Morgunblaðið - 20.04.2002, Qupperneq 39

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002 39
HUNDRAÐ sinnum á ári
þurfa sprengjusérfræðingar
Landhelgisgæslunnar að
grípa til sérfræðiþekkingar sinnar, gera tund-
urdufl, djúpsprengjur og alls konar sprengjur
aðrar óvirkar, sinna ýmsum verkefnum sem
tengjast heimatilbúnum sprengjum, vinna verk-
efni fyrir varnarliðið, fræða þá sem vinna með
sprengiefni, eyða gömlu dínamíti sem verktakar
hafa geymt svo lengi að það er orðið fljótandi
nítróglíserín og svo mætti lengi telja. Þess utan
nýtist þekkingin til dæmis til að sprengja í loft
upp hluti sem ekki er þörf fyrir lengur og sundra
hvalhræjum, sem geta reynst sjófarendum
skeinuhætt.
Gylfi Geirsson er einn sprengjusérfræðinga
Landhelgisgæslunnar. Reyndar var hann um
langt skeið „Sprengjusérfræðingur-
inn“ í öllum fréttum af athöfnum
Landhelgisgæslunnar á þessu sviði.
Sérfræðingarnir hafa þó verið fjórir
undanfarin þrjú ár og þar áður voru
þeir þrír í áratug.
Sprengjusérfræðingurinn Gylfi
fór á námskeið hjá danska sjóhern-
um árið 1982 og breska sjóhernum
tveimur árum síðar. Í þessi skipti
viðaði hann að sér fróðleik um hefð-
bundin vopn, sem hefur nýst honum
vel í viðureigninni við öll duflin, sem
leynast í sjónum við Íslandsstrendur
frá stríðslokum, auk allra nýlegri
hernaðartóla. Árið 1984 fór hann enn
utan og fræddist af breska landhern-
um um sprengjur hryðjuverka-
manna. Þjálfunin þá var af sama toga
og breskir hermenn fengu, áður en
þeir héldu til skyldustarfa á Norður-
Írlandi. Gylfi og kollegar hans hafa æ síðan sótt
námskeið af ýmsum toga, bæði til Danmerkur
og Bretlands.
„Frá stríðslokum hefur Landhelgisgæslan
haft öll dufl og sprengjur hér við land á sinni
könnu og sent menn á námskeið í meðferð slíkra
gripa,“ segir Gylfi. „Á kaldastríðsárunum fóru
að birtast hér alls konar hlutir aðrir, frá kafbát-
um, herskipum og flugvélum.“
Kaldastríðsgripirnir voru ekki alltaf sprengj-
ur sem þurfti að eyða hið snarasta, heldur skol-
aði hér á land alls konar tækninýjungum, til
dæmis hlustunar- og njósnaduflum frá Rússum,
sem Atlantshafsbandalagið (NATO) hafði mik-
inn áhuga á. „Þessa hluti þurfti þó alltaf að nálg-
ast af varúð, því þeir voru oft búnir sprengju-
hleðslum, sem áttu að springa þegar hluturinn
losnaði frá kafbát eða flugvél, eða eftir ákveðinn
tíma, til að koma í veg fyrir að óvinurinn gæti
kynnt sér hlutinn.“
Gylfi og félagar hans hjá Gæslunni eiga gott
safn tækniupplýsinga um hernaðartól af öllum
toga. „Við erum með handbækur frá NATO og
tæknisamstarf okkar við Dani gerir okkur kleift
að nálgast allar upplýsingar sem við þurfum á að
halda. Við upplýsum þá líka alltaf um allt nýtt
sem við rekumst á. Og við erum sífellt að finna
eitthvað nýtt, í vetur hefur til dæmis borið tölu-
vert á slíku. Þetta eru alls konar rannsóknar-
dufl, sem eru algengari en hernaðarhlutir nú til
dags, enda hefur dregið stórlega úr hernaðar-
umsvifum við Ísland.“
-----
Undanfarna áratugi hefur Landhelgisgæslan
margoft þurft að eyða gömlum sprengjum frá
stríðsárunum. Þar er af nógu að taka. Í hafið frá
austanverðu Íslandi allt að Skotlandi lögðu
Bretar til dæmis 110 þúsund tundurdufl á stríðs-
árunum og Gæslan hefur eytt ríflega tveimur
þúsundum þeirra, sem hefur skolað hér upp á
land eða komið í veiðarfæri íslenskra skipa. Tug-
ir þúsunda dufla voru út af Vestfjörðum. Að auki
eru svo djúpsprengjurnar, sprengjur úr
sprengjuvörpum sem af einhverjum ástæðum
sprungu ekki á sínum tíma, skot úr loftvarn-
arbyssum og fleira.
