Morgunblaðið - 06.12.2001, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 2001 39
reiningur
ar annars
avíkur og
ns vegar
s. OR og
amkeppni
erði vart
því skipta
upp í
æru fjár-
ni ágrein-
flutnings-
egar láns-
r þá ekki
V hefur til
d lán til
eð ábyrgð
amleiðslu-
ög og rík-
lánskjör
Lánshæfi
og m.a. á
yrirtækja.
Eiginfjárhlutfall LV er tiltölulega
lágt sé miðað við mörg erlend orku-
fyrirtæki eða um 31% en ríkis-
ábyrgð á lánum hefur vegið þar upp
á móti þannig að lánshæfismat LV
er mjög gott og félagið hefur verið
að greiða vexti sem eru um 25
punktum eða 0,25% ofan á LIBO-
vexti en það eru fljótandi vextir á
millibankamarkaði í Lundúnum.
Eiginfjárhlutfall orkuveitnanna er
mun hærra eða 66% hjá OR og 84%
hjá OS í lok ársins 2000.
Hver vaxtaprósenta
vegur mjög þungt
Fjármagnskostnaður við virkj-
unarframkvæmdir er mjög hár,
rekstrarkostnaður lágur og ending
virkjana mjög löng. Því vegur hvert
prósentustig í vaxtagreiðslum
þungt. Þótt ekki sé samkeppni á
innanlandsmarkaði með raforku á
LV hins vegar vissulega í harðri
samkeppni á erlendum markaði.
Verra lánshæfi og hærri vextir
tákna jafnframt að kostnaðarverð á
raforkunni hækkar sem gerir Ís-
land að síðri kosti fyrir hugsanlega
stóriðju.
Þótt samkeppni á raforkusviðinu
sé nýlunda hér á landi er hún vel
þekkt annars staðar og hefur mjög
verið að ryðja sér til rúms enda er
hún talin stuðla að aukinni skil-
virkni í viðskiptum með raforku að
mati margra sérfræðinga, m.ö.o. að
frjáls markaður með rafmagn, rétt
eins og aðrir markaðir, sé skilvirk-
ari og hagkvæmari en „miðstýrt
kerfi“ eins og hér hefur verið. Viss
hætta sé ævinlega á offjárfestingu
eins og í öðrum miðstýrðum
rekstri.
En ástæðurnar að baki frum-
varpsins eru þó í reynd af tveimur
rótum runnar: annars vegar af hag-
kvæmnistoga en hins vegar, eins og
svo oft áður, erum við Íslendingar
að innleiða tilskipun vegna samn-
ingsins um Evrópska efnahags-
svæðið. Evrópusambandið vill
koma á innri markaði með orku en
þó er er gert ráð fyrir að það verði
gert í áföngum svo raforkugeirinn
geti lagað sig að breyttum skilyrð-
um. Það flækir málin nokkuð að vel
er gerlegt að koma á innri markaði
með raforku í Evrópu en enn sem
komið er eru Íslendingar ekki
tengdir þessum markaði og vart
fyrirsjáanlegt í bráð. Samkeppni út
á við fyrir LV og Íslendinga snýst
því fyrst og fremst um að bjóða hér
upp á hagstætt raforkuverð fyrir
orkufrekan iðnað.
Stofna þyrfti sérstakt sérleyf-
isfyrirtæki um flutninginn
Miðað við frumvarpið sem kynnt
var í fyrra má í sem stystu máli
segja að breytingum, sem stefnt er
að að gera á raforkumarkaðinum,
svipi að mörgu leyti til þeirra
breytinga sem þegar hafa orðið á
símamarkaðinum. Þetta verður
væntanlega gert með því að stofnað
verður sérstakt fyrirtæki sem hef-
ur sérleyfi á flutningi og dreifingu
raforku. Þetta fyrirtæki myndi því
að öllum líkindum taka yfir flutn-
ingskerfi Landsvirkjunar auk
flutningslína sem tengja Nesja-
vallavirkjun og orkuverið í Svarts-
engi við það kerfi. Með þeim hætti
yrðu allar helstu virkjanir landsins
tengdar flutningskerfi sérleyfisfyr-
irtæksins. Raforkuframleiðendur
myndu síðan hafa jafnan aðgang að
flutningskerfinu og sala á rafmagni
út úr kerfinu, á svokölluðum úttekt-
arstað, yrði samkvæmt gjaldskrá
sem væntanlega myndi endur-
spegla þá staðreynd að kostnaður
við raforkuflutning er breytilegur,
bæði að því er snertir úttektarstað
og árstíma.
