Morgunblaðið - 24.03.2001, Blaðsíða 36

36 C LAUGARDAGUR 24. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FYRIR áhrif heittrúarstefnunnar
eða píetismans var fermingin lögleidd
í Danaveldi með konunglegri tilskip-
un. Þetta var árið 1736 en hér á landi
gekk fermingartilskipunin í gildi 1741
og átti eftir að gilda sem lög á Íslandi
fram undir 1990. Tilgangur ferming-
arinnar var sagður tvíþættur, annars
vegar að fræða um sannindi kristin-
dómsins og svo að veita aðgang að
borði Guðs. Til grundvallar
fræðslunni lá bók Lúthers, Fræðin
minni, og þeim til viðbótar átti kon-
ungur að löggilda kver sem útlegði
barnalærdóminn.
„Ponti“ lítur dagsins ljós
Kverið sem nú kemur fram á sjón-
arsviðið er líklega þekktast allra
spurningakvera og jafnframt fyrst til
að hljóta löggildingu konungs. Er þar
á ferðinni „Sannleiki guðhræðslunnar
í einfaldri og stuttri, en þó ánægjan-
legri útskýringu yfir þann Litla
barnalærdóm eður Catechismum
hins sæla doct[oris] Mart[ini] Lut-
heri, innihaldandi allt það, sem sá
þarf að vita og gjöra, er vill verða
sáluhólpinn“. Höfundur var Erik
Pontoppidan og kom bók hans út á
Hólum 1741. Um hana ritar sr. Bjarni
Sigurðsson frá Mosfelli, orðrétt:
„Skemmst er frá því að segja, að
Sannleiki guðhræðslunnar var sú
bók, sem Norðurlandabúar hafa
stuðzt við til undirbúnings fermingar
fremur og lengur en flestar eða allar
aðrar bækur. Bókin var meiður á
guðfræði heittrúarstefnunnar, sem
hafði mikil áhrif á trúarlíf fólks á of-
anverðri 17. öld og fram eftir hinni 18.
Það var og fyrir áhrif þeirrar stefnu,
að ferming var yfirleitt lögboðin í
löndum Lúterstrúarmanna. Kristján
konungur VI. bauð með bréfi 22.
ágúst 1738, að kver þetta, sem gekk
undir nafninu Ponti hér á landi, skyldi
upp tekið í Danmörku og Noregi. Hér
á landi var það löggilt um sömu
mundir og áréttað með bréfi konungs
9. júní 1741, sama dag og ferming var
hér lögboðin. Hingað til höfðu bisk-
upar haft umsjón með hvaða spurn-
ingakver væru notuð, en nú verður
það mál löggjafans, konungsins.
Halldór Brynjólfsson, síðar biskup,
íslenzkaði bókina og þótti miður til
takast, þar sem fróðir menn töldu sig
finna í henni 170 rangar þýðingar og
160 prentvillur að auki. Harboe hafði
þessa prentun með sér, er hann kom
út hingað, og var hún seinna meir
kölluð „Rangi-Ponti“ manna á meðal
til aðgreiningar frá hinum eina sanna
Ponta, sem seinna kom út í þýðingu
Högna prófasts Sigurðssonar… Sr.
Högni hélt þýðingar Halldórs á heiti
bókarinnar, Sannleiki guðhræðslunn-
ar. Var þýðing hans fyrst prentuð í
Höfn 1746. Auk þess kom hún 6 sinn-
um út á Hólum, seinast 1781.
Ekki var Ponta tekið tveimur
höndum, er hann var kynntur hér á
landi. Jafnvel Jón Árnason biskup tók
honum fálega og hnýtti í bókina í
bréfum, enda stóð svo á, að einmitt
um sama leyti og bókin kom hingað
var gjörð seinasta prentun barna-
spurninga hans úti í Kaupmannahöfn.
„Rangi-Ponti“ lá líka vissulega vel við
höggi.
