Morgunblaðið - 10.08.2001, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. ÁGÚST 2001 25
„ÁSIGKOMULAG löggjafarinnar á
Íslandi á 18. öld var mjög bágborið
þrátt fyrir ýmsa viðleitni á síðustu
áratugum aldar-
innar til umbóta,
einkum á sviði
refsiréttar og
réttarfars. Það
má því segja að
með stofnun
Landsyfirréttar-
ins hafi orðið
gagnger breyt-
ing,“ segir Sigurð-
ur Líndal fyrrver-
andi lagaprófessor. Að sögn hans
voru dómar á Alþingi skipaðir einum
konunglegum embættismanni, en í
yfirréttinn varð þegar hér var komið
að kveðja „meðdómendur úr ferða-
mannaslangri sem statt var á lög-
þinginu,“ svo að notuð séu orð Magn-
úsar Stephensens.
„Miklu olli um bágborið ástand í
réttarfari, að Alþingi kom saman ein-
ungis fáa daga á ári og ef máli var
ekki lokið þá frestaðist það til næsta
árs. Þetta gat endurtekið sig, þannig
að mál drægjust óhæfilega þar til
dómur gekk. Þetta breyttist við stofn-
un Landsyfirréttarins,“ segir Sigurð-
ur og bendir á að rétturinn hafi verið
skipaður mjög hæfum dómurum, allt
hafi þetta verið valinkunnir lögfræð-
ingar. Hann álítur að þetta hafi þýtt í
fyrsta lagi miklu öruggari málsmeð-
ferð og í öðru lagi mun greiðari úr-
lausn mála. „Þannig að þó að það væri
eftirsjá í Alþingi þá er náttúrlega eng-
inn vafi á því að þarna var stigið gríð-
arlegt framfararspor í réttarfari á Ís-
landi.“
Engin raunveruleg skil
milli Landsyfirréttar og
Hæstaréttar Íslands
Landsyfirréttur starfaði samfleytt
fram í desember 1919, þegar Hæsti-
réttur Íslands tók við og segir Sig-
urður að Hæstiréttur hafi í raun verið
beint framhald Landsyfirréttar.
Dómararnir þrír hafi farið yfir í
Hæstarétt, auk þess sem tveimur hafi
verið bætt við. „Þeir voru upphaflega
skipaðir fimm, en svo var skorið niður
í þrjá síðar vegna sparnaðar. Það má
segja að þarna hafi engin raunveruleg
skil verið á milli Landsyfirréttar og
Hæstaréttar, nema að í Hæstarétti
var tekinn upp munnlegur málflutn-
ingur en hafði áður verið skriflegur.
Ég held að það megi segja að undir
lokin hafi Landsyfirrétturinn verið í
reynd orðinn hæstiréttur því það var
afar fáum málum skotið til hæstarétt-
ar Dana,“ segir hann og bendir á að
Landsyfirréttur hafi aflað sér mikils
trausts, þótt auðvitað hafi dómar hans
verið gagnrýndir eins og annarra
dómstóla og ekki alltaf staðfestir í
hæstarétti Dana.
Að sögn Sigurðar var kostnaðar-
samt að áfrýja til hæstaréttar Dana
og meðal annars þurfti að þýða mál-
skjöl á dönsku. Hins vegar telur hann
að þetta litla áfrýjunarhlutfall, sér-
staklega er komið var fram á 20. öld,
sé nærtækast að skýra með því að
Landsyfirrétturinn hafi notið vaxandi
trausts og réttarfar yfirleitt á Íslandi.
Hann telur einnig að Landsyfirrétt-
urinn hafi skýrt dóma og átt góðan
þátt í að útrýma þeirri miklu réttar-
óvissu sem ríkt hafði, auk þess sem
upp úr miðri 19. öld hafi verið unnið
mikið löggjafarstarf eins og hvar-
vetna í Evrópu á þessum tíma. End-
urreisn Alþingis 1843 skipti hér miklu
máli.
Sigurður Líndal
lagaprófessor
Gríðarlegt
framfaraspor
í réttarfari
Sigurður
Líndal
„STOFNUN Landsyfirréttar var
mikið framfaraspor og í tilefni þess
að 10. ágúst eru tvö hundruð ár liðin
frá því að réttur-
inn kom fyrst
saman í skólahús-
inu á Hólavelli er
rétt að minnast
sérstaklega á
Magnús Stephen-
sen og þátt hans í
stofnun réttar-
ins,“ segir Garðar
Gíslason, forseti
Hæstaréttar Ís-
lands. Magnús varð lögmaður að
loknu lagaprófi árið 1789 og bendir
Garðar á að hann hafi strax látið til
sín taka við breytingar á dómskerf-
inu hér á landi. Það hafi ekki verið
nógu skilvirkt, auk þess sem aðbún-
aður dómskerfisins á Þingvöllum hafi
verið ófullnægjandi. Að sögn Garðars
höfðu dönsk stjórnvöld á þessu fullan
skilning og skipuðu nefnd til að gera
breytingar á dómsmálum og voru til-
lögur nefndarinnar byggðar á ritgerð
eftir Magnús.
