Morgunblaðið - 24.03.2001, Blaðsíða 12

12 C LAUGARDAGUR 24. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
MANNFRÆÐI OG FERMING
ÞAÐ hefur verið mikiðfjallað um það meðalmannfræðinga og þeirrasem hafa verið að kanna
siði og venjur framandi og frum-
stæðra þjóða hve mikilvæg ýmis
skil í mannsævinni eru, eins og
t.a.m. skilin milli bernsku og ung-
lingsára, og á milli þess að vera
giftur og ógiftur. Þá kemur einn-
ig upp ný staða þegar menn eld-
ast eða konur verða ekkjur eða
menn verða ekklar o.s.frv., sagði
Haraldur. „Og fermingin eins og
við þekkjum hana í íslensku þjóð-
kirkjunni er að mörgu leyti skyld
þessum tímamótaathöfnum sem
voru harla algengar víða, og
gjarnan var fyrsta tímamótaat-
höfnin þegar piltar og stúlkur
urðu kynþroska. Og ekki minnst
var mikil varúð viðhöfð þegar
stúlkur höfðu á klæðum í fyrsta
sinn vegna þess að það var tákn
þess að þær væru hættar að vera
börn og væru orðnar mannbærar,
eins og það heitir á góðri ís-
lensku; þær voru m.ö.o. orðnar
kynþroska og gátu þar með alið
börn.“
Ákveðin hætta fólgin
í öllum breytingum
„Eins og með öll umskipti í lífi
manna er ákveðin hætta fólgin í
öllum breytingum og þessari
hættu var mætt með ýmiskonar
athöfnum sem áttu þá að draga
frá illa anda eða einhver ill áhrif
sem þessu fylgdu, og í öðru lagi
að veita eiginlega styrk og hugg-
un gegn þessari nýju stöðu sem
fólk var að fara inn í og þurfti
raunverulega að breyta hegðun
sinni og afstöðu til annarra í sam-
félaginu. Það er yfirleitt óljósara
með kynþroska pilta, en þó má
segja að þegar merki hans voru
að koma var gjarnan gripið til
einhvers konar aðgerða og
kannski merkilegustu dæmin sem
gjarnan eru tekin eru einmitt um
að búa piltana undir það líf sem
þeir áttu þá framundan, sem
veiðimenn eða eitthvað slíkt hjá
náttúrufólkinu þar sem veiðar og
söfnun skipta mestu máli. En það
eru aðgerðir sem krefjast þol-
gæðis og viljastyrks; menn þurfa
að kynnast ýmsum hættum sem
veiðilendurnar búa yfir. Þeir
þurfa t.d. að vera óttalausir gagn-
vart veiðidýrunum, eða villidýrum
sem gjarnan eru þá á sveimi í
kringum þá. Mikið af þeim at-
höfnum var fólgið í því eiginlega
að pynta viðkomandi einstakling.“
Að sögn Haralds var um margs
konar pyntingar var að ræða.
Menn urðu að fasta dögum sam-
an, liggja naktir úti í skógi eða þá
einir og sér einhvers staðar
o.s.frv. Einnig voru brotnar ein-
hverjar ákveðnar tennur í pilt-
unum, eða að þeir voru tattóver-
aðir, eða umskornir ef það var
regla, eins og var til dæmis á
meðal semitískra þjóða; raunar
var það framkvæmt fyrr þar en
hjá Afríkuþjóðum ýmsum og indí-
ánum. Eins var umskurn á kyn-
færum stúlkna oft framkvæmd
um svipað leyti. Allt þetta átti að
sýna beinlínis að viðkomandi
hefði skipt um stöðu í lífinu og
væri orðinn fullþroska.
Úrið táknræn gjöf
„Og það má kannski segja að
fermingin sé nokkurs konar
manndómsvígsla. Í fyrsta lagi var
hér áður fyrr og er ennþá krafist
nokkurrar þekkingar á kristnum
fræðum – svo við höldum okkur
við þjóðkirkjuna. Fólk átti að
kunna ákveðna hluti um guð og
stöðu mannsins gagnvart honum
o.s.frv.; menn áttu líka að læra
um stöðu sína í samfélaginu og
mikið af hinum kristna barnalær-
dómi var einmitt um það hvernig
maður hegðar sér í samfélaginu.
Þá er einnig dálítið merkilegt, að
nokkuð föst venja var á fyrri
helmingi 20. aldarinnar að gefa
piltum úr eða klukku á ferming-
ardeginum. Mér hefur alltaf fund-
ist það vera eins og tákn þess
sem ég var að lýsa, eins og yf-
irlýsing hinna fullorðnu til hins
nýfermda: „Hér eftir berð þú
ábyrgð á lífi þínu; berð ábyrgð á
tímanum. Þú ert ekki lengur
barn, nú ert þú fullkominn með-
limur samfélagsins og tekur þátt í
því sem þar fer fram sem fullorð-
inn einstaklingur.“ Úrið var þá
eiginlega tákn þess að viðkom-
andi væri ekki lengur í þessu
sæluástandi barnsins þegar
hvorki þurfti að hafa áhyggjur af
tíma né peningum eða öðru,“
sagði Haraldur Ólafsson að lok-
um.
