Morgunblaðið - 31.08.2001, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 FÖSTUDAGUR 31. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SÚ var tíðin, að boðberar vá-
legra tíðinda voru teknir af lífi.
Ekki er örgrannt um að svo sé enn
ef marka má orð forsætisráðherra
um úrskurð Skipulagsstofnunar
um Kárahnjúkavirkjun. Ráð-
herrann ríður ekki við
einteyming því forseti
Alþingis, Halldór
Blöndal, fetar tröðina
og telur úrskurðinn
þannig unninn að
hann veki ekki traust
og trúir að virkjað
verði á Austurlandi
(Mbl. 4. ág.). Þannig
hafa þeir báðir, for-
seti framkvæmda- og
löggjafarvaldsins gef-
ið tóninn, hvernig fara
skuli með úrskurðinn,
þó í miðaldastíl sé.
Forsætisráðherra hef-
ur bætt um betur og
segir nú úrskurðinn
ólöglegan, án rökstuðnings, og
virðist komast upp með það hjá
fjölmiðlum. Hreinn Loftsson, lög-
fræðingur og fyrrverandi aðstoð-
armaður forsætisráðherra, tekur
að sér að útskýra fyrir lesendum
Morgunblaðsins og áhorfendum
sjónvarpsfrétta RÚV (25. ág.) af
hverju úrskurðurinn sé ólögmæt-
ur. Hann gerir í skrifum sínum lít-
ið úr skoðunum fólks með því að
halda því fram að „þeir sem þurfa
ekki nema 2-3 klukkustundir til að
meta þessar tæpar 300 síður virð-
ist telja hættu á að pólitísk sjón-
armið verði látin ráða ef æðra
stjórnvald kemst að annarri nið-
urstöðu“. Lögspeki Hreins er í
meginatriðum þannig að Skipu-
lagsstofnun sé ekki heimilt að
leggjast gegn framkvæmdum á
þeirri forsendu að upplýsingar og
gögn skorti. Þess vegna sé Skipu-
lagsstofnun „í hrópandi mótsögn
við sjálfa sig“ með því að hafna
virkjuninni á grundvelli upplýsinga
sem séu ófullnægjandi og að stofn-
uninni hafi borið stjórnskipuleg
skylda til þess sbr. 11 gr. laga um
mat á umhverfisáhrifum að óska
eftir frekari gögnum. Ef lögskýr-
ing Hreins á við rök að styðjast,
sem ég efa, ætti niðurstaða kæru-
máls til æðra stjórnvalds, þ.e. um-
hverfisráðherra, að ganga út á það
að Skipulagsstofnun óskaði eftir
frekari upplýsingum frá Lands-
virkjun með rökstuddum hætti.
Það er allt og sumt. Úrskurðum
eða dómum er iðulega vísað aftur
heim í hérað til endurákvörðunar
úrlausnarefnis þyki æðra stjórn-
valdi eða dómstóli gagnaöflun
ónóg. Lögskýring Hreins virðist
því heldur rýr um úrskurð Skipu-
lagsstofnunar og meint ólögmæti
hans. Um hin „faglegu vinnu-
brögð“ Skipulagsstofnunar segir
Hreinn að skrifa megi langt mál en
hann lætur sér aðdróttanir nægja.
Mér þykir miður, eins og mörg-
um, að virkjun við Kárahnjúka sé í
uppnámi. Það er þó heldur lítilsiglt
að hengja bakara fyrir smið. For-
seti Alþingis kvartar undan því
hversu „neikvæður“ úrskurðurinn
er og sumt „barnalegt“ og honum
„finnst raunar að Skipulagsstofnun
sé að reyna að gefa í skyn að hún
ráði yfir sérfræðingum sem standi
sérfræðingum Landsvirkjunar
framar í að meta arðsemi virkj-
ana!“ Það er sérstakt umhugsunar-
efni hvernig æðstu stjórnendur
þjóðarinnar draga endurtekið og
ómálefnalega í efa trúverðugleika
stofnana sem undir þá
heyra og færni opin-
berra starfsmanna til
að gegna störfum sín-
um. Hægt er að vera
sammála þeim Davíð
og Halldóri um að
mikið sé í húfi, ekki
aðeins fyrir Austfirð-
inga heldur lands-
menn alla. Afstaða
þeirra til Skipulags-
stofnunar, sem sinnir
lögboðinni skyldu er
hins vegar dapurleg.
