Morgunblaðið - 13.07.2002, Síða 32

SKOÐUN
32 LAUGARDAGUR 13. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HÖFUNDUR Reykjavíkurbréfs
gerði eignaraðild að bönkum að
umfjöllunarefni í bréfi sínu sem
birtist í Morgunblaðinu sunnudag-
inn 7. júlí sl. Þar bendir hann á þá
ógn sem steðjar að efnahagskerf-
inu ef ráðandi hlutur í bönkum
kemst á fárra hendur og heldur því
fram að æskilegt sé að „tryggja
með lögum dreifða eignaraðild að
bankakerfinu“. Umræða um þetta
efni hefur farið hátt og nokkuð
víða. Lítið hefur farið fyrir kerf-
isbundinni skilgreiningu á fyrir-
bærinu og fremur haldlítil rök ver-
ið lögð fram fyrir dreifðri
eignaraðild bankanna. Í þessari
grein er ætlunin að leggja fram
einfalda en nokkuð fræðilega
greiningu á viðfangsefninu. Sýnt
verður fram á hvernig hagsmunir
ólíkra aðila, sem að bönkum
standa, stefna í sitt hvora átt,
hvernig kerfi má byggja upp til að
allir stefni að sama marki og rök
færð fyrir því hvers vegna tak-
markið um dreifða eignaraðild að
bönkum leiðir til óhagkvæmni og
óskilvirkni.
Eðli innlánsstofnana – af
hverju þarf ríkisvaldið að
hlutast til um málefni þeirra?
Ein megin ástæðan fyrir tilvist
banka er að þeir draga úr við-
skiptakostnaði með því að leiða
saman lánveitendur og lántakend-
ur. Hagsmunir þessara fjögurra
aðila sem koma að bankastarfsem-
inni; stjórnendur banka, eigendur
þeirra, innlánseigendur og lántak-
andendur, fara ekki alltaf saman.
(1) Innlánseigendur leggja fé sitt
inn á bankareikninga með það fyrir
augum að koma því fyrir á öruggan
hátt. Þeir vilja ekki taka mikla
áhættu en leitast eftir því að koma
í veg fyrir að verðgildi peninganna
rýrni. Þeir kjósa því að lána bönk-
um fé sitt fremur en geyma það
undir koddanum.
(2) Fjárfestar leita hins vegar
eftir lánsfjármagni hjá bönkunum.
Þeir eru í eðli sínu áhættusæknari
en innlánseigendur en hafa trú á
að fjárfestingar þeirra skili hærri
ávöxtun en sem nemur lántöku og
vaxtakostnaði.
(3) Mitt á milli þessara aðila
stendur fjármálastofnunin. Stjórn-
endur banka veita þeim fjárfestum
lánafyrirgreiðslu sem líklegastir
eru til að skila lánsfénu til baka
með sem hæstum vöxtum. Árangur
stjórnendanna mælist í arðsemi
bankanna. Hættan við þetta ferli
er sú að í viðleitni sinni við að há-
marka hagnað bankans taki stjórn-
endurnir meiri áhættu en innláns-
eigendur kæra sig um.
Innlánseigendur eru bæði stór og
sundurleitur hópur, sem á erfitt
með að tryggja eigin hagsmuni í
þessu tilliti. Því þykir ýmsum rétt-
lætanlegt að ríkið komi að þeirri
hagsmunagæslu.
(4) Það þurfa hins vegar einnig
að vera hvatar til að hluthafar
bankanna fái ávöxtun
á fjárfestingu sína.
Með það að leiðarljósi
sér hin títtnefnda
ósýnilega hönd Adams
Smiths um að fjár-
magninu sé veitt í arð-
samar fjárfestingar
sem skila sér í fram-
leiðniaukningu, hag-
sæld og hagvexti fyrir
lýðinn allan.
Réttir hvatar?
