Erfðavísindi
Genamengi stórt skref
á langri leið
Inflúensa
Hvatt til viðbúnaðar
við heimsfaraldriHEILSA
Spurning: Hve mikið brenglast
persónuleiki við töku á svokölluð-
um „gleðilyfjum“, s.s. prosac og
fontex? Margir hjartasjúklingar
nota prosac og þurfa þess það sem
eftir lifir. Ég þekki mann sem hef-
ur alla tíð verið mjög lokaður og
laus við að flíka skoðunum eða til-
finningalífi, en eftir hjartaáfall,
gangráðsísetningu og stöðuga
prosac-notkun eftir áfallið hefur
hann breyst mikið hvað varðar per-
sónuleika. Geta þessi lyf losað um
þetta og gert manninn að „öðrum“
manni? og þá kemur önnur spurn-
ing í beinu framhaldi: Ef maðurinn
breytist og fer að sýna tilfinningar
og „opnari“ hegðun við þessa lyfja-
notkun er það þá önnur persóna
eða sú gamla dulbúin sem fer svo
aftur í sitt gamla far þegar lyfja-
gjöf er hætt? Með kveðju og þakk-
læti.
Svar: Það eru dálítið skiptar
skoðanir um hvað sé persónuleiki
og hvað sé geðslag (geðsmunir).
Sumir vilja meina að lyf geti breytt
persónuleika manna en aðrir telja
að einungis sé um að ræða breyt-
ingar á geðslagi.
Þunglyndislyf (t.d. Prozac eða
Fontex) hafa lítil sem engin áhrif á
heilbrigða einstaklinga en geta
haft veruleg áhrif á þunglynda.
Sumir myndu segja að þessi lyf
breyti persónuleika þeirra þung-
lyndu en aðrir myndu telja að lyfin
geri ekki annað en að kalla fram
hinn rétta persónuleika einstak-
lingsins sem var falinn vegna sjúk-
dóms. Persónuleiki manna er mjög
flókið fyrirbæri sem erfitt er að
skilgreina og enn erfiðara að mæla;
þar af leiðir að erfitt er að skil-
greina og mæla persónuleikabreyt-
ingar. Til eru spurningalistar sem
ætlað er að greina persónueigin-
leika en þeir eru ekki nákvæmir og
um notagildi þeirra eru skiptar
skoðanir. Ekki er auðvelt að skil-
greina hvað persónuleikabreyting
er og hver sé munurinn á persónu-
leikabreytingu og geðsveiflu; um
það má jafnvel deila hvort persónu-
leiki manna geti yfirleitt breyst eft-
ir að fullorðinsaldri er náð.
Margir heilbrigðir einstaklingar
hafa geðsveiflur, þeir eru ýmist
glaðir eða daprir, opnir eða lokaðir,
blíðir eða árásargjarnir, jákvæðir
eða neikvæðir; allt er þetta samt
sami einstaklingurinn með sama
persónuleikann, hann sýnir bara á
sér mismunandi hliðar á mismun-
andi tímum.
Til eru ýmis lyf sem geta haft
áhrif á þætti í geðslagi okkar. Sum
róandi lyf og svefnlyf geta valdið
deyfð og drunga, þunglyndislyf
geta lyft sjúklingnum upp úr
drunga þunglyndis og gert hann
aftur glaðan, sum geðlyf geta
breytt hegðun einstaklingsins
þannig að hann kann að virðast
önnur persóna og sum flogaveikilyf
geta haft veruleg áhrif á geðslag.
Það er vel þekkt að sumir sem fá
hjartaáfall, heilablóðfall eða annan
alvarlegan sjúkdóm, breytist og
fari að hegða sé öðruvísi en áður án
þess að lyf komi þar við sögu. Þessi
viðbrögð eru með ýmsu móti,
sumir róast, minnka við sig vinnu
og vilja lifa reglusömu og rólegu lífi
en aðrir espast upp og vilja reyna
og upplifa sem allra mest á skömm-
um tíma. Þetta eru allt saman eðli-
leg viðbrögð og fæstir myndu
flokka það undir persónuleika-
breytingu.
