Morgunblaðið - 18.08.2002, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 2002 11
Austurlands (NAUST) árið 1970.
Hann var kjörinn í Náttúruvernd-
arráð á fyrsta Náttúruverndar-
þinginu árið 1972.
Hann rifjar upp að Náttúruvernd-
arráð hafi ekki haft sambærilega
lagalega stöðu og Náttúruvernd rík-
isins hafi nú sem stofnun undir sér-
stöku ráðuneyti umhverfismála. „Við
höfðum í reynd aðeins eina grein þá-
verandi laga um náttúruvernd frá
1971 á bak við okkur, þar sem kveðið
var á um samráð við Náttúruvernd-
arráð vegna hönnunar meiriháttar
mannvirkja, verksmiðja og annars
þess háttar. Ráðið reyndi að hafa
áhrif, út fyrir ramma laganna, með
því að taka upp samstarf við opin-
berar stofnanir, til dæmis við Vega-
gerð ríkisins og Landsvirkjun.“
Hann tekur fram að SINO-sam-
starfsnefndin hafi verið stofnuð árið
1972. Í henni hafi hann setið, ásamt
Vilhjálmi Lúðvíkssyni, fyrir hönd
Náttúruverndarráðs. „Í nefndinni
var farið yfir framkvæmdaáform í
orkumálum og málin rædd. Áhrif
Náttúruverndarráðs voru að vísu
takmörkuð, en hægt var að koma
sjónarmiðum ráðsins á framfæri. Í
nefndinni fengust einnig upplýsing-
ar um framtíðaráform í orkumál-
um.“
Hjörleifur segir frá því að á átt-
unda áratugnum hafi dunið yfir tvær
miklar olíuverðshækkanir og um-
ræða um orkumál litast mjög af því.
„Mikill hugur var í mönnum hér á
landi að útrýma olíunotkun. Vilji
margra var að reyna að vernda verð-
mætustu náttúruperlurnar en á
þeim tíma vofðu yfir áformin um að
sökkva Þjórsárverum í miðlunarlóni.
Lögð var megináhersla á að bjarga
Þjórsárverum frá eyðileggingu, og
þau tekin fram yfir Eyjabakkasvæð-
ið sem þó hafði verið sett á nátt-
úruminjaskrá árið 1978. Í þessari
stöðu náði Náttúruverndarráð að fá
formlega viðurkenningu fyrir frið-
lýsingu Þjórsárvera, sem staðfest
var af menntamálaráðuneytinu árið
1981. Samkomulag náðist við Lands-
virkjun um friðunina en eftir var
neðsti hluti veranna, sem skilinn var
eftir til frekari athugunar.“
Hjörleifur staðhæfir að staða um-
hverfismála á þessum árum hafi ver-
ið stjórnarfarslega mun veikari en
nú. „Náttúruverndarlöggjöfin
heyrði þá undir menntamálaráðu-
neytið en í því ráðuneyti var enginn
mannskapur til starfa fyrir mála-
flokkinn. Áhugi almennings á um-
hverfismálum fór vaxandi, og gerði
það Náttúruverndarráði kleift að ná
þeim árangri sem raun ber vitni. Þar
var um virka samvinnu almennings,
náttúruverndarmanna og stjórn-
valda að ræða. Það skipti einnig
miklu að virtur stjórnmálamaður
eins og Eysteinn Jónsson var for-
maður Náttúruverndarráðs á átt-
unda áratugnum og hafði skilning og
tilfinningu fyrir náttúruvernd. Þetta
er gjörólíkt þeirri stöðu sem nú er
uppi, þar sem stjórnvöld hafa átt í
stríði við náttúruverndarfólk í land-
inu mörg undanfarin ár. Það er
skelfilegt að upplifa það bakslag sem
orðið hefur í þessum málaflokki.
Stjórnvöld nú á dögum virðast ekki
skilja að ná þarf sáttum sem hald er í
og líta á báðar hliðar mála áður en
ákvarðanir eru teknar.“
Hjörleifur ítrekar að Íslendingar
séu að ýmsu leyti verr staddir í nátt-
úruverndarmálum en þeir voru um
1980. „Hér er rekin mjög óbilgjörn
og skammsýn stefna í orku- og stór-
iðjumálum. Reynt er að komast eins
langt og hægt er með því að beita
fjármagni og lagakrókum.