Nú mætti ætla að þessir hlutir væru allir að
grotna niður í sjó eða á landi, en því er fer fjarri.
„Ætli það séu ekki enn einhverjir áratugir í
það,“ segir sprengjusérfræðingurinn og bendir
á, að jafnvel þótt öflugar stálhlífar morkni loks,
þá þýði það bara að sprengjuhleðslan sé óvarin
eftir. Og sprengiefni lætur ekki deigan síga þótt
aldur færist yfir. „Þessar gömlu sprengjur haga
sér oft allt öðruvísi en til var ætlast. Sprengiefn-
ið getur stundum orðið tregara, en hitt gerist
líka og er reyndar algengara, að það verði miklu
viðkvæmara en upphaflega.“
Fyrir allmörgum árum kom þýskt tundurdufl
til kasta Landhelgisgæslunnar. Ætlunin var að
opna duflið og brenna svo sprengjuhleðsluna,
750 pund af hexameti, sem samsvarar hálfu til
einu tonni af dínamíti. Plastsprengiefni var sett
á duflið, til að sprengja upp lok á því. En duflið
var viðkvæmt eftir áratuga dvöl í Faxaflóa og
því sprakk það í loft upp við atganginn. „Við vor-
um við Súlur á Reykjanesi. Hvellurinn var svo
svakalegur að varnarliðið hélt að stóra stundin
væri runnin upp, enda kalda stríðið í algleym-
ingi, íbúar í Reykjavík heyrðu hvellinn vel og
sprengingin kom fram á jarðskjálftamælum,“
segir Gylfi. Til allrar hamingju hafa sprengju-
sérfræðingar Gæslunnar þá ófrávíkjanlegu
reglu að reikna alltaf með að allt fari á versta
veg og því var enginn nærri duflinu þegar það
sprakk.
-----
Eftir stríð var hægt að ganga að nokkuð góð-
um upplýsingum um hvar duflum var komið fyr-
ir við Íslandsstrendur og því hægt að vara sjó-
menn við ákveðnum svæðum. „Þjóðverjar sendu
sérbyggðan kafbát að Íslandsströndum, en hann
gat borið 66 dufl í hverri ferð. Eftir stríð kom í
ljós að hann hafði komið hingað þrisvar sinnum.
Við höfum góðar upplýsingar um hvar hann
lagði duflin í fyrstu tveimur ferðunum, í Faxa-
flóa og Breiðafjörð, en honum var grandað í síð-
ustu ferðinni, þar sem hann lagði dufl út af Aust-
fjörðum, svo ekki er vitað með vissu hvar hann
bar niður í það skipti. Núna erum við að endur-
skoða handbók sjófarenda, sem við gáfum út fyr-
ir allmörgum árum, en þar verða teikningar af
algengustu duflum og sprengjum og upplýsing-
ar um hvernig bregðast eigi við, komi slíkir grip-
ir í vörpuna.“
Gylfi segir að þótt sjómönnum kunni e.t.v. að
þykja freistandi að kasta duflum aftur fyrir
borð, þá sé slíkt stórhættulegt. Djúpsprengjur
eigi það til að springa um leið og þær lendi í vatni
í annað sinn. Ef það gerist við skipshlið sé voðinn
vís. Og ef menn kasti sprengju aftur á fiskislóð
geti hún farið í vörpu hjá næsta skipi og sé þá
miklu hættulegri en í fyrsta skipti.
-----
Á stríðsárunum gripu menn oft til þess ráðs
að skjóta gat á duflin, þar sem þau velktust í
sjónum. Þegar gat kom á belginn flæddi sjórinn
inn og duflið sökk á hafsbotn. Sum duflanna voru
útbúin með tímarofa, sem gataði belginn eftir
ákveðinn tíma. Þýsku duflin voru öll með 90
daga klukku, en að þeim tíma liðnum sukku þau
til botns. Gylfi efast um að þetta fyrirkomulag
hafi átt rætur að rekja til sérstakrar mann-
gæsku þýskra yfirvalda; líklegra sé að Þjóðverj-
arnir hafi reiknað með að ná yfirráðum hér og
því ekki viljað hafa eigin dufl um allan sjó.
Bandaríkjamenn og Bretar æfðu sig uppi á
landi, á meðan Þjóðverjarnir lögðu dufl í sjó.
