Morgunblaðið - 18.08.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Frjálshyggjufélagið varstofnað nú í vikunniaf einstaklingum semvoru áður í Sjálfstæð-
isflokknum en telja að þeir
geti „unnið betur að hug-
sjónum sínum annars staðar“
eins og segir á heimasíðunni,
frjalshyggja.is. Félagarnir
taka jafnframt fram að þeir
skilji við flokkinn í góðu og
óska frjálshyggjumönnum
innan hans „velfarnaðar í
baráttunni fyrir frelsi“.
Þegar ég heyrði af hinu
nýstofnaða félagi í fréttum
fór ég rakleiðis inn á heima-
síðu þess til að fá staðfestan
grun nokkurn sem ég hafði.
Viti menn, hann reyndist
réttur; stjórn félagsins er
skipuð karlmönnum ein-
göngu. Til að svala forvitni
minni enn frekar grennsl-
aðist ég örlítið fyrir og komst
að því að á meðal frelsishetj-
anna sem skráðu sig í félagið
á fyrstu dögum þess er engin
kona – ekki ein einasta.
Þetta kom mér reyndar ekki
vitund á óvart, enda er ster-
íótýpan af hörðum frjáls-
hyggjumanni ungur karl-
maður og finnst mér
áhugavert að líta aðeins nán-
ar á mögulegar ástæður
þess.
Frjálshyggjufélagið geng-
ur lengra en margir sem hafa
kennt sig við frjálshyggju og
boðar hana í sinni hreinustu
mynd, þar sem lágmarks-
ríkið er hin algjöra útópía.
Algengt er að slíkir frjáls-
hyggjumenn telji að ríkið
skuli sinna lög- og dóm-
gæslu, en að allt annað sé
best komið í höndum einka-
aðila. Það er augljóst að kon-
ur sem vilja bæði standa
karlmönnum jafnt að vígi og
eignast börn – sem á líklega
við flestar konur nú til dags
– geta ekki samþykkt þetta.
Ef frumskógarlögmálið fær
að gilda standa konur (sem
eignast börn) karlmönnum
sjálfkrafa að baki á vinnu-
markaði. Ef kona þarf að
„semja“ um fæðingarorlof
við vinnuveitanda sinn er
ljóst að hann ræður frekar
karlinn. Og það er líklega
ekkert draumalíf að vera ein-
stæð móðir sem fær ekki
meðlagsgreiðslur og þarf að
borga leikskóla og skóla
barnanna sinna fullu verði.
Mér finnst umhugs-
unarvert að nú í upphafi 21.
aldar skuli ungir karlmenn
koma á laggirnar hreyfingu
til kynningar á pólitískri
hugmyndafræði sem felur í
sér að stoðunum yrði kippt
undan því sem áunnist hefur
í átt til jafnréttis kynjanna.
Ef stefnumið þessara ungu
manna næðu fram að ganga
sé ég fyrir mér gríðarlegt
afturhvarf til fortíðarinnar.
Karlar ynnu úti, konur ynnu
heima, því þær fæða jú börn-
in. Sá árangur sem náðst
hefur varðandi jafnrétti
kynjanna byggist bók-
staflega allur á aðgerðum
ríkisvaldsins, en samkvæmt
þeim sem lengst ganga í
frjálshyggjunni eiga þessar
aðgerðir ekki rétt á sér. Við
nánari athugun er því nokk-
uð borðliggjandi hvers vegna
konur flykkjast ekki utan um
frjálshyggjuna.
Annars virðist frjáls-
hyggjan í sinni ýktustu mynd
alveg vandræðalega einföld
hugmyndafræði. Sem heild-
arlausn á hún eitt svar við
öllu og þar er allt sett í sömu
reikniformúlu sem spýtir út
Svarinu (sem byggist á hinni
ósýnilegu hendi markaðar-
ins). Og þó að lausnir hennar
líti kannski vel út í teoríu
gera þær sig ekki endilega í
praxís. Frjalshyggja.is hefur
til dæmis þetta að segja um
fátækt fólk: „Við frjálst hag-
kerfi hafa hinir fátæku bestu
tækifærin til að komast í hóp
hinna efnuðu. Auðvelt er til
dæmis að stofna fyrirtæki og
koma undir sig fótunum.“
Svo virðist sem aðstöðumun-
ur sé nokkuð sem þeir leiða
alveg hjá sér, en í Bandaríkj-
unum, þar sem hagkerfið er
afar frjálst, býr skamm-
arlega stór hluti þjóðarinnar
undir fátæktarmörkum og
hefur lítið sem ekkert tæki-
færi til að koma sér ofar í
samfélagsstigann. Góð
menntun er mikilvæg í þessu
tilliti en staðreyndin er sú að
í fátækrahverfum í Banda-
ríkjunum eru lélegir skólar.