Stjórnvöld bera
stjórnsýslulega
ábyrgð á að stofnunin
starfi faglega og ekk-
ert hefur enn komið fram sem
bendir til annars. Úrskurður henn-
ar er ítarlegur. Þar eru færð fram
rök fyrir þeirri niðurstöðu að fyr-
irhuguð virkjun, eins og málið er
undirbúið, muni hafa í för með sér
umtalsverð umhverfisáhrif og að
ekki sé sýnt fram á að ávinningur
af fyrirhuguðum framkvæmdum
verði slíkur að hann vegi upp veru-
leg, óafturkræf og neikvæð um-
hverfisáhrif af framkvæmdunum.
Í jafn viðamiklu máli og þessu,
þá veltur það á Landsvirkjun að
búa svo um málið við tilkynningu
framkvæmdarinnar til Skipulags-
stofnunar, að þar séu upplýsingar
ítarlegar og greinargóðar. Svo
virðist ekki vera. Fullyrt er að
framkvæmdin verði arðsöm án
þess að orkuverð til álvers liggi
fyrir. Eins og fram kemur í mats-
skýrslu Landsvirkjunar er virkj-
unin lögð fram til mats á umhverf-
isáhrifum óháð markaðssetningu
orkunnar. Skipulagsstofnun getur
einungis tekið tillit til þeirra stað-
reynda sem fram eru settar án
þess að þurfa að skálda í eyður og
göt um efnisatriði sem ekki eru
kynnt eða eru ófullnægjandi. Svo
virðist sem ónógur eða kæruleys-
islegur undirbúningur Landsvirkj-
unar við tilkynningu framkvæmd-
arinnar til umhverfismats sé orsök
þess hvernig málið er komið. Þar
er ekki við Skipulagsstofnun að
sakast, jafnvel þótt stofnunin nýti
sér ekki heimildarákvæði nefndrar
11.gr. laganna til að kalla eftir við-
bótarupplýsingum. Að Skipulags-
stofnun gefi í skyn að hún ráði yfir
sérfræðingum er standi sérfræð-
ingum Landsvirkjunar framar í að
meta arðsemi virkjana er órétt-
mæt ályktun forseta Alþingis, eða
heldur hann kannski að Lands-
virkjun sé óskeikul? Skemmst er
að minnast þess þegar Guðmundur
Ólafsson, hagfræðingur við HÍ,
sýndi fram á að arðsemi Fljóts-
dalsvirkjunar væri neikvæð miðað
við bestu forsendur, þvert á út-
reikninga Landsvirkjunnar. Virkj-
un við Kárahnjúka virtist mörgum
góður kostur, þótt nú sé allt í
hönk, að því er virðist fyrir hand-
vömm Landsvirkjunar. Að sjálf-
sögðu eigum við Íslendingar að
hafa svigrúm til að nýta auðlindir
landsins og það er Alþingis að
ákvarða um kostina. Það verður
hins vegar best gert á grundvelli
faglegra sjónarmiða þar sem fórn-
arkostnaður umhverfisáhrifa er
veginn faglega á móti arðsemi
þeirrar starfsemi sem ráðist er í,
enda liggi hún fyrir, en ekki með
því að vega sendiboða válegra tíð-
inda eða með lagaflækjum og trúa
svo að best sé að virkja.
Handvömm
Lands-
virkjunar?
Skúli Thoroddsen
Höfundur er lögfræðingur.
Virkjanir
Stjórnvöld, segir
Skúli Thoroddsen,
bera stjórnsýslulega
ábyrgð á að stofnunin
starfi faglega.
MJÖG hefur verið
fjallað um virkjun eða
ekki virkjun á Austur-
landi í kjölfar úrskurð-
ar Skipulagsstofnunar
ríkisins á dögunum.
Margt athyglisvert hef-
ur komið fram af hálfu
beggja deiluaðila og
ber mönnum helst sam-
an um að ekki hafi öll
kurl verið komin til
grafar þegar skipulags-
stjóri felldi úrskurð
sinn.
Grein Stefáns Jóns
Hafstein í Morgun-
blaðinu vakti þann sem
hér ritar til nokkurrar umhugsunar
um málið, þó að greinin bjóði ekki
upp á margar spurningar, heldur
fullyrðingar, sem bæði geta verið
réttar og rangar.
Mín stóra spurning er sú hvort að
virkjun við Kárahnjúka og tengt
stóriðjuver á Reyðarfirði þjóni ekki
sjónarmiðum náttúruverndarsinna á
ýmsan hátt. Eftir lestur greinar Stef-
áns hefi ég helst komist að þeirri nið-
urstöðu að svo sé og langar mig til að
varpa fram nokkrum spurningum,
kannski nokkuð leiðandi sumum, og
vil biðja þá sem telja sig almennt
fylgjandi verndun óspilltrar náttúru
að hugleiða.