Ósprungnar fallbyssukúlur og sprengjur úr
sprengjuvörpum er því enn víða að finna. Banda-
ríkjamenn æfðu sig grimmt við Vogastapa og
skutu inn á hraunið. Fyrir um 16 árum lögðu
þeir mikla vinnu í að hreinsa svæðið og fundu þá
um 600 ósprungnar sprengjur. Og enn eru þær
að finnast. Íslendingar, sem hafa verið bless-
unarlega lausir við mikil afskipti af slíkum grip-
um, eru hættulega fávísir um ógnina. Gylfi kann
sögur af mönnum sem hafa verið með slíkar
sprengjukúlur sem stofustáss, gefið börnum að
leika sér að eða hirt þær í fjöru og geymt undir
rúmi í mörg ár. Vopnfróðari þjóð myndi missa
svefn við slíkt.
-----
Hryðjuverkamenn eru nýrri ógn hér en dufl
og djúpsprengjur. Landhelgisgæslan hefur
fylgst vel með þróuninni og ræður yfir sams
konar búnaði og nágrannaþjóðirnar. Sérbúinn
bíll er troðfullur af öllu sem að gagni gæti komið.
Í honum er m.a. sérstakur hlífðarfatnaður
sprengjusérfræðinga, röntgentæki til að greina
innihald ókennilegra hluta og fjarstýrt vél-
menni, sem hægt er að senda að húsi, láta það
skjóta upp dyrnar og nálgast grunsamlegan
hlut, eins og ætlaða sprengju hryðjuverka-
manna. Vélmenni Gæslunnar, en þau eru tvö,
þekkja flugstöð Leifs Eiríkssonar eins og lófann
á sér eftir fjölmargar æfingar þar innan dyra.
Dufl, djúpsprengjur og
ýmsir dularfullir hlutir
Eftir Ragnhildi
Sverrisdóttur
Gyfi Geirsson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
rsv@mbl.is
fulla ástæðu til að ætla að svo verði.“
Ólafur Ragnar segir Pútín hafa lýst
stuðningi við samvinnu landanna
tveggja á sviði sjávarútvegs og orku-
mála og einnig sýnt áhuga á að Rúss-
ar tækju þátt í þróun áliðnaðar á Ís-
landi. Halldór Ásgrímsson tjáði
Morgunblaðinu að þar væri fyrst og
fremst um að ræða súrálsverksmiðju
sem Rússar hefðu áhuga á að reisa,
en þeir hefðu einmitt komið til lands-
ins fyrir nokkrum mánuðum í því
skyni og m.a. kannað aðstæður á Ak-
ureyri.
Nauðsynlegt að gefa út íslensk
bókmenntaverk á rússnesku
Einnig sagði Ólafur Ragnar að
Pútín hefði lagt áherslu á nauðsyn
þess gefa út íslensk bókmenntaverk
á rússnesku, bæði Íslendingasög-
urnar og önnur yngri verk. „Hann
lýsti miklum áhuga á að endurvekja
menningartengsl okkar á margan
hátt, hvatti m.a. til þess að Íslend-
ingasögurnar yrðu gefnar út í nægi-
legu upplagi í Rússlandi því þær
væru ófáanlegar í búðum. Maður er
ekki vanur því á fundum af þessu
tagi að forseti taki upp hvað fáist í
búðum eða ekki, en það er greinilegt
að hann vill að Íslendingasögurnar
verði aðgengilegar í bókaverslunum
í Rússlandi og telur einnig nauðsyn-
legt að kynna nútímamenningu land-
anna með margvíslegum hætti.“
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra fundaði í gær með Ígor Ív-
anov, hinum rússneska starfsbróður
sínum. „Við áttum mjög góðan fund
og töluðum svo lengi saman aftur
undir borðum í kvöld. Umræðuefnið
var fyrst og fremst fundurinn í
Reykjavík en við fórum einnig yfir
málefni dagsins, en að mínu mati er
alveg ljóst að þessi fundur hefur ver-
ið afskaplega vel undirbúinn af
þeirra hálfu og þau mál sem voru á
dagskrá í haust í minni opinberu
heimsókn komu mjög vel fram núna.