Raforkukaupendur, jafnt stór-
notendur sem heimilin, myndu þá
geta valið um af hverjum þeir
kaupa raforku. Ef notandinn er til
dæmis á Akureyri og hefur keypt
rafmagn af Akurraf hf. en býðst
mjög hagstætt verð á raforku frá
Reykjavíkurrafmagni hf., þá „tapp-
ar“ Reykjavíkurrafmagn þeirri raf-
orku inn á kerfið og greiðir sérleyf-
ishafanum fyrir flutninginn til
Akureyrar samkvæmt gjaldskrá og
notandinn nyrðra getur þá lýst íbúð
sína upp með „sunnlensku raf-
magni í stað norðlensks áður“.
Samkvæmt frumvarpsdrögunum
verður ekki heldur hægt að neita
virkjunar- og sölufyrirtækjum um
virkjanaleyfi á grundvelli þess að
nægt framboð sé á raforku; mark-
aðslögmálin verða sem sé virkjuð
og verð á raforku breytilegt eftir
framboði og eftirspurn á hverjum
tíma.
Hátt hlutfall raforkufram-
leiðslu til stóriðju hér á landi
Um tveir þriðju hlutar allrar raf-
orku sem framleidd er á Íslandi
fara til stóriðju og er það mun
hærra hlutfall en þekkist í öðrum
löndum. Verð á raforku til stóriðju
er bundið í samningum til langs
tíma og þannig munu nýrri samn-
ingar sem LV hefur gert við ÍSAL,
Norðurál og Járnblendifélagið ekki
renna út fyrr en á árunum 2014 til
2019. Það má því fullyrða að sam-
keppnin muni fyrst í stað aðeins
taka til eins þriðja hluta markaðar-
ins, þ.e. heimila og fyrirtækja ann-
arra en stóriðju.
En til þess að ná fram samkeppni
á þessum hluta markaðarins þarf
að gera kerfisbreytingar sem gætu
haft bein áhrif á vaxtakjör lána
vegna vatnsaflsvirkjana til stóriðju
og eins og menn þekkja af um-
ræðunni um Kárahnjúkavirkjun
munar mikið um hverju prósentu í
lánakjörum. Fjármagnskostnaður
hefur mikil áhrif á kostnaðarverð
raforku en kostnaðarverð hennar
vegur svo aftur mjög þungt í því
hvort erlend fyrirtæki sjái sér hag í
því að ráðast hér í orkufrekan iðn-
að.
Samkeppnin á
innanlandsmarkaði
Fjögur fyrirtæki bera höfuð og
herðar í framleiðslu og sölu á orku,
bæði rafmagni og heitu vatni, hér á
landi. Landsvirkjun er langstærst í
framleiðslu á raforku og á stærsta
hluta flutningskerfisins en selur
mest af sinni raforku í heildsölu.