1. Væri ekki skynsamlegra fyrir
Austfirðinga að virkja eina stóra
virkjun, sem hefði í för með sér jafn-
litla röskun á landi og hin margum-
rædda Kárahnjúkavirkjun, heldur en
að taka til dæmis upp virkjanastefnu
Sunnlendinga, sem hefur fordjarfað
stórum hluta af upplandi þeirra án
þess að fengin orka sé þó nema hluti
af því sem Kárahnjúkavirkjun mun
gefa af sér? Með öðrum orðum: Hef-
ur Kárahnjúkavirkjun ekki í raun
sáralítil neikvæð umhverfisáhrif mið-
að við það afl sem hún kemur til með
að framleiða?
2. Hafa menn kynnt
sér öll þau víðfeðmu
óspjölluðu landsvæði í
Austfirðingafjórðungi,
sem góður möguleiki
væri að varðveita til
frambúðar, einmitt ef
virkjað væri með afger-
andi en vistvænum
hætti, eins og hér er
stefnt að?
3. Erum við ekki að
styðja sjálfbæra þróun
og stöðva sóun fjár-
muna, þegar við stað-
setjum framkvæmdir
sem þessar þar sem
vænta má að þær styðji byggðir, sem
byggjast á frumframleiðslu, fiski-
fangi og landbúnaði, og gætu orðið til
þess að skjóta stoðum undir þjón-
ustugreinar, sem standa völtum fót-
um á viðkomandi svæðum? Með öðr-
um orðum: Er hömlulaus flutningur
fólks úr dreifbýli til borgarkjarna í
samræmi við þá sjálfbæru þróun,
sem nú er boðuð á veraldarvísu?
4. Munu Íslendingar, með þessum
virkjunarframkvæmdum, ekki vera
að leggja góðan skerf til þeirrar
stefnu, sem nú er uppi í heiminum og
miðar að því að taka upp nýtingu
hreinna endurnýjanlegra orkugjafa
en leggja til hliðar mengandi orku-
ver?
5. Er framleiðslu áls ekki stefnt
gegn notkun þyngri málma, sem hafa
í för með sér óþarfa sóun orku, sem
full nauðsyn er að spara eftir því sem
nokkur kostur er?
6. Er það víst að ferðamönnum
geðjist betur að svæðum, þar sem
finna má auðar sveitir, yfirgefna
vinnustaði og draugaþorp, en blóm-
leg héruð og byggðakjarna þar sem
athafnalíf þrífst og menning dafnar?
Ég er sammála Stefáni Jóni að því
leyti að í framkvæmdir þessar skuli
ekki ráðist, nema að fyrir þeim finn-
ist góður fjárhagslegur grundvöllur
og ákvarðanir teknar á faglegum for-
sendum. Landsbyggðinni er það ekki
til góðs að til hennar sé fært gjafafé.
Við höfum gert nóg af slíku síðustu
árin. En þar á móti kemur sá sjálf-
sagði réttur þeirra sem utan höfuð-
borgarsvæðisins búa að fá notið
þeirra auðlinda sem í héraði finnast.
Við mjög lauslega samantekt sýnist
mér að landsbyggðarfólk hafi á síð-
ustu 10–15 árum reitt fram á milli
500 og 1.000 milljarða í formi verð-
rýrnunar eigna, fjárfestingar við bú-
ferlaflutninga, tekjutap og kostnað-
arauka, sem hlotist hefur af
stefnuleysi stjórnvalda í byggðamál-
um. Virkjun við Kárahnjúka og iðju-
ver á Reyðarfirði gæti orðið til þess
að skila brotabroti af þessari fórn
landsbyggðarfólks á altari markaðs-
frelsis, einkavæðingar, hagræðingar
í atvinnulífi og hávaxtastefnu.
Ég er hins vegar ekki sammála
Stefáni Jóni þegar hann telur að
framkvæmdir sem þessar geti komið
í veg fyrir aukna menntun og hindri
sókn okkar til þess að bjóða upp á vel
menntað vinnuafl. Ef um arðbæran
kost reynist hér vera að ræða í at-
vinnulífi, hlýtur hann að skjóta styrk-
ari stoðum undir aðra þætti þjóðlífs-
ins, ekki síst þá sem snúa að eflingu
menntunar og blómgun menningar.
Ef það kemur ekki til með að takast,
er það einfaldlega vegna þess að
þjóðin kann ekki með fé að fara, en
ekki vegna þess að hún muni afsiðast
við frumstæð störf, eins og sumir
stóriðjuandstæðingar vilja halda
fram, án þess þó að geta nefnt því til
stuðnings nokkrar hliðstæður eða
nothæf rök.