Tíminn líður, allt er í heiminum
hverfult, trúarskoðanir fólksins
breytast. Heittrúarstefnan úreltist,
og Ponti varð með tímanum gamal-
dags.“
Vigfús Jónsson prestur í Miklholti
samdi ágrip af „Sannleika guðhræðsl-
unnar“ og lét prenta það í Höfn 1770 í
því skyni að létta tornæmum börnum
fræðanámið. Bókin var í daglegu tali
nefnd „Vigfúsarspurningar“. En með
bréfi umsjónarráðs kirkna 26. mars
1772 var bannað að láta börn læra
þetta ágrip, þar sem Hólastóll hefði
einkarétt á prentun guðsorðabóka.
„Balli“ öllu skárri en „Ponti“
Næsta barnaspurningakver var
svo prentað í Leirárgörðum 1796 og
nefndist „Lærdómsbók í evangelisk-
um kristilegum trúarbrögðum handa
unglingum“. Höfundur var Nicolaj
Edinger Balle Sjálandsbiskup, en
þýðandi Einar Guðmundsson frá Þór-
laugargerði í Vestmannaeyjum, sem
þá var prestur í Noregi, og var bókin
löggilt hér með kansellíbréfi 25. ágúst
1798. Íslendingum féll þetta kver
hans nokkuð vel í geð, enda hefur það
komið út oftar, eða einum 27 sinnum,
og verið lengur notað hér á landi en
nokkurt annað spurningakver. Síðast
var það prentað í Reykjavík 1882.
Um þetta kver ritar Bjarni frá
Mosfelli:
„Vafalaust var þessi bók bragarbót
frá Ponta, og var höfundurinn talinn
fremur frjálslyndur á sinni tíð, þó að
ekki aðhylltist hann skynsemistrúar-
stefnuna. Magnús Stephensen átti
því ekki gott með að sætta sig við
hann, þó að honum þætti hann aug-
ljós framför frá heittrúarstefnu
Ponta. Árið 1807 kom út breytt út-
gáfa af bókinni, kom fyrst í stað út á
vegum Landsuppfræðingarfélagsins.
Þar eru gjörðar nokkrar „endurbæt-
ur“ á trúarjátningunni og fræðunum.
Vafalaust var þessi breyting í anda
Magnúsar, þó að prentaranum væri
um kennt, en í næstu útgáfu var bók-
in færð til fyrra horfs. Varð mikið
fjaðrafok út af þessari „endurbót“
kversins.“
Tossakverið
Árið 1849 kom út í Danmörku kver
eftir Carl Frederik Balslev sem var
löggilt þar í landi við hlið kvers Ball-
es. Það hét fullu nafni „Lúthers kat-
ekismus með stuttri útskýringu.
Lærdómsbók handa ófermdum ung-
mennum“. Balslev var sóknarprestur
og prófastur fram eftir aldri en 1867
varð hann biskup í Rípum í Dan-
mörku. Bókin naut mikilla vinsælda í
heimalandinu og til marks um það má
nefna, að þar kom hún út 137 sinnum
á 80 árum. Ólafur Pálsson dómkirkju-
prestur sneri henni á íslensku og var
hún útgefin 1854 og löggilt við hlið
Balle. Hér á landi var þessu kveri
ekki tekið jafnfeginsamlega og í Dan-
mörku og fékk raunar nokkuð vondar
móttökur. Einn meginkosturinn á
kveri Balles hafði þótt vera sá, að
heimilin gátu hjálpað börnunum að
tileinka sér efni þess án aðstoðar
fræðara. Kver Balslevs gerði hins
vegar ráð fyrir, að kennari væri nær-
tækur til að skýra efni þess og hent-
aði því illa til sjálfsnáms. Sumir hefðu
talið það kost, að lærdómskver Bals-
levs var styttra en Balles en andstæð-
ingar þess vildu meina að ástæðan
væri sú, að það væri einkum ætlað
tornæmum börnum, og af því dró
kverið heiti sitt í munni almennings
og var kallað tossakverið. Og þessi
nafngift varð enn til að ala á óánægju
manna með bókina. Af þessu leiddi,
að spurningabörn notuðu ekki öll
sama kver, þar sem Balle var enn í
gildi, og olli það nokkrum glundroða í
fræðslumálunum. Balslev kom aðeins
fjórum sinnum út hér á landi á ár-
unum 1866-1872.
