Morgunblaðið - 26.07.2001, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 26. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
STJÖRNUGRÍS hf. á Kjalar-nesi, sem rekið hafðisvínabú að Vallá í nokkurár, keypti 3. maí 1999, jörð-
ina Mela í Leirár- og Melahreppi í
Borgarfjarðarsýslu, 500 hektara að
landrými, í þeim tilgangi að reisa þar
svínabú. Ætluðu eigendur fyrirtæk-
isins að ala grísi á búinu, sem fluttir
yrðu þangað frá búi fyrirtækisins að
Vallá og svínabúi að Hýrumel í
Hálsasveit í Borgarfjarðarsýslu. Alls
var gert ráð fyrir 8.000 grísum sam-
tímis á búinu að Melum eða um
20.000 á ári.
Fyrirtækið hóf þegar undirbúning
að byggingu og starfrækslu búsins,
lét gera uppdrætti af jörðinni og
jarðarhúsum og lét vinna deiliskipu-
lag af lóð á jörðinni, þar sem búið
skyldi reist. Var deiliskipulagið sam-
þykkt af hreppsnefnd Leirár- og
Melahrepps 30. júlí 1999.
Töldu framkvæmdir hafa um-
talsverð umhverfisáhrif
Nágrannar hins fyrirhugaða
svínabús, Jón Kr. Magnússon og
fjölskylda hans á Melaleiti í Leirár-
og Melahreppi, sem er næsti bær við
umrædda jörð, sendu Siv Friðleifs-
dóttur umhverfisráðherra bréf
vegna hins auglýsta deiliskipulags
og gerðu fjölmargar athugasemdir
við framkvæmdirnar. Töldu þau að
framkvæmdirnar og rekstur búsins
gætu haft í för með sér umtalsverð
áhrif á umhverfi, náttúruauðlindir
og samfélag og vísuðu til 6. gr. þá-
gildandi laga um mat á umhverfis-
áhrifum nr. 63/1993.
Í ítarlegri greinargerð sinni bentu
þau m.a. á að verksmiðjubúskap
fylgdu óhjákvæmilega áhrif á um-
hverfi. ,,Þar sem fjöldi dýra er alinn
á tiltölulega litlu svæði verður til
óeðlilega mikið magn af úrgangi,
miðað við það sem áður er þekkt í
landbúnaði. Þar sem reynsla er kom-
in á verksmiðjubúskap eru ógnvæn-
legar afleiðingar farnar að koma í
ljós. Mengun af úrgangi frá búum
kemur fram bæði í lofti, láði og legi,“
sagði í bréfinu. Var einnig vísað til
þess að í nágrannalöndum, s.s. í
Danmörku, verði allar tillögur um
svínabú sem eru stærri en 250 dýra-
einingar að fara í umhverfismat og
skv. tilskipun Evrópusambandsins
beri að setja tillögur að svínabúum,
sem eru stærri en 3 þús. alisvín, í
umhverfismat.
Geir Gunnar Geirsson, fram-
kvæmdastjóri Stjörnugríss, vísaði
flestum gagnrýnisatriðum Melaleit-
isfjölskyldunnar á bug í bréfi sem
hann sendi til umhverfisráðherra.
Svínabú ekki matsskyld sam-
kvæmt eldri lögum
Framkvæmdir af því tagi sem
Stjörnugrís hafði í undirbúningi
voru ekki á meðal þeirra matsskyldu
framkvæmda sem taldar voru upp í
eldri lögum um mat á umhverfis-
áhrifum en í 6. grein þeirra laga var
umhverfisráðherra veitt heimild, að
fengnu áliti skipulagsstjóra, að
ákveða að tilteknar framkvæmdir,
sem kynnu að hafa í för með sér um-
talsverð áhrif á umhverfi, náttúru-
auðlindir og samfélag, yrðu háðar
umhverfismati, þótt þær væru ekki
taldar upp í lögunum. Skipulags-
stjóri lagði í framhaldi af þessu til við
umhverfisráðherra að bygging og
rekstur svínbús Stjörnugríss þyrfti
að sæta mati á umhverfisáhrifum.
Eigendur Stjörnugríss töldu nú orð-
ið ljóst að fyrirtækið fengi ekki út-
gefin byggingar- og starfsleyfi fyrir
svínabúi af þeirri stærð, sem upp-
haflega var fyrirhugað á Melum, og
ákváðu þá að sækja um byggingar-
leyfi fyrir öðru húsinu af tveimur
sem til stóð að reisa og starfsleyfi
fyrir 2.950 grísa búi.
