Morgunblaðið - 17.02.2001, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hvað er keyta?
Svar: Í Íslenskri orðabók Árna
Böðvarssonar frá 1983 er gefin eft-
irfarandi skýring á orðinu keyta:
staðið (geymt) hland (notað m.a. til
þvotta).
Í þvagi er mikið af efni sem kall-
ast þvagefni (urea) og er tiltölulega
einfalt, lífrænt efnasamband. Þegar
það brotnar niður myndast meðal
annars ammóníak, NH3, og á það
mikinn þátt í lyktinni sem við finn-
um af þvagi þegar það hefur staðið
um hríð, og raunar af ýmsum öðr-
um líkamsvessum og óhreinindum.
Þvagefnið er mikilvægasta köfn-
unarefnisefnasambandið í spen-
dýraþvagi. Til dæmis losar mað-
urinn 20–30 grömm af því á
sólarhring. Þvagefni er fyrsta líf-
efnið sem mönnum tókst að búa til
á tilraunastofu en það var á fyrri
hluta 19. aldar. Þangað til höfðu
menn álitið að slík efni yrðu aðeins
til í lífverum, þannig að þetta sætti
verulegum tíðindum.
Ammóníak er í gasham við
venjulegan hita og þrýsting en
leysist vel í vatni. Meðan nóg er af
þvagefni í keytunni myndast amm-
óníak í sífellu, leysist upp í vatninu
og brot af því fer út í andrúms-
loftið með fyrrnefndum lykt-
aráhrifum. Vatnslausn þess er bas-
ísk og leysir því greiðlega upp
sýrur, þar á meðal óhreinindi á
hlutum sem settir eru í hana.
Þannig fæst þvottavirkni keyt-
unnar. Hún er að hluta til svipuð
og virkni venjulegrar sápu. Áður
fyrr var keytu blandað saman við
vatnið úr bæjarlæknum, þegar ullin
var þvegin eftir rúningana á vorin.
Einnig segir sagan að meyjar
þessa lands hafi fyrr á öldum
blandað keytu í þvottavatnið ef þær
vildu fá hár sitt hreint og fallegt.
Lengi hefur verið vitað að keyta
og annað spendýraþvag verkar vel
sem áburður. Þannig grænkuðu
þeir blettir fyrst og best þar sem
hlandkopparnir voru losaðir. Einn-
ig hefur kúahland verið borið beint
á tún eða í samblandi við kúa-
mykju. Ástæðuna fyrir þessum
áhrifum má rekja til þvagefnisins
sem klofnar með tímanum í amm-
óníak og fleira eins og áður sagði.
Köfnunarefni eða nitur er plöntum
nauðsynlegt til vaxtar og viðgangs
og það er í ammóníakinu í formi
sem er þeim aðgengilegt. Til sam-
anburðar má nefna að mestur hluti
innlenda tilbúna áburðarins er
efnasamband ammóníaks og sýru.
Árlega eru hundruð þúsunda
tonna af þvagefni framleidd í efna-
verksmiðjum víða um heim. Meira
en helmingur af þessu magni er
notað í tilbúinn áburð til að bera á
ræktunarsvæði. Næstmestu er
blandað í fóðurbæti fyrir kýr því að
jórturdýr geta unnið mikinn hluta
af nauðsynlegu köfnunarefni úr
þvagefni. Einnig er verulegt magn
þvagefnis notað til plastframleiðslu
(urylon). Að lokum má benda á að
vatnslausnir þvagefnis, sem eru
sterkari en 10%, verka bakteríu-
drepandi og efnið hefur því verið
notað í sárasmyrsl.
Sigurjón N. Ólafsson dósent í efnafræði
við HÍ og Þorsteinn Vilhjálmsson pró-
fessor í vísindasögu og eðlisfræði og rit-
stjóri Vísindavefjarins.
Hvað er femínismi og hver
er líkleg ástæða fordóma
karla gagnvart femínistum?
Svar: „Að vera kona er að ganga
í of litlum skóm. Að vera femínisti
er að skilja ástæðuna fyrir því og
fræða aðra um að það eru ekki fæt-
urnir sem eru of stórir heldur
skórnir sem eru of litlir.“ (Píkutorf-
an, bls. 90). Ekkert einhlítt svar er
til við því hvað femínismi er en
þessi einfalda skilgreining ungrar
stúlku í Píkutorfunni lýsir tilfinn-
ingu margra kvenna og ástæðum
þess að þær kenna sig við fem-
ínisma. Hins vegar er það löngu
liðin tíð að hægt sé að tala um fem-
ínisma í eintölu. Femínismi getur
verið lífsskoðun, baráttuhreyfing,
fræðasvið, kenningar, þekkingar-
fræði og pólitík, svo að fátt eitt sé
nefnt. Áherslan á þessi mismunandi
svið hefur verið breytileg í tímans
rás.
Saga femínisma hófst á baráttu
kvenna fyrir mannréttindum og
borgaralegum réttindum á miðri
19. öld. Þá var gerður grein-
armunur á borgaralegum eða
frjálslyndum fem-
ínisma annars vegar
og sósíalískum eða
marxískum fem-
ínisma hins vegar.
Borgaralegir femín-
istar börðust fyrir
réttindum kvenna á
forsendum ríkjandi
samfélags. Þeir lögðu
áherslu á ein-
staklingsfrelsi og jöfn
tækifæri í formlegum
og lagalegum skiln-
ingi. Sósíalsískir og
marxískir femínistar
lögðu áherslu á að
skoða hinar efna-
hagslegu forsendur
fyrir stöðu kvenna.