Og þó að fólki sé „frjálst“ að
senda börnin sín í einkaskóla
er slíkt ekki á færi nema
þeirra sem eru vel settir til
að byrja með.
Orðið samfélag er óvinsælt
hjá frjálshyggjumönnum.
Það er ekki til neitt sam-
félag; við erum bara safn ein-
staklinga, er gjarnan við-
kvæðið. Þetta er svona álíka
og að segja að ekki sé til
neitt tungumál heldur bara
safn orða. Að mínu mati er
samfélagið verkum okkar
það sem tungumálið er tján-
ingu okkar. Tungumálið (sem
við fæðumst inn í og verður
til eftir okkar dag) gerir okk-
ur kleift að tjá okkur, alveg
eins og samfélagið gerir okk-
ur kleift að framkvæma það
sem við viljum í lífinu.
Annars má svo sem segja
að Frjálshyggjufélagið af-
sanni eigin boðskap með til-
vist sinni. Því hvað gera fé-
lagar þess til að koma á
framfæri hugmyndum um al-
gjöra einstaklingshyggju og
frelsi frá afskiptum annarra?
Þeir vinna saman og stofna
(sam)félag.
Morgunblaðið/Jóra
Hugmyndafræði
fyrir karlmenn?
bab@mbl.is
Birna Anna
á sunnudegi
Þ
AÐ er ekki oft sem ég finn mig
knúna til að vekja athygli al-
þjóðar á bandarískum sjón-
varpsþáttum, en fyrir þremur
vikum hóf á Stöð 2 göngu sína
þáttaröð sem nauðsynlegt er að
gefa nánari gaum. Þættirnir
nefnast „Oz“ eða Öryggisfangelsið og var það
án mikils lúðrablástur að þeir voru teknir til
sýningar fyrir skömmu og hafa fengið sinn
fasta tíma á þriðjudagskvöldum. Þar sem
sömu þættir fóru nokkurn veginn fyrir ofan
garð og neðan hjá þjóðinni þegar þeir voru
sýndir seint um kvöld á Sýn fyrir nokkrum ár-
um, er réttast að staldra við og minna á að hér
er komið annað tækifæri til að ná lestinni.
Sjónvarpsþáttaröðin Oz er
nefnilega með því allra
besta sem fram hefur
komið í bandarísku sjón-
varpi síðustu ár.
Það er framleiðslu- og
kapalsjónvarpsfyrirtækið
Home Box Office eða HBO
sem á heiðurinn af framleiðslu „Oz“. Höfundur
þáttanna, Tom Fontana, vakti fyrst verulega
athygli fyrir framhaldsþættina „Homicide:
Life On The Streets“ (Manndráp: Lífið á göt-
unni) sem þóttu að margra mati hefja hinn
dæmi gerða „lögguþátt“ upp á æðra og fé-
lagslega meðvitaðra svið. Oz er hins vegar
meistarastykki Fontana, þar sem dramatísk
næmni hans og djörfung til að fjalla um
bandarískan veruleika á ögrandi og opinskáan
hátt nýtur sín til fulls.
Um er að ræða dramatíska spennuþætti
sem fjalla um tilvist fanga og stafsmanna sér-
stakrar þróunardeildar í öryggisfangelsi í
ónefndu fylki í Bandaríkjunum. Fangelsið
heitir fullu nafni Oswald State Penitentiary,
en er aldrei kallað annað en „Oz“ meðal þeirra
sem þar starfa eða afplána sinn dóm. En líkt
og slagorð þáttanna („it aint Kansas“) ítrekar
vandlega er tilveran í þessu tiltekna Oz langt
frá því að vera lík heimkynnum Dórótheu litlu
í hinni vinsælu barnasögu L. Frank Baum.