Eftir að hafa leitað umsagna
vegna tilkynningar nágrannanna á
Melaleiti tók umhverfisráðherra þá
ákvörðun 30. ágúst 1999 að bygging
og rekstur svínabúsins skuli sæta
mati á umhverfisáhrifum á grund-
velli 6. greinar laga um mat á um-
hverfisáhrifum. Þessu mótmælti lög-
maður Stjörnugríss harðlega og
höfðaði fyrirtækið dómsmál til að fá
ákvörðun ráðherrans hnekkt.
Var umhverfisráðherra sýknaður
með dómi héraðsdóms 23. desember
sama ár, en með dómi Hæstaréttar
Íslands 13. apríl 2000, var ákvörðun
ráðherrans felld úr gildi. Komst
Hæstiréttur að þeirri niðurstöðu að í
6. grein laganna hefði umhverfisráð-
herra fengið vald til að ákveða að til-
teknar framkvæmdir verði háðar
mati og svo víðtækt og óheft framsal
löggjafans á valdi sínu til fram-
kvæmdavaldsins stríði gegn ákvæð-
um stjórnarskrár um friðhelgi eign-
arréttar og atvinnufrelsi og sé því
ólögmætt.
Stjörnugrís sækir um leyfi til
stækkunar búsins
Heilbrigðiseftirlit Vesturlands
hafði er hér var komið sögu gefið út
starfsleyfi fyrir 2.950 grísi í svínabúi
Stjörnugríss á Melum en daginn eft-
ir áðurnefndan dóm Hæstaréttar,
sótti Stjörnugrís um byggingarleyfi
og breytingu á starfsleyfi vegna
stækkunar búsins, í þá stærð sem
upphaflega hafði verið ráðgerð, þar
sem ljóst þótti af dóminum, að ráð-
herra hafði verið óheimilt að taka
ákvörðun um, að búið skyldi háð
mati á umhverfisáhrifum. Í starfs-
leyfisumsókninni kom fram, að
Stjörnugrís hefði í hyggju að vera
með um 7.840–8.960 svín á hverjum
tíma í tveimur húsum.
Byggingarnefnd veitti byggingar-
leyfi vegna viðbótarframkvæmd-
anna 15. maí 2000 og heilbrigð-
isnefnd Vesturlands sendi
Skipulagsstofnun bréf 17. sama
mánaðar þar sem fram kom það álit
nefndarinnar að ekki þyrfti, í sam-
ræmi við dóm Hæstaréttar, að fara
fram mat á umhverfisáhrifu
stækkunar svínabúsins
starfsleyfi yrði veitt.
Þegar hér var komið sö
Alþingi samþykkt ný lög u
umhverfisáhrifum, þar sem
er á um að stöðvar, þar sem
þauleldi svína með 3.000 st
alisvín eða fleiri, skuli áva
mati á umhverfisáhrifum
gengu hins vegar ekki í gil
6. júní.
Í svari Skipulagsstofnuna
var vísað til þessara nýsettu
mat á umhverfisáhrifum og
álit stofnunarinnar að óhei
að gefa út starfsleyfi fyr
skurður um mat á umhverfi
lægi fyrir. Var því svo aftur
af hálfu Skipulagsstofnu
rekstur svínabúsins væri
matsskyld framkvæmd“ sa
nýju lögunum.
Nefndin leitar álits ráð
áður en starfsleyfi er
Heilbrigðisnefnd Ve
ákvað á fundi 9. júní 2000 a
fyrirliggjandi starfsleyfisdr
úruvernd ríkisins, fjölsk
Melaleiti o.fl gerðu athugas
starfsleyfisdrögin og 10. á
heilbrigðisnefndin þá ákv
leita álits umhverfisráðher
hvort breytingar á s
Stjörnugríss þyrftu að sæ
umhverfisáhrifum.
4. september sendu sv
menn umhverfisráðuneytis
brigðisnefndinni svarbré
hönd ráðherra, þar sem g
frá því að ráðuneytið hefði k
þeirri niðurstöðu að stækk
búsins á Melum félli undir n
um mat á umhverfisáhrifum
inu var vísað til nýgengins ú
umhverfisráðherra í máli
isins Salar Islandica sem s
um starfsleyfi vegna sjókv
laxi í Berufirði. Líkt og
Stjörnugríss barst umsókn
Hæstiréttur ógilti tvisvar stjórnsýsluúrskurði umhver
Fékk starfsleyfi
irbýr bótakröfur
Stjörnugrís ætlar að stækka nýtt svínabú sitt á Melum og ala
20 þúsund grísi á ári.