„Magnús var skipaður dómstjóri
Landsyfirréttar og við setningu rétt-
arins flutti hann ræðu og fjallaði þar
um mikilvægi góðra laga. Orð þess-
arar stórmerku ræðu eru enn í fullu
gildi,“ segir hann.
Húsnæðismál
Landsyfirréttarins
Í tilefni afmælisins vill Garðar
einnig minnast á húsnæðismál og
áhrif þeirra, þar sem það hafi verið
húsnæðismál Alþingis á Þingvöllum
sem hafi stuðlað að flutningi þess
þaðan. Hann segir að húsnæðismál
Landsyfirréttar hér í Reykjavík hafi
nú ekki batnað við það fyrst um sinn.
Skólahúsið á Hólavelli hafi verið
gjörsamlega ófullnægjandi og séu af
því margar sögur. „Landsyfirréttur-
inn flutti næst í Austurstræti 4 og
síðar í Austurstræti 22, áður en farið
var í Fanga- og þinghúsið við Skóla-
vörðustíg. Hjörleifur Stefánsson
arkitekt hefur bent mér á að það hafi
átt að reisa sérstakt hús fyrir réttinn
þegar árið 1802. Það var fenginn
danskur arkitekt Magens að nafni og
gerði hann af því teikningar,“ segir
Garðar, en hann telur jafnframt mjög
merkilegt að hefði það verið reist
hefði það verið þriðja steinhúsið í
bænum. Fyrir hafi verið Fangahúsið
við Arnarhól og Dómkirkjan sem þá
hafi verið nýreist. „Þetta hefði því
verið þriðja steinhúsið ef reist hefði
verið í sínum látlausa og einfalda stíl
eins og teikningar sýna. Það hefði því
haft mikil áhrif á byggingar bæjarins
ef af því hefði orðið og má sakna þess
að svo hafi ekki verið gert.“
Garðar Gíslason
forseti Hæstaréttar
Rétt að minn-
ast á þátt
Magnúsar
Stephensens
Garðar
Gíslason
„ÞETTA eru merk tímamót og ég tel
að Landsyfirréttur hafi tvímælalaust
fest dómsvaldið í sessi hér á landi,“
segir Sólveig Pétursdóttir dóms- og
kirkjumálaráð-
herra og bendir á
hversu auðveld
stofnun Hæsta-
réttar Íslands
hafi verið eftir að
Ísland fékk full-
veldi frá danska
ríkinu. Hún telur
að hér hafi þegar
með Landsyfir-
réttinum myndast
stétt lögfræðinga og lögmanna sem
hafi verið þess umkomin að reka nú-
tíma dómstólakerfi.
„Þegar Hæstiréttur Íslands tók
við af Landsyfirrétti fækkaði dóm-
Sólveig Pétursdóttir
dómsmálaráðherra
Festi dóms-
valdið í sessi
hér á landi
Sólveig
Pétursdóttir
stigum í tvö og er svo enn. En sökum
aðstæðna hér á landi var það mögu-
legt, þar sem málafjöldi er ekki það
mikill,“ heldur Sólveig áfram en hún
telur jafnframt að eftir þá breytingu
á íslenska dómstólakerfinu sem gildi
tók 1992 sé það eitt það skilvirkasta í
heimi hvað málsmeðferðartíma
snertir. „Stundum hefur verið rætt
um að fjölga dómstigum á nýjan leik
og á sínum tíma kom fram frumvarp
um millidómstig sem nefnt var „Lög-
rétta“, en ég tel slíkt ekki tímabært
við núverandi aðstæður.“
dsmanna. Sést það einna best á
áfrýjunarmálin hafi verið fá í
ækkaði þeim stöðugt eftir því
Í hæstarétti Dana voru einnig
erðar breytingar á dómum
éttar, þótt auðvitað kæmi það
ttur Dana skar ekki úr öllum
m sem voru hér efst á baugi.
má nefna að árið 1855 vísaði
ér dómsmáli, vegna deilna milli
ta og Thomsens kaupmanns í
en deilan snerist um meinta
kaupmannsins við að fjar-
haug fyrir framan verslun hans
ræti. Hæstiréttur Danmerkur
vísað málinu frá með þeirri
að svo smávægileg atriði yrðu
undir dóminn.“
æðisvandræði framan af
ra sóttist erfiðlega að fá við-
snæði fyrir landsyfirréttinn, en
r komið til bráðabirgða fyrir í
u á Hólavelli. Til stóð að
stakt hús yfir réttinn og gerði
kitektinn Magens af því teikn-
1802. Aldrei varð neitt úr
hússins, þar sem áformin þóttu
arsöm.