Velta Orkuveitu Reykjavíkur er
hins vegar nálega jafnmikil og
Landsvirkjunar og OR hefur aukið
sína hlutdeild með sameiningu við
Akranessveitu og þá hefur verið
rætt um sameiningu Hitaveitu
Borgarness við OR. OR hefur því
mjög sterka stöðu í smásölu á höf-
uðborgarsvæðinu og nálægum bæj-
arfélögum. Hitaveita Suðurnesja
og Rafveita Hafnarfjarðar samein-
uðust á árinu en auk þess hafa átt
sér stað viðræður við stærstu orku-
fyrirtækin á Suðurlandi um mögu-
lega sameiningu. Þá bendir margt
til þess að OR og HS ætli sér vax-
andi hlut í framleiðslu á rafmagni,
t.d. með virkjun á jarðhitasvæðum
á Reykjanesi. Til þessa hafa veit-
urnar keypt rafmagn af LV í heild-
sölu og selt í smásölu. Allt ber þetta
að þeim brunni að orkuveiturnar
séu að búa sig undir breyttar að-
stæður, þ.e. vilji tryggja sína mark-
aði sem best og auka styrkleika
sinn með sameiningum sem gerir
þær hæfari til þess að takast á við
raforkuframleiðslu í samkeppni við
Landsvirkjun. Þar sem einungis
verður keppt um einn þriðja hluta
markaðarins hér innanlands að svo
komnu er staða veitnanna á suð-
vesturhorninu óneitanlega mjög
sterk. Þá skiptir auðvitað miklu að
raunveruleg samkeppni í sölu skap-
ist þar. Fái OR og HS t.d. að halda
sérstöðu sinni, þ.e. ef þær fá vera
með dreifingu og sölu á einni hendi
er ólíklegt að virk samkeppni
myndist. Hitt er jafnljóst að veit-
urnar, sem hafa haft takmarkaða
framleiðslugetu á rafmagni, ætla
sér aukinn hluta þar og þá vænt-
anlega á kostnað Landsvirkjunar.
i
andi
r
ði
ka
arnorg@mbl.is
" #"$ ;/
92<
= >:2<
0   2<
07?:2<
* 8:2<
(
8:2<
 77?2<
*  

7
:2< $
7:2<
*
7?:2<
0 
@:2<




  

 
' 
 
/&
* .
 C   
C </ 
F $ 7  9
G   
< 
3  < 0" 
7  8
 : 
. 
C 
< græð-
ri er mér
efs að það
upp á
gnskostn-
verður
m hjá
ynd að
m við nú
ggir okk-
an fjár-
að.“
gir að af-
af því að
sam
ær að
irkjunar
a yrði
pnishæfni
ir stór-
a.
nar
kilvægi
gkerfinu
rkumark-
da Lands-
þættir
m fyr-
rir við-
tta, lágt
fyrirtæk-
burði.
vægt
rnar
dsvirkjun
ð nýta
forku til
að segja
ðað við
nað eigi
hagvöxt á
ökum
i skoðun
ga í það
em hafa
að nýta
orkulindirnar. Við þurfum að gæta
vel að því að breytingar sem gerðar
verða dragi ekki úr getu okkar til
þes að virkja Kárahnjúka, virkja
fyrir Norðurál, ÍSAL eða aðra aðila
sem hefðu áhuga á að reka hér
orkufrekan iðnað.“
Stefán segir að það hljómi mjög
fallega samkvæmt pappírunum
þegar menn haldi því fram að ekk-
ert sé því til fyrirstöðu að skapa
samkeppni á innanlandsmarkaði
með breytingum á starfsemi
Landsvirkjunar, þar sem það sé í
raun ekkert mál að verkefna-
fjármagna orkuframkvæmdir og
ábyrgð eigenda Landsvirkjunar sé
því ekki mikilvæg. „Í þessu sam-
bandi gleyma menn,“ segir Stefán,
„ákveðnum grundvallarstærðum í
sambandi við vatnsorkuna sem
gera það að verkum að verkefna-
fjármögnun hentar mjög illa. Bygg-
ingu vatnsorkuvera fylgir gríð-
arlegur fjármagnskostnaður í
upphafi, rekstrarkostnaður þeirra
er hins vegar lítill og líftíminn mjög
langur eða allt að 80 til 100 ár. Þeir
sem koma að verkefnafjármögnun
hugsa hreinlega ekki svona langt,
sem aftur þýðir að ef Landsvirkjun
ætlaði að byggja sínar fram-
kvæmdir á slíkri fjármögnun myndi
það verða til þess að orkuverðið
yrði það hátt að við værum ekki
lengur samkeppnisfær um stóriðju.