Svínabúið Stjörnugrís á Melum fékk í
starfsleyfi til stækkunar búsins rúm
tveimur árum eftir að fyrirtækið lag
fyrst fram umsókn sína. Úrskurður s
umhverfisráðherra í síðustu viku gen
þvert á fyrri niðurstöður umhverfisrá
neytis og Skipulagsstofnunar. Eigen
Stjörnugríss undirbúa skaðabótakröf
hendur ríkinu. Ómar Friðriksson re
atburðarásina í samskiptum Stjörnug
og umhverfisyfirvalda.
KLÚÐUR Í HVALVEIÐIRÁÐI
Samskipti Íslands og Alþjóðahval-veiðiráðsins eru orðin hið verstaklúður. Það var röng ákvörðun á
sínum tíma að ganga úr ráðinu og bætti
stöðu Íslands ekki á nokkurn hátt. Norð-
ur-Atlantshafssjávarspendýraráðið
(NAMMCO), sem stofnað var í kjölfar
úrsagnar Íslands úr hvalveiðiráðinu, öðl-
aðist aldrei þá stöðu eða trúverðugleika,
sem þurfti til að hægt væri að byggja
ákvörðun um að hefja hvalveiðar á nýjan
leik á samþykktum þeirrar stofnunar.
Morgunblaðið lagðist frá upphafi gegn
úrsögn Íslands úr Alþjóðahvalveiði-
ráðinu. Blaðið færði m.a. þau rök fyrir af-
stöðu sinni að lítil ríki yrðu að afla mál-
stað sínum fylgis innan viðurkenndra
alþjóðastofnana og að sú ákvörðun að
hverfa frá samstarfinu innan hvalveiði-
ráðsins væri ekki í neinu samræmi við
starfshætti Íslands í öðru alþjóðlegu
samstarfi. Blaðið hefur talið að ákvörðun
um að hefja hvalveiðar á nýjan leik verði
eingöngu tekin í sátt við önnur ríki og
slíkt geti aðeins gerzt með því að Ísland
eigi aðild að Alþjóðahvalveiðiráðinu.
Stefnubreyting ríkisstjórnarinnar
fyrr á þessu ári var því ánægjuleg, en í
byrjun júní sl. lýsti Árni M. Mathiesen
sjávarútvegsráðherra því yfir að Ísland
hygðist ganga aftur í ráðið, þó með fyr-
irvara við ákvarðanir þess um hvalveiði-
bann. Ráðherrann benti réttilega á að
„betra sé að vera innan ráðsins og hafa
áhrif á þróun umræðna þar, frekar en að
standa utan við og eiga þess ekki kost að
taka þátt í umræðum á þessum vettvangi
um sjálfbæra nýtingu hvalastofna og
önnur mál, sem tengjast hvalveiðum“.
Það eru auðvitað vonbrigði, að meiri-
hluti aðildarríkja Alþjóðahvalveiðiráðs-
ins skuli nú neita að samþykkja fullgilda
aðild Íslands að ráðinu vegna áðurnefnds
fyrirvara og beita fyrir sig hæpnum lög-
fræðilegum rökum í því efni, svo ekki sé
meira sagt. Það er undarleg staða, þegar
fulltrúar Íslands á fundum ráðsins líta
svo á að við eigum fullgilda aðild að
ráðinu, en meirihluti ráðsins og fundar-
stjóri ganga framhjá þeim við atkvæða-
greiðslur. Svo mikið er víst að þetta
ástand er engum í hag og greiðir sízt fyr-
ir uppbyggilegum og málefnalegum
umræðum um hvalveiðar eða hvalavernd.
Hitt er svo annað mál að þótt afstaða
meirihluta ráðsins byggist á hæpnum
þjóðréttarlegum grunni, færir hún okkur
enn og aftur heim sanninn um að við er-
um langt frá því að sannfæra umheiminn
um réttmæti þess að hefja hvalveiðar á
nýjan leik. Það væri því afar varasamt að
taka ákvörðun um slíkt. Viðbrögð ráðsins
við hvalveiðum Norðmanna renna sömu-
leiðis stoðum undir þá ályktun. Við gæt-
um skaðað útflutningsmarkaði okkar fyr-
ir fisk og ferðaþjónustu, auk þess sem
enn er enginn markaður að ráði fyrir
hvalafurðir.
Íslenzkra stjórnvalda bíður það verk
að sannfæra aðildarríki Alþjóðahval-
veiðiráðsins um að Ísland eigi rétt á full-
gildri aðild að ráðinu, áður en hægt verð-
ur að hefjast handa um að vinna
efnislegum sjónarmiðum okkar fylgi inn-
an ráðsins. Slíkt er vissulega tvíverkn-
aður og hefði ekki þurft að koma til, hefði
Ísland ekki sagt sig úr ráðinu á sínum
tíma.