Virkjað í þágu
náttúruvernd-
arsjónarmiða
Sigurjón Bjarnason
Höfundur er bókari.
Virkjanir
Ef um arðbæran kost
reynist hér vera að
ræða í atvinnulífi, segir
Sigurjón Bjarnason,
hlýtur hann að skjóta
styrkari stoðum undir
aðra þætti þjóðlífsins.
FYRIR nokkru
skrifaði ég fáeinar lín-
ur hér í Morgunblaðið
og vitnaði til ákvæða
stjórnarskrárinnar.
Það hefur oft hent mig
áður að vitna í það
plagg. En lítil viðbrögð
hafa orðið – eins og
gengur.
Hvernig sem á því
stendur urðu nú við-
brögð.
Þeir sem í mig
hringdu höfðu yfirleitt
það sama að segja: „Nú
er alls staðar verið að
vitna í stjórnarskrána.
Er hún langt mál? Er hún til á
prenti?“
„Hvar fæ ég þessa helv… stjórn-
arskrá keypta?“ sagði einn þeirra,
sem hringdu.
Ég fór að athuga þetta. Og viti
menn: Lög nr. 97/1995 (stjórnar-
skrárbreytingarnar, sem lögðu
grundvöllinn að fyrstu lýðræðislegu
stjórnarskrá landsins) eru nú, rösk-
um sjö árum eftir að þau voru sam-
þykkt (17. júní 1994), eitt best varð-
veitta leyndarmál ríkisins. Texta
stjórnarskrárinnar með áorðnum
breytingum 1944–1995 er ekki að
finna í heilu lagi á heimasíðu Alþing-
is.
Hvergi heldur á heimasíðu dóms-
og kirkjumálaráðuneytisins.
Eins er með heimasíðu Hæsta-
réttar Íslands og annarra dómstóla.
Bókabúðarfólk rek-
ur upp stór augu ef
spurt er um prentaða
útgáfu af stjórnar-
skránni.
Enda mun stjórnar-
skráin hvergi vera
kennsluefni í barna-
eða framhaldsskólum
landsins.
Og það hef ég sann-
reynt að stjórnarskrár-
þekking venjulegs
bandarísks grunn-
skólanemanda er víð-
tækari en samanlögð
vitneskja alþingis-
manna okkar um það
efni.
Ef túlka má réttmætar spurning-
ar almennings nú sem vaknandi
áhuga á lýðræði og varfærna kröfu
um að geta leitað sér fróðleiks um
undirstöður þess, vildi ég í framhaldi
af því benda Alþingi á að setja texta
stjórnarskrárinnar með áorðnum
breytingum, allt til laga nr. 97/1995, í
heilu lagi inn á heimasíðu sína. Ég á
við samfelldan texta núgildandi
stjórnarskrár.
Slíkt hið sama mætti forsætis-
ráðuneytisheimasíðan líka gera.
Svo ekki sé minnst á heimasíðu
dóms- og kirkjumálaráðuneytisins.
Ef einhver bókaútgefandi vildi
sinna þessum nývaknaða áhuga al-
mennings mundi hann/hún vonandi
fá góðfúslegt leyfi Alþingis til að
prenta þennan mikilvæga texta og
selja vægu verði í öllum bókaversl-
unum landsins.
Þá fyrst kæmist almenningur í
snertingu við undirstöður nýfengins
lýðræðis.
Meðan núverandi leynd hvílir yfir
stjórnarskránni verður hætt við því,
að svokallaðar löglærðar stjórnar-
skrármulningsvélar – nokkrir menn
í þjónustu framkvæmdavaldsins –
ráði öllu um túlkunina á þessu mæta
plaggi, sem þjóðin sjálf borgaði þó
gerðina á.
Almenningi er áreiðanlega treyst-
andi til að lesa og skilja þá verð-
mætu eign sína.
Um leið og ég sting upp á því að
nauðsynlegar endurbætur verði
gerðar á þessu sviði vildi ég mega
þakka öllum þeim einstaklingum
sem hringdu inn svona góðar ábend-
ingar.
Flestir þeirra voru mjög kurteisir.
Hvar fæ ég þessa helv…
stjórnarskrá keypta?
Þorgeir Þorgeirson
Útgáfa
Bókabúðarfólk rekur
upp stór augu, segir
Þorgeir Þorgeirson, ef
spurt er um prentaða
útgáfu af stjórnar-
skránni.
Höfundur er rithöfundur.