Raunar er það svo að það hefur
ekki verið „hrein verkefna-
fjármagnað“ eitt einasta vatns-
orkuver í hinum vestræna heimi í
langan tíma.“
Stefán segir að burtséð frá flutn-
ingskerfinu hafi menn enn ekki í al-
vöru rætt mögulega uppskiptingu
Landsvirkjunar en ljóst sé að slíkt
myndi strax hafa áhrif á vaxta-
kjörin.
„Við gerum okkur auðvitað grein
fyrir og skiljum vel að það er erfitt
að búa til samkeppnismarkað ef
framleiðsla og flutningur yrði allur
á hendi Landsvirkjunar. En það er
mjög mikilvægt að aðskilja ekki
Landsvirkjun sem efnhagslega
heild og þá fyrst og fremst út frá
lánshæfissjónarmiðum. Í flutnings-
kerfinu er mjög lág arðsemi en
mjög öruggar tekjur og um leið og
þessi þáttur yrði aðskilinn myndi
það veikja Landsvirkjun sem fyr-
irtæki. Við höfum séð fyrir okkur
að búið yrði til sérstakt eign-
arhaldsfélag með dótturfélög sem
sæju annars vegar um flutninginn
og framleiðsluna á raforku en að
lántökurnar færu í gegnum móð-
urfélagið sem áfram myndi njóta
ábyrgðar eigenda sinna. Við höfum
látið meta þennan möguleika og
teljum að Landsvirkjun myndi
halda sama lánshæfi og verið hefur.
En eigi að skipta starfsemi Lands-
virkjunar upp með þessum hætti
þykir okkur eðlilegt að slíkt hið
sama gilti um Orkuveitu Reykja-
víkur og Hitaveitu Suðurnesja en
án þess verður ekki um að ræða
raunverulega samkeppni á neyt-
endamarkaði með rafmagn.“
Stefán segir að meginkjarni
málsins sé sá að ef menn fara að
hræra í uppbyggingu á orkusviðinu
geti það um leið haft áhrif á láns-
hæfi til orkuframkvæmda. „Ef
lánshæfi versnar skerðir það sam-
keppnishæfni okkar á markaðinum
fyrir stóriðju en þar á Lands-
virkjun í beinni samkeppni. Spurn-
ingin er síðan hvort við viljum
áframhaldandi uppbyggingu á stór-
iðju, sem við hjá Landsvirkjun er-
um hallir undir og teljum að efn-
hagslífið kalli á, eða telja menn að
það sé mikilvægara að skapa fulla
samkeppni um lítinn hluta mark-
aðarins?
smuni að tefla
JÓN Ingimarsson hjá
fyrirtækjasviði Ís-
landsbanka segir að
eitt einkenni á orku-
markaði hérlendis
hafi verið það að ríkið
og hið opinbera hafi
verið með beinar
ábyrgðir vegna lán-
veitinga til orku-
framkvæmda. Þetta
hafi meðal annars
þýtt að eiginfjárbind-
ing banka við lánveit-
ingar hefur verið
minni en ef um hefð-
bundin hlutafélög
væri að ræða.
„Ég tel að þó að
komið yrði á samkeppni á raf-
orkumarkaðinum myndi það ekki
óhjákvæmilega breyta áhættu-
flokkun á orkufyrirtækjunum.