Ég skipti ekki um ham við að ger-
ast iðnaðarráðherra,“ tekur hann
fram. „Ég studdi samkomulag Nátt-
úruverndarráðs og Landsvirkjunar
árið 1981 um friðun Þjórsárvera.
Það varð að leggja eitthvað undir til
að ná samkomulagi. Ég lagði á það
áherslu að ákveðinn og sýnilegur ár-
angur yrði að nást náttúruverndar-
megin til þess að sátt gæti orðið og
sagan frá 1970 endurtæki sig ekki.
Menn eins og Jóhannes Nordal, þá-
verandi stjórnarformaður Lands-
virkjunar, höfðu líka skilning á því.
Náttúruverndarráð gat ekki feng-
ið allt í gegn. Það var algjörlega
óraunhæft að ætla það á þessum
tíma. Niðurstaða Náttúruverndar-
ráðs árið 1981 þess efnis að gefa eftir
Eyjabakkasvæðið en tryggja friðlýs-
ingu Þjórsárvera, talar sínu máli. Nú
undanþágu
Morgunblaðið/Rax
Horft í norðaustur til Hofsjökuls af jörðu niðri. Það votlendi, sem hér sést, er dæmigert fyrir það land, sem færi undir vatn, yrði ráðist í framkvæmdir og miðlunarlón myndað.
ÞJÓRSÁRVER eru stærsta vot-
lendisvinin í miðhálendi Íslands og
eitt þriggja svokallaðra Ramsar-
svæða á Íslandi. Ramsar-svæði
eru kennd við sáttmála um vernd-
un votlendis sem telst hafa al-
þjóðlegt mikilvægi, sérstaklega
sem búsvæði fyrir fugla. Formlega
var ritað undir sáttmálann í borg-
inni Ramsar í Íran árið 1971. Sjö
árum síðar gerðust Íslendingar að-
ilar að honum og urðu Mývatn og
Laxá fyrsta Ramsar-svæði hér á
landi. Árið 1990 bættust Þjórs-
árver í hópinn og höfðu þá verið
lýst friðland í níu ár, og Grunna-
fjörður varð Ramsar-svæði árið
1996.
Íslensku Ramsar-svæðin þrjú
eru samtals tæpir 59 þúsund
hektarar. Aðildarríki Ramsar-
sáttmálans eru 133 og Ramsar-
svæði heimsins eru 1.180 talsins,
alls rúmir 103 milljón hektarar.
Þau ríki, sem hafa staðfest
Ramsar-sáttmálann, skuldbinda
sig til að stuðla að skynsamlegri
nýtingu votlendis, en skynsamleg
nýting er skilgreind sem „sjálfbær
nýting í þágu mannkyns með þeim
hætti að samrýmist viðhaldi nátt-
úrulegra eiginleika vistkerfisins“,
eins og segir í þýðingu Skipulags-
stofnunar á frumtexta sáttmálans.
Sjálfbær nýting er skilgreind sem
„notkun manna á votlendi þannig
að hún megi gefa mestan viðvar-
andi ávinning fyrir núlifandi kyn-
slóðir á meðan viðhaldið sé mögu-
leikum þess til að mæta þörfum
og væntingum komandi kynslóða.“
Og votlendi nær ekki eingöngu til
mýrlendis samkvæmt sáttmál-
anum, heldur einnig lækja, áa,
tjarna, vatna, flóa, fenja og grunn-
sævis, þar sem er allt að 6 metra
dýpi um fjöru. Íslensku Ramsar-
svæðin endurspegla þessa fjöl-
breyttu skilgreiningu.