ótti vistin í skólahúsinu vera
lögþingshúsinu á Þingvöllum
lega yfir vetrartímann. Þegar
étturinn fluttist í húsið beið
rifs, þar sem það þótti ekki
ft til afnota. Oft þurfti að halda
kólahúsinu fyrir opnum glugg-
um kulda. En réttvísin varð að
gang þrátt fyrir kalt húsnæði
iklar vetrarhörkur í ársbyrjun
u dómararnir nóg og rituðu
yfirvöldum bréf þar sem þeir
ir nýju húsnæði fyrir réttinn.
keypt verslunarhús í Reykja-
ðar varð Austurstræti 4. Hús-
inu var breytt til afnota fyrir landsyfir-
rétt og var hann í þessu húsnæði allt til
ársins 1820. Réttarsalurinn var jafn-
framt um nokkra hríð helsti samkomu-
staður bæjarins, þar sem dansleikir og
leiksýningar voru haldnar. Þá þurfti að
fá bekki úr dómkirkjunni að láni og þótti
sumum það hneykslanlegt að eignir
kirkjunnar og réttarsalurinn skyldu nýtt
með þessum hætti.
Í kringum 1820 fluttist landsyfirrétt-
urinn í gamla stiftamtmannshúsið við
Austurstræti, en árið 1873 fékk rétturinn
húsnæði í hegningarhúsinu við Skóla-
vörðustíg. Þar var rétturinn til húsa allt
þar til hæstiréttur Íslands var stofnaður
árið 1920.
Æðsta dómsvaldið flutt inn í landið
Strax í upphafi var ljóst að Magnús
Stephensen, fyrsti dómstjórinn, ætlaði
sér að taka til hendinni í réttarfarsmál-
um landsmanna og gilti það sama um
flesta þá sem á eftir fylgdu. Landsyfir-
rétturinn starfaði í næstum 120 ár en
síðast kom hann saman 22. desember
1919. Dómurinn hafði mikil áhrif á ís-
lenska réttarþróun og líkt og Kristján
Jónsson, síðasti dómstjóri hins konung-
lega íslenska andsyfirréttar, sagði um
leið og hann sagði réttinum slitið í síð-
asta sinn, „mér virðist sem dómstóllinn
hafi verið á framfaraskeiði allan tímann,
frá því hann hóf starfsemi sína og til
þessa dags.“
Ísland varð fullvalda ríki 1918 og fljót-
lega var ákveðið að æðsta dómsvaldið
skyldi flutt inn í landið með stofnun
hæstaréttar. Hæstiréttur Íslands tók til
starfa strax árið 1920, hann var skipaður
fimm dómurum og var það nýmæli tekið
upp að allur málflutningur skyldi verða
munnlegur. Hinir þrír dómendur lands-
yfirréttarins tóku sæti í hæstarétti og
varð Kristján Jónsson fyrsti forseti rétt-
arins.
tu setningu landsyfirréttarins
í heiðri höfð,
og lýða heill“
Úr bókinni Kvosin
r danska arkitektsins Magens af fyrirhuguðu dómshúsi, sem aldrei var byggt.
fanneyros@mbl.is
Heimildir:
Landsyfirdómurinn 1800-1919 eftir Björn Þórðarson.
Starfið er margt, ræður og ritgerðir
eftir Hákon Guðmundsson.
Einnig stuðst við heimasíðu hæstaréttar Íslands.
Á LÓÐINNI í kringum húsið við Suð-
urgötu, þar sem Guðmundur Pétursson,
fyrrverandi hæstaréttarlögmaður, ólst
upp, eru greinilegar
hleðslur eftir Hóla-
vallaskóla sem þar stóð.
„Húsið sem ég er uppal-
inn í heitir Hólavöllur.
Þetta er bakhús þar
sem Biskupsstofa var
um tíma. Það er númer
20 við Suðurgötu en
stendur sem bakhús við
Suðurgötuna. Það
stendur jafnhátt og
Garðastræti, eða í svipaðri hæð,“ segir
Guðmundur og bendir á að allir geti fund-
ið þessar rústir ef þeir aðeins fletti ofan af
torfþekjunni sem sé yfir þeim. Þessar
rústir séu sem sagt ennþá til staðar í dag
og lítill vandi sé að finna þær.
Guðmundur segir að Jón Þorkelsson
hafi byggt húsið, sem nú standi, 1907 og
nefnt það Hólavöll, því hann hafi vitað að
þarna stóð skólinn eða í sömu lóð. Hann
segist ekki vita hvort skólahúsnæðið hafi
náð inn undir sömu byggingarlóðina en
það hafi verið þarna alveg hjá og hleðslur
undan því séu í lóðinni. „Og þetta skólahús
var fyrsta húsnæði landsyfirréttarins.“
Hleðslurnar af
Hólavallaskóla
standa enn
Guðmundur
Pétursson