Hvernig er hvötum
best fyrir komið í
bankakerfinu svo að
ólík sjónarmið stjórn-
enda innlánsstofnana,
innlánseigenda og hluthafa sé beint
í sömu átt? Fram á tíunda áratug
síðustu aldar var almennt viður-
kennt á Íslandi að ríkið væri best
til þess fallið að eiga og reka
banka. Það hefur þó komið á dag-
inn að slíkur rekstur er óhag-
kvæmur og tefur fyrir kerfisbreyt-
ingum sem annars hefðu átt sér
stað.
Í þessu samhengi er athyglisvert
að skoða alþjóðlega rannsókn La
Porta, Lopez de Silanez, Shleifer,
„Government Ownership of Banks“
(Journal of Finance, Feb. 2002),
þriggja bandarískra prófessora.
Þeir hafa rannsakað sambandið
milli opinberrar eignaraðildar
banka og hagsældar þjóða. Þeir
viðurkenna að sambandið milli
eignarhalds banka og hagvaxtar sé
flókið en sýna það með tölfræði-
lega marktækum hætti að ef eign-
arhlutur ríkisins í bönkum eykst
um 10% dregst þjóðarframleiðsla á
mann saman um 0,24% á ári. Ef
þessar tölur eru færðar yfir á ís-
lenskt efnahagslíf má áætla að
þjóðarbúið hafi orðið af 290 millj-
örðum, á tímabilinu 1970–1995,
sem rannsóknin náði til. Þessar töl-
ur eru framreiknað til ársins 2002
á verðlagi 2002. Þó má ætla að tap-
ið sé meira ef tekið er tillit til fórn-
arkostnaðar Fórnarkostnaður er sá
hagur sem menn verða af þegar
þeir ákveða að verja auði eða tíma
sínum í eitt umfram annað, t.d. á
meðan menn stunda nám fórna
þeir tekjum á meðan. Ísland var
eitt þeirra landa sem rannsökuð
voru.
Stjórnendur innlánsstofnana
og innlánseigendur
Hlutverk ríkisins við að tryggja
hagsmuni innlánseigenda felst að
mestu leyti í rekstri seðlabanka og
fjármálaeftirlits. Seðlabankinn,
sem einn hefur rétt til að gefa út
seðla og mynt, er af mörgum talinn
best til þess fallinn að vera lánveit-
andi til þrautavara (e. lender of
last resort). Víða annars staðar
þjóna tryggingarsjóðir þessu hlut-
verki eða eru millistig áður en
seðlabanki grípur inn í, eins og
FDIC (Federal Deposit Insurance
Company) í Bandaríkjunum eða
tryggingarsjóður Sparisjóðanna.
Hann er sá sem myndi grípa inn í
rekstur banka með auknum lán-
veitingum ef bankakreppa skylli á.
Tilvist seðlabanka
skapar hins vegar
freistnivandamál (e.
moral hazard). Nú
gætu stjórnendur
bankanna leiðst enn
lengra út á áhættu-
skalann og það langt
út fyrir löngun eða
vilja innlánseigenda,
þar sem þeir hafa trú
á að seðlabanki muni
ávallt koma til bjargar
hagsmunum innláns-
eigenda. Til að koma í
veg fyrir þetta vanda-
mál gefur seðlabank-
inn út þau skilaboð að
aðstoð bankans sé
hvorki auðsótt né sjálfsögð, sbr. 7.
gr. laga um Seðlabanka Íslands nr.
36/2001. Þannig gera stjórnendurn-
ir sér grein fyrir því að það sé alls
óvíst hvort seðlabankinn muni
koma einmitt þeim til aðstoðar og
að sérstök skilyrði þurfi að koma
til sem stjórn seðlabanka ákveður
áður en til aðstoðar kemur.
Stjórnendur og eigendur
innlánsstofnana
Nú er það almennt viðurkennt á
Íslandi að ríkisrekstur banka sé
ekki ákjósanlegur. Víðtæk einka-
væðing í bankakerfinu hefur átt
sér stað á skömmum tíma. Mark-
mið hennar er að færa banka und-
an áhrifum stjórnmálamanna sem
gátu nýtt sér bankakerfið til fyr-
irgreiðslu. Þannig er stuðlað að því
að samspil áhættu og ávöxtunar fái
ein ráðið hvaða verkefni bankinn
fjármagnar.