Vistmenn eru karlmenn sem hlotið hafa þunga
dóma fyrir alvarleg brot og eiga margir hverj-
ir ekki eftir að sjá sólina utan fangelsismúr-
anna framar. Þeir allra sekustu hafa jafnvel
verið dæmdir í lífstíðarfangelsi án möguleika á
náðun. Fæstir hafa átt sjö dagana sæla í sínu
lífi, þekkja ekkert annað en ofbeldi, glæpi,
hörku og mannvonsku. Þegar hinir dæmdu
eru síðan samankomnir í afmörkuðu lokuðu
rými, skapast aðstæður sem verða Tom Font-
ana tilefni til nokkurs konar stúdíu um endi-
mörk og þanþol mannlegs siðferðis. Eða líkt
og sögumaður þáttanna, hinn hjólastólsbundni
Augustus Hill bendir á, má spyrja hvað haldi
hinum fordæmda skefjum, þeim sem hefur
engu að tapa, þeim sem á enga von. Jú, lögin
eiga svar við því, því ein af frumhvötum mann-
eskjunni er að halda sér á lífi, og má alltaf hóta
henni aftöku. Önnur frumþörf sem þættirnir
Oz hverfast ekki síður um, þ.e. að lifa í félagi
og nánd við aðrar manneskjur, er akkilles-
arhæll sem refsikerfið nýtir sér þó öðru frem-
ur, þ.e. með því að hóta lífstíðarföngum sem
brjóta af sér dvöl í einangrun það sem eftir er
lífs þeirra. Sögumaðurinn Augustus skerpir
þannig í formálum og eftirmálum að hverjum
þætti á mörgum staðreyndum og spurningum
er varða bandarískt réttarkerfi.
Þeir fangar sem áhorfendur kynnastsmám saman í þáttanna rás megaengu að síður vera þakklátir fyrir sinnstað innan fangelsismúranna, en þeir
eiga það allir sameiginlegt að hafa verið valdir
til þess að dvelja á sérstakri tilraunardeild,
sem félagsfræðingurinn Tim McManus hefur
umsjón með og miðar að því að veita föng-
unum „uppbyggjandi“ refsivist. Emerald city,
eins og deildin er kölluð, er hugarfóstur
McManusar, sem dreymir um réttarkerfi sem
leiðir hina afvegaleiddu á rétta braut. Þannig
eru vistarverur „Em city“ hannaðar með það í
huga að skapa aukna öryggiskennd, en um leið
minni innilokunartilfinningu og meiri nánd
meðal vistmanna. Klefarnir eru gerðir úr gleri
og deildin byggð upp sem hringsvæði, þar sem
klefarnir hverfast um nokkurs konar „torg“,
þar sem vistmönnum er ætlað að dvelja í sátt
og samlyndi og hafa félagsskap hver af öðrum.
Á miðju torginu trónir engu að síður eftirlits-
pallur fangavarðanna sem fylgjast með því
sem fram fer.
Þegar fram er komið í fyrstu þættina hafa
margar af helstu persónum „Oz“ verið kynnt-
ar til sögunnar. Þrátt fyrir hugsjónir McMa-
nusar um að byggja upp mannvænt samfélag í
Em city eða Smaragðs-
borg, eru samskipti vist-
manna klofin þvert og
endilangt eftir þeim kyn-
þátta- og trúarbragða-
tengdu landamærum sem
eiga sína sterku en ósýni-
legu tilvist í bandarísku
samfélagi. Þannig hópa sig
saman blökkumennirnir,
hinir spænskættuðu, maf-
íósarnir, nýnasistarnir,
múslimarnir. Ein lyk-
ilpersóna þáttaraðarinnar
er hin útsjónarsami Ryan
O’Reily, írskættaður refur
sem hæfileikum sínum til
þess að ráðskast með hlut-
ina heldur sér á lífi þrátt
fyrir að tilheyra engum
einum hópi. Klíkurnar
berjast um umráð yfir þeim
fáu hlutum í fangelsinu sem
veita hugarhægð og völd,
þ.e. dreifingu fíkniefna, yfirráð í mötuneyti og
síðar dreifingu sígarettna, eftir að hinn kald-
rifjaði ríkisstjóri Govenor Devlin, ákveður að
banna reykingar sem og næturheimsóknir
maka í fangelsinu.
Nýir einstaklingar bætast síðan í hvern hóp
eftir því sem dómskerfið skilar nýjum föngum
inn í Smaragðsborg og aðrir verða ofbeld-
isverknuðum að bráð. Þegar í fangelsið er
komið taka nefnilega hin eiginlegu örlög
brotamannanna að ráðast, líkt og í tilfelli Tob-
ias Beecher, venjulegs miðstéttar fjölskyldu-
föður, sem dæmdur er til 15 ára vistar í Oz
fyrir manndráp af gáleysi. Leið hans til glöt-
unar er sterkt dæmi um þá staðreynd, að þrátt
fyrir viðleitni McManusar til að bæta tilvist-
araðstæður fanganna, er fangelsið staður sem
býr til glæpamenn og sökkvir einstaklingum
en dýpra í bjargarleysi og vonleysi lægstu
stétta samfélagsins.
Aðal Oz-þáttanna er sterk persónusköpun
og frábært leikaralið. Ógleymanlegar persón-
ur í þáttunum eru t.d. nýnasistinn Vern Schill-
inger, sem reynist mannvonskan uppmáluð,
hinn ógnvænlegi og ótútreiknanlegi Afr-
íkumaður Simon Adabisi, hinn ungi og sálar-
kreppti Miguel Alvarez sem á bæði föður og
afa í sama fangelsi og hin göfugi en breyski
múslimi Kereem Said.