„Fermingin er nokkurs
konar manndómsvígsla“
Haraldur Ólafsson var um langt árabil prófessor í
mannfræði við Háskóla Íslands, en er nýlega
hættur þar störfum. Hann er öðrum mönnum fróð-
ari um ýmsa hluti og því var til hans leitað einn
góðan veðurdag í fyrrihluta þessa mánaðar og
hann spurður um það fyrirbæri sem mannfræðin
kallar tímamótaathafnir og jafnframt þá um hugs-
anleg tengsl fermingarinnar við þær.
Morgunblaðið/Ásdís
Haraldur Ólafsson segir að sér hafi alltaf fundist það að gefa úr eða
klukku í fermingargjöf vera yfirlýsing hinna fullorðnu til hins nýfermda:
„Hér eftir berð þú ábyrgð á lífi þínu; berð ábyrgð á tímanum. Þú ert ekki
lengur barn, nú ert þú fullkominn meðlimur samfélagsins og tekur þátt í
því sem þar fer fram sem fullorðinn einstaklingur.“
„Í flestum samfélögum er kyn-
þroski megináfangi á æviskeiði
einstaklingsins og afar oft tengist
hann geysimargbrotnum og flókn-
um helgiathöfnum. Athafnir þær
sem kynþroskanum eru tengdar
eru einkar gott dæmi um það sem
kalla má áfangaathafnir. Fagnað
er stöðubreytingu einstaklingsins
og aðhæfingu hans að nýju hlut-
verki. Það er ekki verið að fagna
líkamlegri breytingu (tilkomu kyn-
ferðislegs þroska) fremur en við
fæðingu, heldur er um félagslega
viðurkenningu á breytingunni að
ræða.
Vígsluathöfnum fylgir tíðum að-
skilnaður frá eðlilegu umhverfi og
er tíminn notaður til formlegrar
þjálfunar eða fræðslu af einhverju
tagi, gjarnan í sérhæfðri eða fá-
tíðri vitneskju. Þessi þjálfun gat
einnig tengst þrekraunum þar sem
reynt var á þolrif nýliðanna; tíðk-
aðist það einkum meðal sléttu-ind-
íána í Norður-Ameríku og tiltek-
inna þjóðflokka í Afríku. Á
einangrunarskeiðinu stendur upp-
vaxtarfólkið á tímamótum – það er
ekki lengur börn en ekki fullgildir
þegnar heldur – er í raun utan við
samfélagið. Því er það svo meðal
Bugisu-manna í Norður-Úganda að
andláts er að engu getið ef einhver
nýliðanna fellur frá í einangruninni
– opinber greftrun fer ekki fram.
Að einangrun lokinni eru nýlið-
arnir leiddir aftur inn í samfélag
manna með glæsibrag og þeir taka
við nýju hlutverki sínu. Verst er að
geta þess að þessar vígsluathafnir
lúta ekki að verkmenntun eða
kunnáttu; slíkt lærir ungt fólk að
jafnaði í daglegu lífi sínu. Fyrst og
fremst leggja vígsluathafnirnar
áherslu á siðferðilegar skyldur og
ábyrgð fullvaxta þegna í þjóðfélag-
inu. Vígsluathöfn á kynþroska-
skeiði eða bara upphaf kynþroska
er tíðum inngangur að raunveru-
legu kynlífi einstaklingsins, en í
sumum samfélögum, einkum þeim
sem mótuð eru af kenningum
kristinnar trúar og íslams, er lagt
blátt bann við kynmökum utan
hjónabands, einkum hjá konum. Í
flestum Miðjarðarhafslöndum og
löndum þar sem arabíska er töluð
er meydómur t.d. afa mikils met-
inn.
Meðal margra þjóða er skýrt og
alllangt skeið frá bernsku þangað
til einstaklingurinn telst fullgildur
þegn. Þetta er ekki aðeins meðal
iðnvæddra þjóða á Vesturlöndum
heldur í fjölmörgum ættflokkum,
t.d. meðal Samburu-manna í Aust-
ur–Afríku og Lele í Mið-Afríku.
Meðal Samburu- og Lele-manna
eru það karlmenn einir sem feta
þetta langa uppvaxtarskeið því að
þarna giftast konur ungar og
ganga í flokk fullorðinna. Karl-
menn þessara ættflokka lifa nokk-
ur ár sem ókvæntir stríðsmenn.