Almenna reglan er sú að þeir
sem kaupa banka í fjárfestingar-
skyni leiti allra leiða til að skila
rekstri bankanna með sem mestum
hagnaði. Nú ráða eigendur bank-
ans stjórnendur til að sjá um dag-
legan rekstur. Það er eigendunum
mikilvægt að stjórnendurnir reki
bankann með hagsmuni eig-
endanna að leiðarljósi en ekki sína
eigin. Það er auðvelt að gera sér í
hugarlund það freistnivandamál
sem upp kann að koma milli eig-
enda og stjórnenda, nú þegar
stjórnendur geta hagað sér eins og
stjórnmálamenn áður og notað
bankareksturinn til fyrirgreiðslu.
Hagfræðin kallar þetta umboðs-
mannsvandann (e. principal agent
problem). Hann felur í sér að um-
boðsmaðurinn getur skorist undan
því að hámarka hagsmuni umbjóð-
andans vegna þess að hann veit að
kostnaður umbjóðandans við að
fylgjast með athöfnum umboðs-
mannsins er meiri en ábatinn. Þess
vegna verður aftur að koma fyrir
hvötum í samskiptum þeirra til að
umboðsmaðurinn geti ekki misnot-
að aðstöðu sína. Í hlutafélögum
hefur þetta verið gert með árang-
urstengingu launa eða með því að
gera stjórnendurna einnig að eig-
endum félagsins, sem leiðir til þess
að hagsmunir beggja eru hinir
sömu. Síðast en ekki síst er sú ógn
sem steðjar að stjórnendum að
þeim verði sagt upp störfum.
Kostir og gallar
dreifðrar eignaraðildar
Þó að fylgismenn dreifðrar eign-
araðildar hafa ekki haft hátt um
það hvers vegna þeir telja það svo
slæmt ef dreifingartakmarkinu
verði ekki náð, þá er hægt að gera
sér í hugarlund hvert áhyggjuefnið
sé. Í mínum huga eru aðalrökin
fyrir dreifðri eignaraðild að bönk-
um þau að hugsanlega gæti einn
sterkur fjármagnseigandi söslað
undir sig bankakerfið að stórum
hluta og þannig takmarkað aðgengi
annarra athafnamanna að fjár-
magni.
Gefum okkur að á litlum mark-
aði eins og þeim íslenska komist
eigendur stórrar verslunarkeðju til
áhrifa í einum fjögurra bankanna.
Ef verslunareigandinn kaupir ráð-
andi hlut í banka (sem telst vera
um 20%) með önnur markmið í
huga en að hámarka ávöxtun
þeirra fjármuna sem hann leggur
til bankans, t.d. til að koma í veg
fyrir samkeppni á eigin markaði
(smásöluverslun). Hann kemst
ennþá nær markmiði sínu ef hann
heldur daglegum viðskiptum sínum
við annan viðskiptabanka en sinn
eigin. Þannig getur hann hótað að
færa viðskipti sín úr þeim banka ef
viðkomandi banki veitir samkeppn-
isaðila hans á markaði aðgang að
fjármagni til að ógna stöðu hans á
smásölumarkaðnum fyrir utan að
stöðva lánveitingu til hans í eigin
banka.
Það má þó leiða líkum að því að
með gjörðum sínum sé verslunar-
eigandinn fjarri því markmiði að
hámarka heildarhag sinn með
þessum viðskiptum. Hann hefur
verslunina í viðskiptum við sam-
keppnisaðilann á fjármálamarkaði,
dregur úr samkeppni á þeim mark-
aði sem hækkar kostnað hans, í því
skyni að koma í veg fyrir aukna
samkeppni á öðrum markaði.
Margir myndu halda að ábati hans
yrði einnig nokkur af minni sam-
keppni á fjármálamarkaðnum því
verð á vörum hans á þeim markaði
er nú hærra. Það er þó ekki hægt
að segja nákvæmlega til um það án
frekari rannsókna hvor þátturinn
vegi þyngra.