Í hópi starfsmanna fangelsisins, eru einnig
persónur sem birta hver um sig ólíkar hliðar
þess veruleika sem dreginn er upp svo sterk-
um dráttum í Oz. Hugsjónamaðurinn McMan-
us hefur hefur nær óbilandi trú á hið húm-
aníska, einstæða móðirin sem gegnir
láglaunuðu starfi fangavarðar, séra Ray sem
allt (eða næstum allt) fyrirgefur, hin mann-
eskjulega systir Peter Marie, og loks fangels-
isstjórinn Leo Glynn, sem verður að starfa í
skugga skilningslausra yfirvalda. Líkt og plat-
galdrakarlinn sjálfur sem ríkti í Smaragðs-
borg í sögu Baum, hefur hver og ein persóna
sinn breyskleika, og allir þurfa að fela sig á
bak við sterka grímu til að geta lifað af í Oz.
Hinar sterku hliðar Oz-þáttanna erumargar. Þættirnir eru fyrst ogfremst vel gerðir, dramatískir ogspennandi, þeir eru opinskárri um
myrkar hliðar bandarísks samfélags en al-
mennt sést í sjónvarpi og þeir hafa skírskot-
anir í heimspekilegar spurningar um sam-
félag, glæp og refsingu.
Í útfærslu hefur Emerald city t.d. sterkar
skírskotanir til „Panopticons“ breska 17. aldar
lögspekingsins Jeremy Benthams, sem skrif-
aði í upphafi upplýsingaaldar um mikilvægi
umbóta í evrópskum hegningarhúsum.
Franski heimspekingurinn Michel Foucault
fjallaði síðar um táknrænt vægi Panopticons
Benthams, sem var nokkurs konar módel um
hið fullkomna gegnsæja fangelsi, þar sem unnt
væri að fylgjast með öllu því sem þar færi
fram frá einum sjónarhóli, háum turni í miðju
hringlaga fangelsinu. Foucault greindi Pan-
opticon-hugmyndina sem táknmynd eftirlits-
samfélags nútímans, viðleitni samfélaga til að
ná fullkominni stjórn á óstýrilátum þegnum
sínum, og að eyða allri afbrigðilegri hegðun.
Sjónvarpsþættirnir Oz voru fyrst teknirtil sýningar í bandarísku sjónvarpi árið1997 og hefur fyrsta þáttaröðin nú ver-ið gefin út á mynddiskum vestan hafs.
Alls fimm þáttaraðir af Oz hafa verið sýndar
og njóta sívaxandi hylli, en þegar í upphafi
eignuðust þættirnir dyggan hóp aðdáenda.
Gerð sjöttu raðarinnar er lokið og hafa fram-
leiðendur lýst því yfir að raðirnar verði alls
átta, sem stenst fullkomlega þann listræna
metnað sem þættirnir hafa haldið uppi hingað
til. Þegar litið er til þeirra fjölmörgu vönduðu
verkefna sem HBO-sjónvarpstöðin hefur unn-
ið á undanförnum árum, s.s. þættina um Sopr-
ano-fjölskylduna, Beðmál í borginni og nú síð-
ast hina vinsælu Six Feet Under, er ástæða til
að gleðjast yfir því að fram sé komið faglegt
og metnaðarfullt afl í bandarískri sjónvarps-
gerð, sem lætur ekki aðeins áhorfendatölur
ráða för sinni. Framleiðsla fyrirtækisins er
iðulega ofarlega á blaði hjá aðilum er veita
verðlaun fyrir leikið sjónvarpsefni, og hér ber
ekki aðeins að nefna sjónvarpsþætti heldur
einnig kvikmyndir á borð við A Lesson Before
Dying í leikstjórn Joseph Sargent, Wit í leik-
stjórn Mike Nichols, Conspiracy sem HBO
vann í samvinnu við BBC og fleiri eft-
irminnileg verk sem mörg hver taka á hliðum
tilverunnar sem síður er fjallað um í afþrey-
ingarmiðlum. Sjónvarpsþættirnir Oz eru tví-
mælalaust rjóminn af þessari metnaðarfullu
framleiðslu.
Lífið í Smaragðsborg
AF LISTUM
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
ÚR HINUM FRÁBÆRU SJÓNVARPSÞÁTTUM OZ: Hinn truflaði
Omar White, unglingurinn Kenny og hinn ógnvænlegi Adabisi stinga
saman nefjum.