Geta lyf valdið persónuleikabreytingum?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Viðbrögð
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækn-
inn um það sem þeim liggur á hjarta. Tekið
er á móti spurningum á virkum dögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum
eða símbréfum merkt: Vikulok. Fax
5691222. Einnig geta lesendur sent fyrir-
spurnir sínar með tölvupósti á netfang
Magnúsar Jóhannssonar: elmag@hot-
mail.com.
FORELDRAR koma til dr. Gil-
berts Augusts furðu lostnir. Dæt-
ur þeirra, um átta ára gamlar, og
stundum yngri, eru þegar farnar
að sýna greinileg merki um kyn-
þroska. „Þeir segja: Guð minn
góður, hún er of ung, gerðu eitt-
hvað,“ segir August.
Innkirtlafræðingar segja að þeir
séu farnir að taka eftir fleiri dæm-
um um stúlkur er sýni bráðgeran
kynþroska, og sumar læknisfræði-
legar rannsóknir bendi til að þessi
furðulega þróun sé raunveruleg;
að fyrstu einkenni kynþroska séu
farin að koma fyr fram í stúlkum
nú á tímum en hjá mæðrum
þeirra.
Hversu snemma? Við átta ára
aldur er allt að helmingur svartra
stúlkna, og 15 af hundraði hvítra
stúlkna, farnar að fá brjóst eða
skapahár. Við níu ára aldur er
hlutfallið komið í 77% meðal
svartra stúlkna og þriðjung hvítra.
Jafnvel enn athyglisverðara er
að 27% svartra stúlkna og sjö pró-
sent hvítra sýna þessi fyrstu ein-
kenni kynþroska við sjö ára aldur,
samkvæmt tímamótarannsókn er
gerð hefur verið á kynþroska. Þar
til alveg nýverið hafa læknar og
foreldrar ekki búist við að sjá
brjóst myndast fyrr en um tíu ára
aldur.
Fita að verki?
Enginn veit hvað veldur þessum
breytingum. Fita er helsta getgát-
an, vegna þess að offita meðal
barna hefur tvöfaldast á undan-
förnum tuttugu árum og líkamsfita
hefur svo sannarlega áhrif á horm-
ón. Sumir vísindamenn eru að leita
að sökudólgum í umhverfinu og
nefna litla rannsókn sem gerð var
í Puerto Rico – þar sem bráðger
brjóstaþroski er slíkt vandamál að
hann getur hafist við tveggja ára
aldur – og bendir til að ákveðin
efni í snyrtivörum og plasti kunni
að vera ástæðan.
Það getur heldur enginn útskýrt
muninn á milli kynþáttanna, eða
hvort kynþroski er að breytast
meðal drengja, sem verið er að
byrja að rannsaka.
En hvað sem öðru líður, er bráð-
ger kynþroski slæmur? Í örfáum
tilfellum getur æxli valdið mjög
bráðum kynþroska þannig að
læknar athuga ætíð þann mögu-
leika. Mjög bráðger kynþroski get-
ur líka heft vöxt, þannig að stúlkur
verði dálítið lágvaxnari en ella.
En eftir því sem bráðger kyn-
þroski verður venjulegri verður
vandinn fremur sá, hvernig stúlk-
ur sem enn eru á þeim aldri að
þær horfi á teiknimyndir í sjón-
varpinu á laugardagsmorgnum,
takist á við þessar líkamlegu
breytingar, einkum þegar leik-
félagar þeirra eru enn flatbrjósta,
eða þær draga að sér óvelkomna
athygli eldri drengja.
„Frá félagssálfræðilegu sjónar-
horni er um að ræða barn sem lít-
ur út fyrir að vera kynferðislega
þroskað á þeim aldri þegar það
getur ekki tekið ákvarðanir sem
tengjast líkamlegu útliti þeirra.
Það er það sem fjölskyldan hefur
aðallega áhyggjur af,“ segir dr.
August sem er barnainnkirtla-
fræðingur í Washington í Banda-
ríkjunum.
Góðu fréttirnar eru þær, að ald-
urinn þegar blæðingar hefjast,
sem lækkaði úr 17 ára á nítjándu
öld í 12-13 ára um 1960, er enn sá
sami.