Þeir voru búnir að vinna mjög vel úr
þeim og það er greinilegt að mjög
góður andi er í samskiptum
ríkjanna; ég tel að það hafi smátt og
smátt verið að koma fram eftir að við
náðum samningum um Smuguna.“
Halldór sagði einnig þau vandamál,
sem fyrir hendi væru í samskiptum
landanna, hafa verið rædd, t.d.
vandamál sem tengjast fjármögnun
togara sem endurbyggðir voru á Ak-
ureyri fyrir nokkrum árum. „Á fundi
mínum og Ívanovs í dag var ákveðið
að setja sérstaka nefnd í að leysa það
mál, þannig að ég vænti þess að hér
hafi verið stigið skref í þá átt að leysa
það mál,“ sagði Halldór Ásgrímsson
við Morgunblaðið.
sem þíðan hófst,“ sagði Pútín á
blaðamannafundinum og vísaði til
leiðtogafundar Reagans og Gorbat-
sjofs í Reykjavík árið 1986. Ólafur
Ragnar sagði á eftir við Morgun-
blaðið að á fundi þeirra hefði Pútín
nefnt þetta að fyrra bragði og að sér
þætti gott að heyra það „vegna þess
að ég hef skynjað það hér að sumum
finnst fundur Gorbatsjovs og Reag-
ans hafa á sér dálítið neikvæða mynd
fyrir Rússland; að þar hafi Sovétrík-
in jafnvel byrjað að missa fótfestuna.
Þess vegna er ánægjulegt að Pútín
lítur á leiðtogafundinn í Reykjavík
1986 sem einn af hornsteinum nýrr-
ar heimsmyndar og telur að sam-
komulagið sem gert verður á fund-
inum í Reykjavík í maí á milli
Rússlands og NATO geti orðið nýr
hornsteinn þeirrar heimsmyndar
sem við munum búa við á 21. öldinni,
heimsmyndar sem gerir Rússa og
Íslendinga að bandamönnum, og
sem gerir Bandaríkjamenn og
Rússa að bandamönnum. Hann
nefndi að fyrra bragði að það væri
mikilvægt að utanríkisráðherrarnir
myndu ná saman um texta sam-
komulagsins í Reykjavík; Reykjavík
yrði þannig í annað sinn vettvangur
mikilvægra sögulegra þáttaskila, þó
að leiðtogar ríkjanna myndu stað-
festa samkomulagið endanlega í
Róm síðar í maí.“
Áhugi á súrálsverksmiðju
Á blaðamannafundinum spurði
Morgunblaðið Pútín hvort hann teldi
að Ísland hefði hlutverki að gegna í
þróun sambands Rússa og Atlants-
hafsbandalagsins, NATO. Forsetinn
svaraði því til að samskipti Íslands
við Rússland og Sovétríkin ættu sér
langa sögu, efnahags- og viðskipta-
leg tengsl þjóðanna hefðu verið mun
meiri áður fyrr en nú væri og þar
sem engar hugmyndafræðilegar
hindranir væru lengur á milli þeirra
„ættum við að snúa okkur að því að
þróa samband ríkjanna á nýjan leik.
Ísland er ennfremur í stakk búið, af
landfræðilegum ástæðum, að vera
nokkurs konar brú á ýmsum sviðum.
Ísland er ekki stórt land en stendur
öðrum algjörlega jafnfætis þegar
kemur að því að leysa málefni norð-
ursins. Ísland tekur við formennsku
í Heimskautaráðinu í haust og á
þeim vettvangi verða tekin fyrir ým-
is mál sem varða Rússland, Ameríku
og Evrópu; á sviði umhverfismála,
efnahagsmála og tækni. Og þetta er
ekki tæmandi listi; Ísland gæti verið
mikilvægur hlekkur í keðjunni milli
Rússlands og Bandaríkjanna; við
höfum mikinn áhuga á að samstarf
landanna þróist enn frekar á ýmsum
sviðum og við munum leggja áherslu
á að bein tvíhliða samskipti ríkjanna
eigi eftir að aukast mikið. Ég hef
essi samn-
rrar sam-
sturveldin
ryðjuverk-
ugga
r aukinni
r því sem
sturátt en
ýnt áhuga
vétlýðveldi
og Ólafur
ntanlegan
í morgun
r viðræður
á áhyggjur
samnings.
í Moskvu
ngslum við
hernaðar-
enn. Sam-
Rússa og
erja myndi
um. Pútín
Rússa og
þjóðasam-
n hryðju-
g fyrir út-
og annarra
auðvelda
er þörf.
Rússland
lands árið
l að varpa
na. „Þvert
taður þar
llgrímsson
gun eft-
gurjóna
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, og Lárus Ásgeirsson, fram-
kvæmdastjóri Marels, klippa á borða í gær við opnun skrifstofu Marels
í Moskvu. Ólafur sat einnig kynningarfundi Samskipa og Flugleiða.
mur um aukin
inga og Rússa
adim-
msókn
sson
n for-
íkis-
ði t.d.
um.
ki hins
skapti@mbl.is