Vextir á lánum vegna framkvæmda
yrðu hærri ef ábyrgð yrði afnumin
en það veltur þó einnig á verkefn-
unum og fleiri atriðum, s.s. eig-
infjárhlutfalli fyrirtæksins, þ.e. því
hærra eiginfjárhlutfall þeim mun
betri vaxtakjör að öllu öðru
óbreyttu. Í þessu sambandi yrði þó
jafnframt að hafa í huga að ábyrgð-
argjald til eigenda félli niður.“
Alltaf viss hætta
á offjárfestingu
„Í sjálfu sér getur ábyrgð ríkis
og/eða sveitarfélaga leitt til þess að
menn ráðist í framkvæmdir sem
ekki eru arðsamar eða teldust ekki
arðsamar við eðlileg skilyrði. Slík
staða væri í sjálfu sér óeðlileg. Í
þessu sambandi get ég nefnt að
þegar við hjá Íslandsbanka höfum
komið að orkuverkefnum höfum við
farið þá leið að skoða málið ekki
bara út frá eigandanum heldur
fyrst og fremst út frá verkefninu,
þ.e. hversu gott það er
með tilliti til sjóð-
streymis og annarra
þátta. Vinnubrögðin
eru því með sama
hætti og almennt er í
sambandi við lánveit-
ingar til verkefna.“
Jón segist telja margt
jákvætt í þeim breyt-
ingum sem standa fyr-
ir dyrum á raf-
orkumarkaðinum þótt
ekki liggi enn fyrir
hver útfærslan verð-
ur: „Ég held að í þess-
um breytingum felist
ákveðinn styrkur. Ef
menn ætla t.d. að ráð-
ast í framkvæmdir sem ekki eru
arðbærar verða þeir að tryggja
fjármagn til þeirra með einhverjum
öðrum hætti. Það er ekki skyn-
samlegt að ráðist sé í verkefni í
skjóli þess að þau séu með rík-
isábyrgð.“
Jón segir að menn megi ekki
bara horfa til þess að breytingarnar
kunni að leiða til hækkunar á vöxt-
um á lánum til orkuframkvæmda.
„Í sumum tilvikum þarf slík hækk-
un ekki að koma fram, því góð verk-
efni eiga að geta staðið á eigin for-
sendum. Hagkvæm orkuverkefni
hjá sveitarfélögum geta verið verið
með jafngóðum vöxtum eða betri
en sveitarfélagið almennt nýtur og
tryggingar vegna lána koma þá
fyrst og fremst fram í gegnum
verkefnið sjálft.“
Hægt að endurfjármagna
arðsöm verkefni
Þegar hann er spurður um
vandamál vegna langs lánstíma
vegna vatnsaflsvirkjana segir Jón
að almennt séu slík verkefni af-
skrifuð á lengri tíma en sem nemur
lánstíma þeirra lána sem tekin eru
til framkvæmdanna.
„Menn voru einfaldlega með af-
borgunarferli sem miðaði við lengri
tíma og tóku síðan ný lán þegar
lánstími upphaflegu lánanna rann
út.
Að vissu marki var minni áhætta
eins og kerfið var. Sá sem veitir lán
til orkuframkvæmda nú gerir sér
væntanlega grein fyrir að þegar
lánstíminn rennur út þá losni hann
ekki frá málinu nema einhver annar
komi inn. Ég get hins vegar ekki
séð að þetta þurfi að breytast eða
verða óyfirstíganlegt vandamál.“
Jón álítur aftur á móti að al-
mennt muni lánveitendur gera
meiri kröfur um upplýsingar varð-
andi verkefnin sjálf og alla þætti
sem þau snerta.
„Sú krafa mun gera öll vinnu-
brögð við undirbúning orkuverk-
efna enn agaðri og mér finnst í raun
og veru að menn verði að líta á það
sem styrk fremur en eitthvað nei-
kvætt.“
Breytingar þegar að
eiga sér stað
Jón bendir til dæmis á að þegar
sé búið að breyta nokkrum orkufyr-
irtækjum í hlutafélög. Við þá breyt-
ingu taki eigendur, ríki og sveit-
arfélög, væntanlega ekki ábyrgð á
nýjum skuldbindingum fyrirtækj-
anna og megi það jafnvel ekki.
„Orkufyrirtækin hafa starfað lengi
í sama umhverfi og enn er ekki full-
komlega ljóst hvaða breytingar
verða gerðar eða hver áhrif þeirra
verða. En með tilkomu samkeppni
á raforkumarkaði munu fyrirtækin
í auknum mæli leitast við að dreifa
áhættunni með fleiri aðilum, sér-
staklega hvað undirbúning og rann-
sóknir varðar. Þetta hafa orkufyr-
irtækin þegar gert.“
Jón
Ingimarsson
Ríkisábyrgð óeðlileg