Fermingin
lögboðin
Þetta spurningakver var prentað í
Leirárgörðum 1796 og nefndist
„Lærdómsbók í evangeliskum
kristilegum trúarbrögðum handa
unglingum“. Höfundur var Nicolaj
Edinger Balle Sjálandsbiskup. Bók-
in var löggilt hér með kansellíbréfi
25. ágúst 1798. Íslendingum féll
þetta kver nokkuð vel í geð, enda
hefur það komið út oftar, eða einum
27 sinnum, og verið lengur notað
hér á landi en nokkurt annað kver.
„Sannleiki guðhræðslunnar í ein-
faldri og stuttri, en þó ánægjanlegri
útskýringu yfir þann litla barnalær-
dóm eður Catechismum hins sæla
doct[oris] Mart[ini] Lutheri, inni-
haldandi allt það, sem sá þarf að
vita og gjöra, er vill verða sáluhólp-
inn.“ Höfundur var Erik Pontoppidan
og kom bók hans út á Hólum 1741.
Hún var þó yfirleitt bara kölluð
„Ponti“. Hér sést titilblað útgáfu
hennar frá 1769.
SAGA FERMINGARKVERANNA
Magnús Bl. Jónsson fæddist á
Efri-Ey í Meðallandi og var
prestssonur. Síðar gerðist hann
prestur sjálfur og lifði fram á
95. aldursár. Fermingarkverið
reyndist honum erfitt, þegar
hann ungur tók að glíma við
það, en með sérstakri aðferð
lánaðist honum að nema innihald
þess. Í endurminningum sínum
rifjar hann m.a. upp þá daga:
„Þetta vor, 1876, rann upp
hinn mikli dagur, fermingardag-
ur minn. Það mun hafa verið um
fardagaleytið, að eg var fermdur
í Skarðskirkju. Lítið hafði eg
getað sinnt kverinu um vorið
fyrir annríki... Kom mér það nú
vel, að eg hafði ekki svikizt um
lærdóminn um veturinn. Ekki
var laust við að eg kviði fyrir og
væri hræddur um að eg væri bú-
inn að gleyma öllu, enda hafði
eg verið afhuga kverinu allt vor-
ið, allur áhuginn beinzt að störf-
unum. En þá tvo eða þrjá daga,
sem faðir minn tók fermingar-
börnin heim til undirbúnings
undir fermingu og lét mig auð-
vitað vera með þeim við upp-
lestur og spurningar, rénaði ótti
minn talsvert, því að þegar þau
gátu ekki svarað lét hann mig
svara fyrir þau, og gat eg það
oftast. En svo varð eg aftur
meira en lítið skelkaður, er eg
var leiddur fyrstur að grátunum,
og meðhjálparinn rak mig á
undan sér allt upp að altari, sem
nr. 1, sem þýddi það að byrja
skyldi jafnan á mér, og var
hræddur um, að eg mundi ekki
haga mér rétt. En allt fór þetta
betur en á horfðist, og var eg
ánægður við sjálfan mig og allt
saman þegar lokið var, þó karl
faðir minn hlífði mér ekki og, að
því er mér fannst, heimtaði
meira af mér en hinum börn-
unum.
Og nú var eg þá orðinn maður
sem svo er kallað.“
[Magnús Bl. Jónsson: Endurminn-
ingar I. Reykjavík 1980. Bls. 188–
189.]
„Og nú var eg
þá orðinn
maður sem
svo er kallað“
Magnús Bl. Jónsson, þá orðinn
prestur.