Það er fyrst að giftingu lokinni
sem þeir verða fullgildir þegnar í
þjóðfélaginu.“
[Lawrence Clarke o.fl.: Mannlíf á
jörðu. Reykjavík 1983. Bls. 31.]
Kynþroski – inngangur
að fullorðinsárum
Indverskur Rajput-prins ríður um götur heimaþorps síns klæddur fötum föð-
ur síns. Ferðin er mikilvægur áfangi á ferli hans, opinber staðfesting á þróun
hans frá gelgjuskeiði til Brachmachari, fyrsta manndómsstigs. Jafnframt er
þetta opinber staðfesting þess að hann megi nú lesa ritningar Hindúa og
hann hefur verið sæmdur þræðinum helga, sem táknar andlega fæðingu og
er einungis borinn af yfirstéttunum.
„Þegar unglingar eru teknir í tölu
fullorðinna manna, fara afar víða
fram margvíslegar helgiathafnir.
Oft eru þeir látnir fasta áður, en
trúin á hreinsunarmátt föstunnar
er ævagömul. Í mörgum trúar-
brögðum telja menn sig komast í
sérstakt leiðsluástand og náið
samband við guðdómleg öfl, þeg-
ar þeir eru aðfram komnir af
hungri. Stundum verða ungling-
arnir að dveljast einir sér fjarri
mannabyggðum vikum eða mán-
uðum saman, áður en athöfnin fer
fram. Einnig þetta er forn trúar-
hugmynd, að einveran geri mönn-
um greiðara að ná sambandi við
guði eða leyndardómsfull öfl í til-
verunni. Bar mjög á þessu í
kristninni fyrr á öldum, og þess
gætir í mörgum öðrum trúar-
brögðum, einkum í Asíu. Sjálf
upptakan í tölu fullorðinna er
mjög hátíðleg. Oft fer fram um-
skurn um leið og hörund ungling-
anna er flúrað. Stundum eru tenn-
ur brotnar úr þeim. Víða eru þeir
einnig píndir eða látnir ganga
undir ýmsar þrautir. Hjá sumum
Indíánum í Norður-Ameríku voru
unglingarnir hengdir upp í tágum
eða reipum, sem fest voru í
fleyga, sem stungið var gegnum
vöðvana. Voru þeir látnir hanga
þannig, þar til er þeir misstu með-
vitund, en síðan dregnir meðvit-
undarlausir á böndunum, þar til er
fleygarnir slitnuðu úr holdinu.
Varð þetta ýmsum að bana. Í Suð-
ur-Ameríku voru unglingarnir látn-
ir stinga höndunum inn í maura-
þúfur stórra eiturmaura og halda
þeim þar í alllangan tíma, þótt
sársaukinn væri ægilegur. Einnig
þetta kostaði suma lífið. Hýðingar
voru annars algengar við þessar
athafnir, eins og t.d. tíðkaðist í
Spörtu í fyrndinni. Pyndingarnar
eru að nokkru leyti til að reyna
þolrifin í piltunum, en þær hafa
einnig trúarlega þýðingu. Trúin á
töframátt líkamspínsla er út-
breidd í mörgum trúarbrögðum,
t.d. bæði í kristinni trú og Brah-
matrú. Í æðri trúarbrögðum er
þetta sett í samband við hug-
myndir um umbun, en upphaflega
er pyndingin líklega hugsuð sem
aðferð til þess að komast í sam-
band við guðdómleg öfl.
Þessum pyndingum er að jafn-
aði aðeins beitt við pilta, en ekki
stúlkur. Hjá sumum þjóðum þekkj-
ast ekki þessar hátíðlegu upp-
tökuathafnir. Þær eru t.d. sjald-
gæfar meðal hirðingajþjóða og
íbúa heimskautalandanna.
Unglingar, sem teknir hafa ver-
ið í fullorðinna manna tölu á
ákveðnu árabili (oft 4-5 ára), eru í
sama aldursflokki. Hafa aldurs-
flokkar þessir mikla þýðingu hjá
mörgum þjóðum, og halda þessir
menn hópinn alla ævi, ekki ósvip-
að því sem sambekkingar í skóla
gera oft með menningarþjóð-
unum. Meðal hernaðarþjóða er
herskyldan oftast byggð á aldurs-
flokkunum. Meðal margra ak-
uryrkjuþjóða er mönnum þó skipt
í flokka eftir efnahag...“
[Ólafur Hansson: Mannkynið. Frumstæðar
þjóðir. Úr bókaflokknum Lönd og lýðir;
XXIII. bindi, fyrri hluti. Reykjavík 1961.
Bls. 66-67.]
Vígsluat-
hafnirnar kost-
uðu suma lífið