HAGFRÆÐILEGT MAT
Á VERÐMÆTI HÁLENDISINS
Í tengslum við umræðu um fram-kvæmdir á hálendi Íslands, hefur
nokkuð verið rætt um vægi þeirra verð-
mæta sem felast í þeim ósnortnu nátt-
úruperlum sem fórnað yrði. Hér á landi
hefur þó mörgum reynst erfitt að koma
auga á raunveruleg efnahagsleg verð-
mæti í landslagi á öræfunum, þótt víða
hafi verið þróaðar leiðir til að meta þau
gæði til fjár. Carl F. Steinitz, prófessor í
landslagsarkitektúr við Harvard-há-
skóla, sem í síðustu viku hélt tvo fyr-
irlestra á vegum Háskóla Íslands og
rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og
jarðvarma, sagði í viðtali við Morgun-
blaðið í gær að Íslendingar standi nú
frammi fyrir því hvort þeir ætli að láta
hugsanlegan efnahagslegan ávinning til
tiltölulega skamms tíma ráða ferðinni
hvað hálendið varðar, eða hvort þeir
hyggist líta til menningar- og efnahags-
legs ágóða til lengri tíma.
Steinitz hefur þriggja áratuga reynslu
í því að leggja mat á gildi landslags og
hefur unnið að fjölda verkefna víða um
heim á því sviði. Í viðtalinu segir hann að
margar aðferðir séu notaðar við að meta
verðmæti landslags út frá hagfræðileg-
um forsendum og fram kemur að hann
telur að efnahagsleg rök mæli frekar
með uppbyggingu ferðamannaiðnaðar á
umræddu svæði hér á landi en virkj-
unum. Þar felist ávinningur til mun
lengri tíma auk þess sem ferðamanna-
iðnaður krefjist ekki mikilla fjárfest-
inga, öfugt við virkjanir. Það er umhugs-
unarvert að Steinitz bendir einnig á að
þegar fram líða stundir úreldist öll
tækni, og að kostnaður við að fjarlæga
verksmiðjur eða orkuver er ekki tekinn
með í arðsemisútreikningum slíkra
framkvæmda.
Hann telur að Ísland hafi mikla mögu-
leika í ferðaþjónustu en jafnframt að
ferðaþjónusta og virkjunarframkvæmdir
geti átt samleið. Sérstaða hálendisins á
Íslandi byggist að hans mati á svæðinu
sem heild og þeirri fjölbreytni sem þar
ríkir, fremur en einstökum stöðum innan
heildarinnar. Steinitz telur því að ef sú
heild yrði rofin með því að ganga á ein-
staka hluta hennar, sé hætta á að þeir
ferðamenn sem nú sækjast eftir að koma
hingað snúi sér annað. Það er gagnlegt
og lærdómsríkt að kynnast viðhorfum
sérfróðra manna í þessum efnum, þótt
Morgunblaðið kunni ekki að meta þá
skoðun Steinitz að leggja eigi veg þvert
yfir hálendið eða í kringum það. Sú af-
staða stangast óneitanlega á við þau við-
horf, sem hann lýsir að öðru leyti.
Þar sem iðnvæðing hófst mjög seint
hér á landi hafa Íslendingar fram að
þessu ekki þurft að búa við þau skilyrði
sem skapast í umhverfi sem búið er að
umbylta í þágu iðnaðar, eins og flestar
vestrænar þjóðir. Þeir hafa því ef til vill
ekki fyrr en nýlega gert sér góða grein
fyrir því hversu verðmæt eign hálendið
er og að áætlanir varðandi ráðstöfun
þess geti rýrt það verðmæti um alla
framtíð. Það kemur því ekki á óvart að
Steinitz álítur að vandamál Íslendinga í
umræðu um nýtingu hálendisins sé að
hluta til það að sumir álíti hálendið
hversdagslegt og verðlaust. Líklegt má
þó telja að ef efnahagsleg rök benda til
þess að varðveisla ósnortins víðernis sé
ekki síður arðbær en aðrar og afdrifa-
ríkari framkvæmdir tengdar stóriðju, þá
myndu flestir Íslendingar kjósa að
vernda hálendið óbreytt. Það er því afar
mikilvægt að fylgja fordæmi annarra
þjóða eins og Steinitz bendir á, skil-
greina hagfræðilegt verðmæti hálendis-
ins í sinni ósnortnu mynd og fá þannig
yfirsýn yfir alla þætti þessa máls áður en
endanlegar ákvarðanir eru teknar.