Róttækir femínist-
ar sem komu fram á
sjónarsviðið upp úr
1970 gagnrýndu bæði
frjálslynda og sósíal-
íska femínista; frjáls-
lynda fyrir að taka
ekki mið af því að
uppbygging sam-
félagsins væri karl-
miðuð, að formlegt
jafnrétti jafngilti ekki
raunverulegu jafn-
rétti og að rætur
kynjamismununar lægju djúpt í
menningu og samfélagsgerð. Sós-
íalíska og marxíska femínista gagn-
rýndu þeir fyrir að einskorða sig
um of við heimsmynd og hug-
myndafræði marxista sem gjarna
smættuðu kynjamismunun niður í
hagstærðir eða stéttaspursmál.
Róttækir femínistar töldu að bág
staða kvenna stafaði af því að kon-
um væri mismunað á grundvelli
kynferðis síns. Þeir lögðu áherslu á
að flest þekkt samfélög bæru keim
af karlveldi og kynjamismunun
væri ekki afleiðing af annarri
kúgun, heldur væri sjálfstætt form
mismununar. Róttækur femínismi
var ekki látinn óáreittur frekar en
fyrri útgáfur femínisma og hann
Vísindavefur Háskóla Íslands
Keyta: staðið
hland, notað
m.a. til þvotta
SVÖR sem birst hafa undanfarna viku á
Vísindavefnum hafa verið um lögmæti
þess að auglýsa áfengi og tóbak í blöðum sem útgefin eru erlendis,
hvort Íslendingar geri tilkall til nýrra eyja á Atlantshafshryggnum,
heimildir um kjarnorku og kjarnorkuvopn, hvað íbúar Mongólíu eru
kallaðir, keytu, hvort grænar geimverur búi á Mars, femínisma og
hvers vegna Bandaríkin eru svona máttug. Að auki hafa birst nokk-
ur svör eftir grunnskólanema sem taka þátt í að svara spurningum
á Vísindavefnum vegna verkefnis í samvinnu við Heimili og skóla
og Fræðslumiðstöð Reykjavíkur. Þessi svör hafa verið um geitunga
og vespur, Íó, birni og köngulær.
VÍSINDI
NÚ ÞEGAR kortlagning á erfða-
mengi mannsins hefur verið birt
geta vísindamenn sannarlega not-
að þá lykla til að opna dyrnar tólf í
löngum og myrkum ganginum að
sannleikanum um manninn, tilurð
hans og tilgang. Svo eins og venja
er í ævintýrum mun sjálfan leynd-
ardóminn endanlega að finna í
innsta og dimmasta skúmaskotinu
bak við lúna tréhurð á ryðguðum
hjörum sem aldrei hefur verið
hreyfð og því marrar hátt í gang-
inum þegar hún er loks opnuð og
þrettánda herbergið opnast. Hver
er svo leyndardómurinn? Hefur
hann ekki bara verið hér allan tím-
ann beint fyrir augum okkar og
beðið þess að við gæfum honum
gætur? Er ekki tilveran einföld í
sjálfu sér og „elegant“ í eðli sínu en
við bara svo „arrogant“ og fávís að
halda að við stjórnum sköpunar-
verkinu og vitum því allt? Getum
allt og þar með hannað heim sem í
reynd er blekking! Ef kíkt er í forn
fræði líkt og stjörnuspeki, sagnir
fornaldar, þjóðsögur og ævintýri
eða gildari verk eins og Biblíuna
virðast þessar erfðir stara á okkur
líkt og krakki í feluleik sem bíður
þess í ofvæni að finnast. En við
finnum hann ekki hversu oft sem
við kíkjum undir stólinn eða lyftum
hulunni af borðinu. Hann er ekki
þarna en samt er hann þarna! Við
vitum í hjarta okkar að hann er
þarna en við bara sjáum hann ekki
eða getum fest hönd á honum eða
hvað? Draumurinn hagar sér eins
og krakki í feluleik, hann sýnir
okkur allar sínar flóknu erfðir,
jafnvel þær leyndardómsfyllstu en
hann stillir þeim upp í margflata
myndlíkingum svo núningsfletirnir
skyggja hver annan og við missum
af innihaldinu, kjarna draumsins.
Svarið liggur þarna augljóst fyrir
vitum okkar en villibirta svefnsins
hrekur okkur í fölsk spor þegar við
reynum að hemja ljós augnanna á
réttum fleti, réttri skýringu og
draumurinn verður að ruglings-
legu flökti. Samt er draumurinn
efni sannleikans eins og erfða-
mengið og hefur sagt okkur fyrir
langa löngu að kjötið og beinin séu
erfðalega áþekk öðrum dýrum
merkurinnar en andinn sem býr
handan þrettándu dyranna muni
vera hinn eiginlegi höfundur erfða-
stigans og það sé ekki svo létt að
finna hann þótt í mólekúlum búi.
Draumar „Lárusar“
Fyrri: Ég var staddur í stórri rík-
mannlegri stofu í mikilli birtu og
fann fyrir vellíðan. Gluggi var op-
inn og það komu tveir þrestir inn
um hann og settust á hillu. Ég rétti
þá hendurnar upp með opna lófana
og fuglarnir komu óðara og settust
í þá. Ég lokaði þá lófunum utan um
fuglana og bjóst við stungum frá
klónum en fann ekkert slíkt og
varð undrandi. Fuglarnir voru
mjög rólegir.
Seinni: Ég var staddur einhvers
staðar á Suðurlandi þar sem var
víðátta, sjór á aðra hönd en fjöll á
hina. Á víðáttunni voru menn
Arfur drauma
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
Mynd/Kristján Kristjánsson
Í feluleik.