Þeir sem leggja áherslu á þessi
rök fyrir nauðsyn lögboðinnar
dreifðrar eignaraðildar eru hins
vegar að rugla saman löggjöf sem
stuðlar að skilvirkni fjármálamark-
aðar annars vegar og samkeppn-
issjónarmiðum hins vegar. Hér
gerir verslunareigandinn sig sekan
um að hindra aðgang að markaði
og draga úr samkeppni. Það er
verkefni fyrir Samkeppnisstofnun
og dómstóla að skera úr um lög-
mæti athafna hans en á ekki skylt
við mikið dreifða eða lítið dreifða
eignaraðild. Enda getur verslunar-
eigandinn hindrað aðgang að
markaði með miklu hagkvæmari og
einfaldari hætti en að kaupa banka.
En þeim leiðum verður ekki ljóstr-
að upp hér.
Með dreifðri eignaraðild að
bönkum komum við í veg fyrir að
fjármunum sé varið á sem hag-
kvæmastan hátt, samkvæmt rann-
sókn um dreifða eignaraðild fyr-
irtækja sem gerð var af
bandarískum og austurískum hag-
fræðingum, Gorton, Gary, Schmid,
Frank, „Corporate governance,
ownership of dispersion and effic-
iency: Empirical evidence from
Austrian cooperative banking“
(Journal of Corporate Finance,
1999 (5) 119–140.), Cole, Rebel and
Mehran, Hamid; „The effect of
changes in ownership structure on
performance: Evidence from the
thrift industry“ (Journal of Fin-
ancial Economics).
Hér eru einungis tvær rannsókn-
ir nefndar vegna þess að þær beina
sérstaklega sjónum sínum að fjár-
málastarfsemi, einnig eru kenning-
ar um að eignaraðild að fyrirtækj-
um almennt og takmarkanir á
eignarhaldi leiði til hins sama í
annars konar atvinnustarfsemi.
Komust þeir að því að arðsemi
bankanna fari lækkandi með
dreifðari eignaraðild.
Því miður heyrast ávirðingar
þess efnis að athafnamenn hafi
fengið vilyrði fyrir lánveitingu sem
hafi verið dregið til baka af hátt-
settari yfirmönnum. Þó ekki liggi
fyrir rannsóknir á þessu, má ætla
að um tvennt geti verið að ræða: 1)
verkefnið sem bíður fjármögnunar
telst ekki standast þær kröfur sem
gerðar eru til lánveitingar 2) van-
hæfni eða spillingu yfirstjórnenda
er um að kenna. Til að koma í veg
fyrir síðari liðinn, verður að vera
svigrúm til að bola út spilltum
stjórnendum með yfirtöku (e. host-
ile takeover). Lögboð um dreifða
eignaraðild fríar stjórnendur bank-
anna frá aga markaðarins sem
veitir nauðsynlegt aðhald og kem-
ur í veg fyrir að stjórnendurnir
misnoti aðstöðu sína. Rannsóknir
hafa einnig verið gerðar á því
hvort æskilegt sé að eign banka sé
að stórum hluta í höndum innan-
búðarfólks eða utanaðkomandi
fjárfesta. Þær sýna fram á ágæti
þess að stjórnendur eigi einhvern
hlut í bankanum, en skiptar skoð-
anir eru um hversu hár sá hluti má
vera.
Hér má einnig nefna þá augljósu
staðreynd að sá hluthafi, sem á
stærstan hlut í bankanum, sé einn-
ig sá sem líklegastur er til að koma
með nýtt hlutafé inn í banka lendi
hann í rekstrarerfiðleikum. Það er
einmitt ein af þeim lausnum sem
seðlabanki myndi leitast eftir áður
en hann veitir lán til þrautavara.
Samkeppni á íslenskum
fjármálamarkaði
Ísland er lítill markaður vegna
landlegu og fámennis. Hér kann að
vera erfitt að halda úti fullkominni
samkeppni (enda er það í raun
hvergi hægt því skilyrði hennar
eru afar þröng). Samkeppnisyfir-
völd gegna því mikilvæga hlutverki
að koma m.a. í veg fyrir einokun
fyrirtækja eða samráðs á markaði.