Í grein Gísla Más Gíslasonar,
prófessors og fulltrúa Íslands á
ráðstefnum aðildarríkja Ramsar-
sáttmálans, í Morgunblaðinu í til-
efni alþjóðlega votlendisdagsins
árið 1998, segir að aðildarríki þurfi
að móta stefnu um vernd og nýt-
ingu votlenda og jafnframt að
breyta ekki vistfræðilegum eig-
inleikum votlenda á Ramsar-
skránni. „Ef vistfræðilegum eig-
inleikum votlenda á skránni er
breytt verður að skrá annað eins
svæði eða annað jafnmikilvægt
svæði. Auk þess eiga stjórnvöld
að stuðla að rannsóknum á vot-
lendum og fræða almenning um
eðli þeirra.“
Afmörkun ekki á náttúrufræðileg-
um forsendum
Í úrskurði Skipulagsstofnunar
segir, að um 1971 hafi Þjórsárver
verið talin varpsvæði meira en
helmings heiðagæsastofnsins í
heiminum. Veruleg fjölgun hafi
hins vegar orðið í stofninum frá
þeim tíma og Þjórsárver séu nú
talin varpsvæði um fimmtungs af
stofninum, en þau séu hins vegar
sá varpstaður þar sem varp geti
ekki misfarist. Þegar þrengt sé að
gæsinni annars staðar, aukist mik-
ilvægi Þjórsárvera fyrir heiða-
gæsastofninn í heiminum.
Við umfjöllun um Þjórsárver ber
að hafa í huga að friðlýsta svæðið,
sem einnig er Ramsar-svæði, er
ekki afmarkað á náttúrufarslegum
forsendum. Skipulagsstofnun tekur
þannig fram í úrskurði sínum, að
umfjöllun um áhrif framkvæmda á
verndargildi Þjórsárvera hljóti að
eiga við gróðursvæðið allt, en ekki
eingöngu friðlýsta svæðið, enda
var það afmarkað með því að
draga línur á milli áberandi kenni-
leita, án frekari rökstuðnings fyrir
afmörkun. Skipulagsstofnun segir
því að auk friðlandsins verði að
horfa til svæðis austan Arnarfells,
Þjórsárkvíslavera, svæðisins sunn-
an og austan Sóleyjarhöfða, suður
og austur yfir Svartá, Eyvafen og
svæðisins norð-vestur af því, auk
Hnífárbotna.
Engin verndaráætlun til
Í janúar sl. lögðu þrír þingmenn
Samfylkingarinnar, Þórunn Svein-
bjarnardóttir, Össur Skarphéðins-
son og Jóhann Ársælsson, fram
tillögu til þingsályktunar um gerð
verndaráætlana samkvæmt Rams-
ar-sáttmálanum. „Það getur ekki
talist fullnægjandi af hálfu ís-
lenskra stjórnvalda að hafa tilnefnt
þrjú votlendissvæði til Ramsar-
skrárinnar, það fyrsta fyrir 23 ár-
um, en láta gerð verndaráætlunar
sitja á hakanum sem raun ber
vitni,“ segir í greinargerð með til-
lögunni. Þar er vísað í, að sam-
kvæmt 3. grein Ramsar-sáttmál-
ans ber aðildarríkjum að semja og
hrinda í framkvæmd áætlun sem
stuðlar að vernd skráðra Ramsar-
svæða, svo og að skynsamlegri
nýtingu votlenda.
Í greinargerðinni kemur fram að
vinna við gerð verndaráætlunar
fyrir Mývatns- og Laxársvæðið sé
hafin, en ekki við gerð verndar-
áætlana fyrir Þjórsárver og
Grunnafjörð. Þessi staða er
óbreytt, samkvæmt upplýsingum
Trausta Baldurssonar sviðstjóra
hjá Náttúruvernd ríkisins, en stofn-
unin hefur gerð verndaráætlana á
sinni könnu samkvæmt lögum um
náttúruvernd frá 1996. Trausti
segir vinnu við gerð verndaráætl-
unar fyrir Mývatns- og Laxársvæð-
ið skammt á veg komna. Hafist
hafi verið handa við gagnaöflun,
en stofnunin hafi ekki getað sinnt
verkefninu frekar. Það sé því í bið-
stöðu.
Tillögu þingmannanna var vísað
til umhverfisnefndar Alþingis og
var ekki afgreidd þaðan fyrir þing-
lok sl. vor.
Ramsar-svæðið Þjórsárver
rsv@mbl.is