En dr. Marcia Herman-Giddens,
við Háskólann í Norður-Karólínu í
Bandaríkjunum, olli miklum úlfa-
þyt 1997 með tímamótarannsókn
sinni á sautján þúsund stúlkum, er
leiddi í ljós að þau ytri einkenni
kynþroska sem koma í ljós á und-
an blæðingum – brjóstavöxtur og
skapahár – væru farin að koma
fram fyr. Nú eru vísindamenn að
reyna að leiða í ljós hver ástæðan
er.
Fita er helsta kenningin. Því
feitari sem maður er, þeim mun
meiru getur líkami manns breytt
af adrenalínhormóni í konuhorm-
ónið estrógen. Í blóði of feitra
barna er meira af insúlíni, sem
einnig hefur áhrif á þroska. Vís-
indamenn eru jafnvel að athuga
hvort prótínið leptín, sem fitu-
frumur framleiða, hafi áhrif á
kirtla sem framleiða kynferðis-
tengda hormóna.
„Þetta þýðir ekki að allar stúlk-
ur, er þjást af offitu, muni verða
kynþroska fyrr, en að meðaltali
verða þær það,“ segir Herman-
Giddens sem er sérfræðingur í
barnaheilsugæslu.
Hreyfing og kynþroski
Í tengslum við kenninguna um
fitu hafa vaknað áhyggjur af því að
of margar stúlkur hreyfi sig lítið.
Reglulegar líkamsæfingar geta
tafið kynþroska – og má þar nefna
fimleikastúlkur og ballettdansara.
Sumar rannsóknir benda jafnvel
til þess að lítil fæðingarþyngd hafi
áhrif, að líkaminn sé að reyna að
bæta fyrir of litla næringu í móð-
urkviði.
Öllu umdeildari eru áhyggjur
umhverfissinna af því að ef fóstur
komist í snertingu við áveðin efni,
einkum aukaafurðir í plastfram-
leiðslu og snyrtivöru, svonefnd
þalöt, geti það truflað eðlilega
hormónavirkni í stúlkum. Benda
þeir á rannsókn er gerð var í Pu-
erto Rico, þar sem tíðni bráðgers
brjóstavaxtar er furðulega há, og
leiddi í ljós meira magn af þalötum
í blóði 41 bráðþroska stúlku –
sumra allt niður í tveggja ára – en
í 35 stúlkum sem þroskuðust á
eðlilegan hátt.
Þetta sannar ekki að þalötum sé
um að kenna og snyrtivöru- og
plastiðnaðurinn fullyrða að efnin
séu skaðlaus. En óháðir vísinda-
menn segja að frekari rannsókna
sé þörf.
Fyrstu merki kynþroska
koma fyrr fram en áður
Washington. AP.
Associated Press
Poppgoð ræna barnungar stúlkur öllu viti. Vandinn er sá að andlegur
þroski helst ekki nauðsynlega í hendur við þann líkamlega.
MEÐ því að blanda frumum úr
apa við dálítið af taugavaxtar-
þætti og sprauta aftur inn í heila
aldraðs apa er hægt að end-
urvekja lífsnauðsynleg tauga-
tengsl, samkvæmt nýrri rann-
sókn. Segja vísindamenn
ennfremur að þessi tækni ætti að
virka í fólki, einkum þeim sem
þjást af Alzheimersjúkdómnum.
Reyndar hafa tveir Alzheim-
ersjúklingar þegar skráð sig, og
leitað er að sex í viðbót, til þátt-
töku í fyrstu tilraunum sem
gerðar verða á fólki með það
hvort hægt sé að endurvekja
deyjandi heilafrumur með því að
sprauta erfðabreyttum frumum
beint inn í heilann. Bandaríska
matvæla- og lyfjaeftirlitið hefur
samþykkt væntanlega tilraun á
fólki. Þetta verður í fyrsta sinn
sem gerð er tilraun með arfbera-
meðferð á mannsheila við öðru
en heilakrabbameini og verður
prófað hversu örugg meðferðin
er. Tilraunin var gerð á 18
resusöpum á ýmsum aldri og eru
niðurstöðurnar birtar í Proceed-
ings of the National Academy of
Science
Reuters
Endurnýjaður og ofsakátur.
Nýr heili í
gamlan apa
New York Times Syndicate.
TENGLAR
.....................................................
Proceedings of the National Acad-
emy of Science: http://intl.pnas.org