Það er því nauðsynlegt að sú stofn-
un hafi svigrúm og nægilegt fjár-
magn til að sinna því hlutverki sínu
vel
Segja má að á íslenskum fjár-
málamarkaði séu fjórir stórir við-
skiptabankar (Íslandsbanki, Bún-
aðarbanki, Landsbanki og
sparisjóðirnir). Ef EES samnings-
ins nyti ekki við, sem kveður á um
frjálsan flutning fjármagns til og
frá landinu, mætti ætla að hér væri
fákeppni á fjármagnsmarkaði.
Vegna aðgengis athafnamanna að
fjármagnsmarkaði erlendis er ekki
hægt að segja að þeir búi við tak-
markaða kosti þegar þeir leita eftir
lánsfé til að fjármagna verkefni
sín. Hins vegar er það staðreynd
að innlánseigendur eiga í fremur fá
hús að vernda. Samkeppnin er hins
vegar hörð á innlánsmarkaði enda
er það ódýrasta fjármögnun bank-
anna. Þó að ferðum okkar í af-
greiðslur innlánsstofnana fari
fækkandi vegna aukinnar tölvu-
tækni, held ég það myndi vefjast
fyrir mörgum að halda úti tékk-
areikningum í banka í Danmörku,
svo dæmi sé tekið. Fjárfestar geta
hins vegar auðveldlega nýtt sér
þjónustu danskra banka ef kjörin
eru betri þar. Undirrituð hefur því
meiri áhyggjur af hagsmunum inn-
lánseigenda en fjárfesta á þeim
fjármagnsmarkaði sem við byggj-
um nú á Íslandi, enda má leita fjár-
mögnunar einnig í gegnum hluta-
bréfamarkað og skuldabréfaútboð.
Kæri lesandi! Hér hafa verið
rakin hefðbundin sjónarmið hag-
fræðinnar um rekstur banka. Ég
átti fremur von á því frá Morg-
unblaðinu að það birti skýrari og
hlutlægari greiningu á þessu mik-
ilvæga málefni en þann hræðslu-
áróður sem sjá mátti í Reykjavík-
urbréfi hinn 7. júlí sl. Þar má
meðal annars lesa um vangaveltur
eins og hvernig þjóðinni myndi nú
„hugnast sú þróun að t.d. Burðarás
hf., eignarhaldsfélag Eimskipa-
félagsins, eignaðist ráðandi hlut í
Landsbanka við einkavæðingu
hans“. Nánast engin rök eru færð
fyrir dreifðri eignaraðild að bönk-
unum nema þau, að greinarhöfundi
þykir nauðsynlegt að tryggja hana
í lögum líkt og gert hefur verið um
eignaraðild að fjölmiðlum í Banda-
ríkjunum. Að hans sögn lúta fjár-
málamarkaðir sömu lögmálum og
fjölmiðlar. (Fyrir þeirri staðhæf-
ingu eru ekki heldur nein rök færð
svo eftir verði tekið.) Þau sjón-
armið eru rökstudd með vísun í
forystugrein sem birtist í síðasta
tölublaði Business Week. Þar
finnst mér höfundur Reykjavíkur-
bréfs falla í eigin gildru. En með
sömu rökum gætu sumir réttlætt
upplausn eignarhaldsfélags þess
sem stendur hvað sterkast að
Morgunblaðinu sjálfu, sem situr
nánast eitt að markaði dagblaða-
útgáfu eins og sakir standa.
DREIFÐ EIGNAR-
AÐILD AÐ BÖNKUM?
Guðrún
Johnsen
Ef EES-samningsins
nyti ekki við, sem kveð-
ur á um frjálsan flutning
fjármagns til og frá
landinu, segir Guðrún
Johnsen, mætti ætla að
hér væri fákeppni á
fjármagnsmarkaði.
Höfundur stundar meistaranám í
stofnanahagfræði og tölfræði við
University of Michigan, Ann Arbor í
Bandaríkjunum.
Ryðfríar
Blómagrindur
y fríar
Blómagrindur
með hengi
Tilboðsverð
kr. 2.995
áður kr. 3,595
Klapparstíg 44
Sími 562 3614